Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół ponadpodstawowych

Kolmaga Probl Hig A Epidemiol i wsp. Ocena 213, stanu 95(1): odżywienia 93-97 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół ponadpodstawowych 93 Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół ponadpodstawowych Assessment of nutritional status of 16-year-old youth from secondary schools in Lodz Agnieszka Kolmaga 1/, Ewa Zimna-Walendzik 2/, Marta Łaszek 2/, Marta Niedźwiedzka-Stadnik 1/, Elżbieta Trafalska 1/, Franciszek Szatko 2/ 1/ Zakład Higieny Żywienia i Epidemiologii, Katedra Higieny i Epidemiologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2/ Zakład Higieny i Promocji Zdrowia, Katedra Higieny i Epidemiologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Wstęp. Na podstawie licznych badań naukowych stwierdza się coraz częściej występujące zaburzenia stanu odżywienia populacji w wieku rozwojowym. Nadwaga, otyłość, podwyższone wartości ciśnienia tętniczego krwi są istotnym problemem zdrowotnym predysponującym do rozwoju wielu chorób, m.in. cukrzycy typu 2, choroby niedokrwiennej serca, hiperlipidemii. Cel badań. Ocena stanu odżywienia młodzieży 16-letniej z łódzkich szkół ponadpodstawowych, uwzględniająca badanie kliniczne i antropometryczne. Materiał i metody. Badaniem objęto 161 uczniów w wieku 15-17 lat z łódzkich szkół ponadpodstawowych. U każdego ucznia dokonano pomiaru masy, wysokości ciała i wyliczono wskaźnik masy ciała (BMI), a wyniki interpretowano przy pomocy siatek centylowych opracowanych na podstawie badań populacji łódzkiej w wieku rozwojowym. Skład ciała został określony metodą bioimpedancji elektrycznej. Z wykorzystaniem aparatu Bodystat 15 MDD dokonano pomiaru zawartości tłuszczu, masy beztłuszczowej i wody w ciele. Ciśnienie tętnicze krwi oceniono według norm dla młodzieży łódzkiej. Wyniki. Uczniowie z niedowagą stanowili 3,1 badanych (3,6 dziewczęta, 2,6 chłopców); nadwaga wystąpiła u 15,5 populacji: w tym u 13,2 dziewcząt i u 17,9 chłopców; otyłość zdiagnozowano u 5,6 uczniów (2,4 dotyczyła dziewcząt, 9, chłopców). Stwierdzono nieprawidłowy skład ciała u większości uczniów, który dotyczył wysokiej zawartości masy tłuszczowej w ciele u 52,2 ogółu, a zbyt małej zawartości wody (u 59,6). Nieprawidłowe wartości ciśnienia tętniczego stwierdzono u 17,4 badanych, głównie u chłopców (28,2). Wnioski. 1. Niemal u co czwartego ucznia szkoły ponadpodstawowej stwierdzono co najmniej jeden z czynników ryzyka poważnych chorób niezakaźnych. 2. Nadmierna masa ciała, zbyt duża zawartość tkanki tłuszczowej oraz wysokie wartości ciśnienia tętniczego są w głównej mierze pochodną negatywnych wzorców żywienia młodzieży. 3. Wysoka częstość zaburzeń stanu odżywienia w populacji łódzkiej młodzieży obliguje do wprowadzenia edukacji zdrowotnej szczególnie w środowisku szkolnowychowawczym. Introduction. Numerous scientific studies show an increasing occurrence of nutritional disorders in the population of developmental age. Overweight, obesity, abnormally elevated blood pressure are major health problems leading to the development of many diseases, including type II diabetes, coronary heart disease, hypercholesterolemia. Aim. To assess the nutritional status of 16-year-old youth from secondary schools in Lodz, taking into account the clinical and anthropometric survey. Material & methods. The study involved 161 students aged 15-17 years (mean 16. years) from secondary schools in Lodz: 83 girls (51.5) and 78 boys (48.4). The body mass, body height and body mass index (BMI) were measured in each student, and the results were interpreted using percentile grids for young population of developmental age of Lodz. The body composition was determined by bioelectrical impedance. The fat mass, fat-free mass and total body water were measured by using the MDD Bodystat 15. Blood pressure was measured according to the standards for young population of Lodz. Results. Underweight was found in 3.1 of the respondents (3.6 of the girls, 2.6 of the boys), overweight occurred in 15.5 of the population: including 13.2 the girls and 17.9 the boys, obesity was diagnosed in 5.6 of the students (2.4 of the girls, 9. of the boys). Abnormal body composition was found in the majority of students, which was related to a high content of body fat mass (52.2 of the students), and very low total body water content (59.6). Abnormal blood pressure was found in 17.4 of the respondents, mainly in the boys group (28.2). Conclusions. 1. Nearly every fourth secondary school student manifested at least one of the major risk factors for non-communicable diseases. 2. Excessive body weight, high content of body fat and high blood pressure may be due to the abnormal eating patterns among youth and their bad nutrition. 3. The high incidence of nutritional disorders in the Lodz youth indicates an urgent need to introduce health education especially in school environment and educational environment of young persons. Key words: nutritional status, youth, students, BMI, blood pressure Słowa kluczowe: stan odżywienia, młodzież, młodzież szkolna, BMI, ciśnienie tętnicze Probl Hig Epidemiol 214, 95(1): 93-97 www.phie.pl Nadesłano: 26.12.213 Zakwalifikowano do druku:.3.214 Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr Agnieszka Kolmaga ul. S. Jaracza 63, 9-251 Łódź tel. 42 678 16 88, fax 42 678 67 66 e-mail: agnieszka.kolmaga@umed.lodz.pl

94 Probl Hig Epidemiol 214, 95(1): 93-97 Wstęp Stan odżywienia jest wynikiem sposobu żywienia, wchłaniania i wykorzystania składników pokarmowych, równowagi między ilością energii pobieranej z pożywieniem oraz ilością energii wydatkowanej w procesie wzrostu, czy wykonywanej pracy. W istotny sposób na stan odżywienia wpływa zarówno niedobór jak i nadmiar składników odżywczych w codziennym pożywieniu, które stwarza ryzyko wystąpienia niedożywienia lub przekarmienia w postaci nadwagi, czy otyłości. Na podstawie licznych badań naukowych [1 4] stwierdza się coraz częściej występujące zaburzenia stanu odżywienia populacji w wieku rozwojowym. Nadwaga, otyłość, podwyższone wartości ciśnienia tętniczego krwi są istotnym problemem zdrowotnym predysponującym do rozwoju wielu chorób, m.in. cukrzycy typu 2, choroby niedokrwiennej serca, hiperlipidemii. Nadwaga i otyłość wpływa negatywnie na jakość i długość życia predysponując także do zaburzeń emocjonalnych: u około dzieci i młodzieży z otyłością stwierdzane są depresje spowodowane zaniżoną samooceną, brakiem poczucia własnej wartości [5]. W celu zidentyfikowania nieprawidłowości, podjęto badania oceniające stan odżywienia młodzieży szkolnej. Cel badań Ocena stanu odżywienia młodzieży 16-letniej z łódzkich szkół ponadpodstawowych, uwzględniająca badanie kliniczne i antropometryczne. Materiał i metody Badaniem objęto 161 uczniów w wieku 15-17 lat z łódzkich szkół ponadpodstawowych: 83 dziewcząt i 78 chłopców. Próbę do badań dobrano na podstawie warstwowego losowania (dzielnica szkoły i klasy). U każdego ucznia dokonano pomiaru obwodu pasa, masy oraz wysokości ciała i wyliczono wskaźnik masy ciała (BMI), a wyniki interpretowano przy pomocy siatek centylowych opracowanych na podstawie badań populacji łódzkiej w wieku rozwojowym [2]. Za kryterium niedoboru masy ciała przyjęto wartości wskaźnika BMI centyla, dla nawagi: przedział 85-95 centyl, otyłości: 95 centyla dla wieku i płci. Skład ciała został określony metodą bioimpedancji elektrycznej (BIA Bioelectrical Impedance Analysis). Z wykorzystaniem aparatu Bodystat 15 MDD dokonano pomiaru zawartości tłuszczu, masy beztłuszczowej i wody w ciele. Ciśnienie tętnicze krwi przeprowadzono jednokrotnie u każdego badanego i wyniki odniesiono do pozycji centylowych [2]. Podwyższone wartości ciśnienia tętniczego rozpoznawano przy 95 centyla. Wyniki przedstawiono jako odsetek osób oraz w postaci średnich arytmetycznych, odchylenia standardowego, mediany. Obliczeń statystycznych dokonano przy użyciu programu Statistica 8. Wyniki Cechy somatyczne młodzieży Średnie wartości masy ciała, wysokości, obwodu pasa oraz proporcje masy ciała do wzrostu młodzieży mieściły się w prawidłowym zakresie przy zastosowaniu siatek centylowych opracowanych dla dzieci łódzkich (tab. I). Zauważa się jednak wyższe średnie wartości masy ciała chłopców w porównaniu do równoletnich dziewcząt. Mimo prawidłowych średnich wartości proporcji masy ciała do wzrostu, rozkład indywidualny wskaźnika BMI dziewcząt i chłopców ujawnił nieprawidłowości (niedobór masy ciała u 3,1 uczniów, w tym 3,6 dziewcząt i 2,6 chłopców; nadmiar masy ciała stwierdzono u 21,1 badanej młodzieży, w tym nadwagę u 13,1 dziewcząt, 17,9 chłopców, a otyłość odpowiednio: u 2,4 uczennic i 9, uczniów 5,6 badanej młodzieży) (ryc. 1). ogółem 3,1 chłopcy 2,6 75,8 15,5 5,6 7,5 17,9 9, dziewczęta 3,6 8,7 13,2 2,4 2 4 6 8-85 85-95 95 Ryc. 1. Częstotliwość występowania niedoboru masy ciała, nadwagi i otyłości oraz prawidłowych proporcji masy ciała do wzrostu, wśród badanej młodzieży według siatek centylowych BMI Fig. 1. Incidence of body mass deficiency, overweight and obesity and normal body mass among young people according to BMI percentile grids Komponenty składu ciała Tkanka tłuszczowa jest istotnym składnikiem ciała ludzkiego, koniecznym do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Dojrzewanie jest krytycznym okresem dla rozwoju i kształtowania się tkanki tłuszczowej, która w tym wieku wg ekspertów u dziewcząt stanowi około 25 masy ciała, a u chłopców około 15 [6]. Przeciętna zawartość tłuszczu w ciele badanych dziewcząt wyniosła 27,2 masy ciała i była wyższa o ok. 2 punkty procentowe w porównaniu do wartości prawidłowych (tab. II), natomiast u chłopców kształtowała się w granicach normy. Największy udział w składzie ciała człowieka stanowi woda. Zawartość jej w organizmie człowieka zmienia się z wiekiem, a także w zależności od płci i zawartości tkanki tłuszczowej [7]. Niską zawartość wody w organizmie, tj. poniżej 57 masy ciała, stwierdzono u ponad 2/3 populacji dziewcząt. natomiast u chłopców nieprawidłowość tę stwierdzono u niemal połowy (ryc. 2).

Kolmaga A i wsp. Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół ponadpodstawowych 95 Ciśnienie tętnicze krwi u młodzieży Podwyższone ciśnienie tętnicze krwi stwierdzone w wieku rozwojowym jest istotnym czynnikiem ryzyka choroby niedokrwiennej serca, w tym choroby nadciśnieniowej [2]. W badaniu własnym dokonano pomiaru ciśnienia tętniczego krwi u młodzieży, a otrzymane wyniki porównano z rozkładem wartości przyjętych dla populacji rozwojowej w regionie łódzkim (tab. III). U ponad 17 młodzieży stwierdzono anomalie w postaci podwyższonego ciśnienia tętniczego krwi, istotnie częściej u chłopców (tab. III, ryc. 3). Dyskusja Dla interpretacji badań antropometrycznych stanu odżywienia wykorzystuje się aktualne i adekwatne do wieku, płci i miejsca zamieszkania siatki centylowe [2, 8]. Są one powszechnie stosowaną metodą oceny rozwoju fizycznego i oceny stanu odżywienia dzieci i młodzieży. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na różne narzędzia badawcze (siatki centylowe) stosowane przez poszczególnych badaczy, co jest utrudnieniem w analizie porównawczej. W roku 27-29 prowadzono badania populacji dzieci i młodzieży (projekt badawczy OLAF) w celu aktualizacji populacyjnych układów referencyjnych rozwoju, wzrastania oraz stanu odżywienia dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce [8]. Metodologia badania własnego posiłkuje się łódzkimi kryteriami pokrywającymi się z siatkami centylowymi dla populacji w wieku rozwojowym opracowanymi przez badaczy projektu OLAF. Narastający problem zaburzeń stanu odżywienia dzieci i młodzieży tak w naszym kraju jak i na świecie budzi coraz większy niepokój [9-12]. Występowanie Tabela I. Wskaźniki somatyczne badanej młodzieży Table I. Somatic indicators among studied adolescents Wskaźniki somatyczne /Somatic indicators Średnia /Mean SD min. max. Mediana /Median Średnia /Mean SD min. max. Mediana /Median masa ciała (kg) /body mass 59,3 8,4 45, 88, 58,5 71,7 12,7 53,5 113,5 68,8 masa ciała (centyle) /body weight 5-75 75-85 wysokość (cm) /body height 166,8 5,8 154, 182, 168, 177,4 6,4 163, 195, 178, wysokość (centyle) /height 5-75 5-75 pas (cm) /waist 7,7 7,2 6, 5, 7, 77,8 8,7 63, 8, 76, pas (centyle) /waist 5-75 5-75 BMI 21,2 2,6 17,1,5 2,7 22,7 3,4 16,5 33,5 22,2 BMI (centile) 5-75 5-75 Tabela II. Komponenty składu ciała dziewcząt i chłopców Table II. Body composition parameters among girls and boys Skład ciała /Body composition Prawidłowe Średnia /Mean SD Średnia /Mean SD wartości /Normal Masa beztłuszczowa (kg) /fat-free mass 43, 4,6 58,4 8, Prawidłowe wartości /Normal Masa beztłuszczowa () /fat-free mass 72,8 4,4 75-82 82,1 6,6 82-88 Masa tłuszczowa (kg) /fat mass 16,4 4,8 13,1 6,7 Masa tłuszczowa () /fat mass 27,2 4,5 18-25 17,4 6,2 12-18 Zawartość wody (l) /total body water 32,2 3,4 43,5 5,7 Zawartość wody () /total body water 54,6 3,3 57-62 61,1 4,7 61-66 Tabela III. Wartości ciśnienia tętniczego krwi badanej młodzieży Table III. Blood pressure among surveyed young people Wartości ciśnienia tętniczego krwi /Blood pressure Średnia /Mean SD min. max. Średnia /Mean SD min. max. SBP 114,8*,9 89 142 124,1* 12,5 93 146 SBP (centile) 5-75 75-9 DBP 66,4** 8, 52 86 69,5** 8,3 51 87 DBP (centile) 5-75 5-75 SBP (Systolic Blood Pressure): ciśnienie tętnicze skurczowe DBP (Diastolic Blood Pressure): ciśnienie tętnicze rozkurczowe * różnica istotna statystycznie dla p,1 /difference statistically significant at p.1 ** różnica istotna statystycznie dla p,5 /difference statistically significant at p.5

96 Probl Hig Epidemiol 214, 95(1): 93-97 9 38,5 8 52,2 65,1 7 6 5 42,3 4 37,3 2 32,5 19,2 2,4,6 dziewczęta chłopcy ogółem wysoka zawartośc tłuszczu prawidlowa zawartość tłuszczu niska zawartość tłuszczu 22,9 77,1 11,5 47,4 41, 34,8 59,6 Ryc. 2. Struktura populacji uczniów wg zawartość tłuszczu i wody w ciele Fig. 2. Structure of students population according to content of body fat and water 25 2 15 5 7,2 dziewczęta chłopcy 9 8 7 6 5 28,2 SBP lub DBP 95 Ryc. 3. Częstotliwość występowania podwyższonych wartości ciśnienia tętniczego krwi (skurczowego lub rozkurczowego) wśród badanych dziewcząt i chłopców Fig. 3. Incidence of elevated blood pressure (systolic or diastolic) among surveyed girls and boys niedoborowej masy ciała u nastolatków, zwłaszcza u dziewcząt jest problemem równie poważnym jak nadwaga i otyłość. Niedożywienie jest konsekwencją zbyt małego pobrania pożywienia przez dłuższy czas bądź niedostatecznego przyswajania i wykorzystywania składników odżywczych zawartych w racjach pokarmowych. Może być spowodowane chorobą, zaburzeniem apetytu czy brakiem właściwych nawyków żywieniowych w rodzinie. Wpływ na powstawanie niedoborowej masy ciała ma także środowisko szkolne, które w ogromnym stopniu wpływa na zachowania młodzieży (podatność na różne wzorce i mody żywieniowe, reklamę, czy modę na szczupłą sylwetkę, lansowaną przez środki masowego przekazu) [6, 13]. W naszym badaniu niedobór masy ciała stwierdzono u 3,1 badanej młodzieży i częściej dotyczył 4 2 5,6 dziewczęta chłopcy ogółem wysoka zawartośc wody prawidlowa zawartość wody niska zawartość wody 17,4 ogółem on dziewcząt. Podobnie, aczkolwiek w większym natężeniu Braczkowska i wsp. [14] badając 16-letniej młodzież z Oświęcimia stwierdziła niedobór masy ciała u 9,6 uczniów. W pracy tej także częściej rozpoznano niedobór masy ciała w grupie dziewcząt (,1) niż w grupie chłopców (8,9). W innych doniesieniach [15-18] stwierdzono również większy odsetek uczniów z niedoborem masy ciała niż w badaniu własnym. Istotnym problemem zdrowotnym populacji w wieku rozwojowym jest częste występowanie nadmiernej masy ciała. W naszym badaniu problem ten dotyczył ponad co piątego gimnazjalisty (15,5 uczniów z nadwagą i 5,6 z otyłością). Natężenie tego zjawiska jest bardzo zbliżone do wyników pochodzących z innych polskich badań prowadzonych w ostatnim dziesięcioleciu, np. w pracach Ostrowskiej-Nawarycz i wsp., Cisek i wsp., Wolnickiej i wsp. [2, 15, 16]. Kolejnym elementem badania była ocena składu ciała młodzieży oszacowana metodą BIA. Na tle technik antropometrycznych i densytometrycznych jest uznawana jako najbardziej bezpieczna i wiarygodna [19-21]. W prowadzonym przez nas badaniu wśród 16-latków, u ponad co drugiego ucznia stwierdzono większą zawartość tkanki tłuszczowej oraz równolegle niską zawartość wody w organizmie. W większości przypadków te dwie anomalie występowały u tych samych osób. Inne doniesienia również wskazują na większą zawartość tkanki tłuszczowej w organizmach dzieci, młodzieży, a także dorosłych [22-25]. Ważnym elementem profilaktycznych badań u dzieci i młodzieży powinny być również badania pomiaru ciśnienia tętniczego krwi. Na związek między nadciśnieniem tętniczym, a ryzykiem występowania chorób sercowo-naczyniowych zwrócono uwagę w wielu pracach badawczych [2, 14, 26]. Wraz z wiekiem wzrasta częstość nadciśnienia pierwotnego. Stwierdza się je u około dzieci w wieku 7-11 lat i u około 35 młodzieży w wieku 12-18 lat [27]. Badanie własne wykazało, iż podwyższone wartości ciśnienia tętniczego krwi wystąpiły aż u 17,4 ogółu dziewcząt i chłopców. W dostępnej literaturze nadciśnienie tętnicze w populacji dzieci i młodzieży występuje z różną częstotliwością, co prezentują badania Nawarycz-Ostrowskiej i wsp. [2], Braczkowskiej i wsp.[14] i Kowalskiej i wsp. [28]. Nadwaga i otyłość jest dużym problemem współczesności. Częstość występowania tego zjawiska w Polsce i w wielu miejscach na świecie stale wzrasta, co nabiera charakteru epidemii. Odżywienie młodego człowieka w okresie jego rozwoju psychofizycznego determinuje zdrowie osób dorosłych, a także pośrednio wpływa na długość i jakość życia.

Kolmaga A i wsp. Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół ponadpodstawowych 97 Wnioski 1. Niemal u co czwartego ucznia szkoły ponadpodstawowej stwierdzono co najmniej jeden z czynników ryzyka poważnych chorób niezakaźnych. 2. Nadmierna masa ciała, zbyt duża zawartość tkanki tłuszczowej oraz wysokie wartości ciśnienia tętniczego są w głównej mierze pochodną negatywnych wzorców żywienia młodzieży. 3. Wysoka częstość zaburzeń stanu odżywienia w populacji łódzkiej młodzieży obliguje do wprowadzenia edukacji zdrowotnej szczególnie w środowisku szkolno-wychowawczym. Badanie finansowane przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi w ramach pracy własnej nr 52 16 82. Piśmiennictwo / References 1. Przybylska D, Kurowska M, Przybylski P. Otyłość i nadwaga w populacji rozwojowej. Hygeia Publ Health 212, 47(1): 28-35. 2. Ostrowska-Nawarycz L, Nawarycz T. Ciśnienie tętnicze oraz parametry i wskaźniki stanu odżywienia u dzieci i młodzieży łódzkiej w wieku 3-19 lat normy, postępowanie diagnostyczne, prewencja. Wydział Zdrowia i Wydział Edukacji Urzedu Miasta Łodzi, Łódź 28. 3. Ostrowska-Nawarycz L, Błaszczyk J, Nawarycz T. Epidemiologia nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży problem kryteriów. Żyw Człow Metab 27, XXXIV, 1/2: 414-421. 4. Gronowska-Senger A. Żywienie, styl życia a zdrowie Polaków. Żyw Człow Metab 27, XXXIV, 1/2: 12-21. 5. Szadkowska A, Bodalski P: Otyłość dzieci i młodzieży. [w:] Przew Lek 23,6,9: 54-58. 6. Oblacińska A, Tabak I, Jodłowska M. Demograficzne i regionalne uwarunkowania niedoboru masy ciała u polskich nastolatków. Prz Epidemiol 27, 61: 785-793. 7. Łoboda D, Gawęcki J. Udział płynów w żywieniu wybranej grupy gimnazjalistów a skład ciała. Probl Hig Epidemiol 211, 92(1): 83-88. 8. Kułaga Z, Różdżyńska A, Palczewska I i wsp. Siatki centylowe wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w Polsce wyniki badania OLAF. Stand Med Pediatr 2, 7: 69-7. 9. Jodłowska M, Oblacińska A, Tabak I. Overweigh and obesity among adolescents in Poland: gender and regional differences. Publ Heatlh Nutr 2, 13(A): 1688-1692.. Opiela R, Załuska D. Realizacja programu Trzymaj Formę w roku szkolnym 26/27 jako istotny element profilaktyki otyłości wśród gimnazjalistów oraz uczniów ostatnich klas szkół podstawowych w województwie zachodniopomorskim. Probl Hig Epidemiol 29, 9(1): 126-133. 11. Białokoz-Kalinowska I, Abramowicz P. Konstantynowicz J i wsp. Ocena stanu odżywienia dzieci w wieku wczesnoszkolnym z regionu Podlasia. Pediatr Współ Gastroent Hepat Żyw Dziecka 27, 9,2: 127-129. 12. Duncan S, Duncan EK, Fernandes RA, et al. Modifiable risk factors for overweight and obesity in children and adolescents from Sao Paulo, Brazil. Publ Health 211, 11: 585-594. 13. Kołłątaj B, Kołłątaj W, Karwat ID. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe u nastolatków badania wstępne. Probl Hig Epidemiol 28, 89(3): 395-4. 14. Braczkowska B, Cyran W i wsp. Problemy zdrowotne młodzieży szesnastoletniej uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu. Probl Hig Epidemiol 28, 89(3): 359 366. 15. Cisek M, Martko H, Schlegel-Zawadzka M. Ocena stanu odżywienia uczniów w Zubrzycy Górnej. Żyw Człow Metab 27, XXXIV, 1/2: 62-66. 16. Wolnicka A, Albrecht P, Kotowska M. Analiza stanu odżywienia młodzieży na przykładzie uczniów gimnazjów w Radomsku. Pediatr Współ Gastroent Hepat Żyw Dziecka 28,,1: 37-42. 17. Kolarzyk E, Helbin J i wsp. Ocena wskaźników wagowowzrostowych młodzieży krakowskiej w wieku 15-18 lat. Probl Hig Epidemiol 27, 88 (3): 343-347. 18. Chabros E, Charzewska J i wsp. Częstość występowania niedoborowej masy ciała u młodzieży warszawskiej w wieku pokwitania w ostatnich 3 dekadach. Probl Hig Epidemiol 211, 92(1): 99-2. 19. Maślińska M, Adamowicz-Klepalska B. Otyłość jako jeden z objawów zespołu metabolicznego u dzieci i młodzieży na podstawie piśmiennictwa. Czas Stomatol 28, 61,9: 624 634. 2. Lewitt A, Mądro E, Krupienicz A. Podstawy teoretyczne i zastosowania analizy impedancji bioelektrycznej (BIA). Endokrynol Otyłość Zaburz Przem Materii 27, 3,4: 79 84. 21. Ford ES. Prevalence of the metabolic syndrome defined by the International Diabetes Federation among adults in the US. Diabetes Care 25, 28: 2745-2749. 22. Jakubowska-Pietkiewicz E, Prochowska A, Fendler W, Szadkowska A. Porównanie metod pomiaru odsetka tkanki tłuszczowej u dzieci. Pediatr Endocrinol Diabetes Metab 2, 15,4: 245-25. 23. Kęska A, Tkaczyk J, Czajkowska A i wsp. Zawartość tkanki tłuszczowej u młodych dorosłych oceniona na podstawie pomiaru fałdów skórno-tłuszczowych i wskazań analizatora składu ciała. Pediatr Endocrinol Diabetes Metab 212, 18,1: 33-36. 24. Major-Gołuch A, Miazgowski T, Krzyżanowska-Świniarska B i wsp. Porównanie pomiarów masy tłuszczu u młodych zdrowych kobiet z prawidłową masą ciała za pomocą impedancji bioelektrycznej i densytometrii. Endokrynol Otyłość Zaburz Przem Materii 2, 6(4): 189 195. 25. Socha M, Karmińska K, Chwalczyńska A. Porównanie zawartości tkanki tłuszczowej u młodych nie otyłych kobiet i mężczyzn oznaczonych metodą bioimpedancji (wersja bii tetrapolarna) i metodą fotooptyczną. Endokrynol Otyłość Zaburz Przem Materii 2, 6(1): 18-25. 26. Krzyżaniak A. Analiza ciśnienia tętniczego dzieci i młodzieży dla potrzeb badań przesiewowych. Now Lek 25, 74,1: 24. 27. Dukalska M, Szydłowski L, Bilewicz-Wyrozumska T. Nadciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży w populacji śląskiej. Wiad Lek 26, LIX: 3-4. 28. Kowalska M, Krzych ŁJ, Siwik P i wsp. Uwarunkowania występowania nadciśnienia tętniczego u chłopców i dziewcząt w wieku szkolnym w województwie śląskim. Nadciśnienie Tętnicze 28, 12,4: 269-276.