Jacek Duda Politechnika Częstochowska Analiza zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego regionów w krajach Grupy Wyszehradzkiej 1. Wprowadzenie W trzecim raporcie, dotyczącym polityki spójności w krajach członkowskich, Komisja Europejska wskazuje priorytety, które należy uwzględnić planując wspólnotowe działania. Są to: zmniejszanie nierówności, wspieranie zrównoważonego rozwoju, wspieranie socjalnej i terytorialnej spójności. Komisja identyfikuje główne tendencje w sferze społeczno-gospodarczej, którymi są rozwarstwienie społeczne i ekonomiczne, będące następstwem rozszerzenia, a także wzrost znaczenia rywalizacji (konkurencyjność, globalizacja) w zakresie nowych technologii i wiedzy dla rozwoju gospodarczego. Celem, w szczególności w latach 2007 2013, ma być zrównoważony, trwały wzrost i większa konkurencyjność gospodarki unijnej jako całości. Wysiłki powinny koncentrować się na pomocy biedniejszym regionom, tak by mogły dogonić pozostałe regiony 1. Jeśli Polska i nowe kraje członkowskie, ze względu na niższy niż w U-15 2 poziom rozwoju, staną się znaczącymi beneficjentami funduszy 1 Zob. A New Partnership for Cohesion, Convergence, Competitiveness, Cooperation. Third Report on Economic and Social Cohesion, European Commission, Luxembourg, February 2004. 2 Unia Europejska do 1 maja 2004 r. złożona z 15 krajów.
30 Jacek Duda strukturalnych, zasadne wydaje się oprócz porównań z krajami starej Unii wskazanie różnic między regionami w nowych państwach członkowskich. Czechy CZ01 Praha CZ02 Středni Čechy CZ03 Jihozápad CZ04 Severozápad CZ05 Severýchod CZ06 Jihovýchod CZ07 Strední Morava CZ08 Moravskoslezko Słowacja SK01 Bratislavský SK02 Západné SK03 Stredné SK04 Vychodne Węgry HU1 Közép-Magyarország HU21 Közép-Dunántúl HU22 Nyugat-Dunántúl HU23 Dél-Dunántúl HU31 Észak-Magyarország HU32 Észak-Alföld HU33 Dél-Alföld Polska PL11 Łódzkie PL12 Mazowieckie PL21 Małopolskie PL22 Śląskie PL31 Lubelskie PL32 Podkarpackie PL33 Świętokrzyskie PL34 Podlaskie PL41 Wielkopolskie PL42 Zachodniopomorskie PL43 Lubuskie PL51 Dolnośląskie PL52 Opolskie PL61 Kujawsko-pomorskie PL62 Warmińsko-mazurskie PL63 Pomorskie Rys. 1. Mapa regionów NUTS II krajów Grupy Wyszehradzkiej Źródło: opracowanie własne.
Analiza zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego... 31 W opracowaniu podjęto problem zróżnicowania społeczno-ekonomicznego 35 regionów zakwalifikowanych jako tzw. NUTS II (w wypadku Polski pokr y- wają się one z województwami) krajów Grupy Wyszehradzkiej Czech, Słowacji, Węgier i Polski, które od 1 maja 2004 r. stały się członkami Unii Europejskiej. Czechy podzielono na 8 takich regionów, Słowację na 4, Węgry na 7, Polskę na 16 (rys. 1). Przy czym na poziom społeczno-ekonomicznego rozwoju ma wpływ wiele czynników, z których główne dotyczą aktualnego poziomu życia mieszkańców, wielkości wykorzystania zasobów siły roboczej (stopa zatrudnienia, stopa bezrobocia), struktury sektorowej zatrudnienia, a także poziomu wykształcenia czy struktury wieku mieszkańców. W pierwszej części przedstawiono rankingi wszystkich analizowanych regionów według każdej z wymienionych cech. W części drugiej podjęto próbę konstrukcji rankingów zbiorczych, które w sposób syntetyczny opisywałyby pozycję społeczno-ekonomiczną regionu na tle pozostałych regionów. 2. Klasyfikacja regionów według głównych cech rozwoju społeczno-ekonomicznego Analizując zestawienia należy wziąć pod uwagę fakt, że badane kraje różnią się obszarowo, co znalazło odzwierciedlenie w liczbie regionów NUTS II w danym kraju. Różnice te jednak tracą na znaczeniu, gdyż zrezygnowano z podziału według państw, traktując regiony indywidualnie i oceniając na tle pozostałych. W większości klasyfikacji pierwsze miejsca zajmowały regiony ze stolicami (Czechy region praski, Słowacja region bratysławski, Węgry region Budapesztu, Polska województwo mazowieckie). 2.1. Ranking zróżnicowania według PKB per capita W tabeli 1 przedstawiono klasyfikację wszystkich 35 regionów według PKB w przeliczeniu na mieszkańca, mierzonego siłą nabywczą wspólnej waluty w odniesieniu do średniej U-25. Wskaźnik ten w nowych krajach członkowskich (N-10) wynosi średnio 50,5%, w Czechach 66,5%, na Słowacji 49%, na Węgrzech 56,5% i w Polsce 44,9%. Przeciętnie w U-15 kształtuje się na poziomie 109,7%. Najlepsze regiony (praski, bratysławski i budapesztański) osi ą- gnęły wyniki powyżej lub nieco poniżej średniej U-25. Na czwartym miejscu znalazło się województwo mazowieckie z wynikiem 69,9%. Widać dużą różnicę między regionami stołecznymi a resztą regionów. Wielkości dla najlepszego i najgorszego regionu wyniosły odpowiednio: w Czechach 148,7% i 52,6%, na
32 Jacek Duda Słowacji 111,7% i 37,3%, na Węgrzech 89,2% i 37%, w Polsce 69,9% i 31,4%. Wśród pierwszych 13 regionów znalazły się wszystkie regiony czeskie, zaś ostatnie 6 miejsc przypadło regionom polskim. Tabela 1. Ranking regionów NUTS II Czech, Słowacji, Węgier i Polski według PKB/mieszkańca w 2001 r. Miejsce Numer NUTS II Nazwa regionu PKB/mieszkańca a (w %) Miejsce Numer NUTS II 1 CZ 01 Praha 148,7 19 PL 42 Nazwa regionu PKB/mieszkańca a (w %) 2 SK 01 Bratislavský 111,7 20 HU 23 Dél-Dunántúl 42,5 3 HU 1 Zachodniopomorskie Közép- -Magyarország 89,2 21 PL 61 4 PL 12 Mazowieckie 69,9 22 SK 03 Kujawsko- -pomorskie Stredné 5 CZ 03 Jihozápad 60,5 22 HU 33 Dél-Alföld 40,5 6 HU 22 Nyugat- -Dunántúl 44,5 40,6 40,5 58,8 22 PL 11 Łódzkie 40,5 7 CZ 06 Jihovýchod 58,6 25 PL 43 Lubuskie 39,9 8 CZ 05 Severýchod 55,7 26 PL 21 Małopolskie 38,8 9 CZ 08 10 CZ 02 Středni Čechy 54,9 28 SK 04 11 CZ 07 Středni Morava 52,8 29 HU 31 55,5 27 HU 32 Észak-Alföld 37,5 Vychodne Moravskoslezsko Észak- -Magyarország 12 HU 21 Közép-Dunántúl 52,7 30 PL 52 Opolskie 36,4 13 CZ 04 Severozápad 52,6 31 PL 33 Świętokrzyskie 34,3 14 PL 22 Śląskie 49,0 32 PL 34 Podlaskie 34,0 15 PL 41 Wielkopolskie 47,6 33 PL 62 Warmińsko- -mazurskie 16 PL 51 Dolnośląskie 45,6 34 PL 32 Podkarpackie 32,0 17 SK 02 Západné 18 PL 63 Pomorskie 44,6 37,3 37,0 32,5 44,9 35 PL 31 Lubelskie 31,4 Czechy Słowacja Węgry Polska a jako % średniej U-25 Źródło: opracowanie własne na podstawie: A New Partnership..., s. 200 203, www.epp.eurostat. ec.europa.eu.
Analiza zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego... 33 W przedstawionych przez Komisję Europejską symulacjach szacowano czas, w którym kraje akcesyjne osiągną poziomy średniej unijnej poszerzonej o Bułgarię i Rumunię (U -27). W pierwszym scenariuszu zakłada się, że wzrost w krajach akcesyjnych będzie na poziomie o 1,5% wyższym niż średni wzrost w U-15 z okresu 1995 2002. W takim wypadku produkt krajowy brutto per capita w 12 nowych krajach pozostanie poniżej 60% średniej U-27 do 2017 r. W tym roku przekroczyłby 75% średniej w Czechach i na Węgrzech, a na Słowacji nastąpiłoby to w 2019 r. Dopiero w 2035 r. Polsce udałoby się osiągnąć próg 75% (gorzej wypada jedynie Łotwa 2041 r.). Drugi scenariusz zakłada, że wzrost w krajach akcesyjnych będzie na poziomie o 2,5% wyższym niż średni wzrost w U-15 w okresie 1995 2002. I choć wówczas konwergencja nastąpi w krótszym czasie, to i tak Polska będzie potrzebować 20 lub więcej lat, by osiągnąć poziom 75% średniej U-27 (Słowacja 9 lat, Węgry 3 lata i Czechy 7 lat). Czas osiągnięcia lub choćby zbliżenia się do średniej jest w tym wypadku o wiele krótszy. Realizacja pierwszego scenariusza wymagałaby od krajów akcesyjnych uzyskania rocznego wzrostu na poziomie 4%, a drugiego scenariusza na poziomie 5% (przy założeniu 2,5 -procentowego wzrostu w krajach U-15) 3. Nie wiadomo jednak, czy w dłuższym okresie możliwe będzie utrzymanie takich poziomów wzrostu. 2.2. Ranking zróżnicowania według poziomu bezrobocia W rankingu regionów pod względem całkowitego poziomu bezrobocia najlepiej wypadają regiony czeskie i węgierskie, najgorzej zaś regiony słowackie i polskie (tabela 2). Stopa bezrobocia w krajach N -10 wynosi prawie 15%; w Czechach 7,3%, na Słowacji 18,7%, na Węgrzech 5,9% i w Polce 19,9%, w krajach U-15 zaś jest na poziomie dwukrotnie niższym 7,8%. Bezrobocie w regionie najgorszym i najlepszym wynosiło odpowiednio: w Czechach 13,4% i 3,6%, na Słowacji 22,2% i 8,7%, na Węgrzech 8,9% i 4%, a w Polsce 26,3% i 16,2%. Pod względem stopy bezrobocia różnice między regionami polskimi są najmniejsze. Warto jednak zauważyć, że bezrobocie w najgorszym regionie czeskim lub węgierskim jest mniejsze niż w najlepszym regionie polskim. 2.3. Ranking zróżnicowania według stopy zatrudnienia W zestawieniu według stopy zatrudnienia w 2002 r. spośród wszystkich badanych regionów najlepiej prezentują się regiony czeskie (tabela 3). W pierwszej 3 Zob. A New Partnership..., s. 16, 17.
34 Jacek Duda Tabela 2. Ranking regionów NUTS II Czech, Słowacji, Węgier i Polski według poziomu bezrobocia w 2002 r. Miejsce Numer NUTS II Nazwa regionu Stopa bezrobocia (w %) Miejsce Numer NUTS II Nazwa regionu Stopa bezrobocia (w %) 1 CZ 01 Praha 3,6 19 PL 34 Podlaskie 16,8 2 HU 1 3 HU 22 Közép- -Magyarország Nyugat- -Dunántúl 4,0 20 PL 12 Mazowieckie 17,0 4,1 21 SK 02 Západné 4 CZ 03 Jihozápad 4,9 22 PL 32 Podkarpackie 18,2 5 CZ 02 Středni Čechy 5,0 22 PL 41 Wielkopolskie 18,2 5 HU 21 Közép-Dunántúl 5,0 24 PL 33 Świętokrzyskie 18,8 7 CZ 05 Severýchod 5,4 25 PL 52 Opolskie 19,7 8 HU 33 Dél-Alföld 6,3 26 PL 22 Śląskie 20,1 9 CZ 06 Jihovýchod 6,8 27 PL 11 Łódzkie 20,3 10 HU 23 Dél-Dunántúl 7,9 28 SK 03 10 HU 31 Észak-Alföld 7,9 29 PL 61 Stredné Kujawsko- -pomorskie 12 SK 01 Bratislavský 8,7 29 PL 63 Pomorskie 21,5 13 CZ 07 Středni Morava 8,8 31 SK 04 14 HU 31 Észak- -Magyarország 8,9 32 PL 62 15 CZ 04 Severozápad 11,4 33 PL 42 Vychodne Warmińsko- -mazurskie Zachodniopomorskie 16 CZ 08 Moravskoslezsko 13,4 34 PL 51 Dolnośląskie 26,1 17 PL 21 Małopolskie 16,2 35 PL 43 Lubuskie 26,3 18 PL 31 Lubelskie 16,6 Czechy Słowacja Węgry Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie: A New Partnership..., s. 201, www.epp.eurostat.ec. europa.eu. dziesiątce znalazło się ich aż 7 najlepszy region z wynikiem 72%, najgorszy z wynikiem 59,2%, co i tak plasuje go wyżej w porównaniu z jakimkolwiek regionem polskim. Średnio, dla Czech, stopa zatrudnienia wyniosła 65,5%, co stanowi wynik lepszy niż średnia dla krajów U-15 (64,2%) i zbliżony do celu ustalonego na szczycie w Lizbonie 67% dla Unii w 2005 r. oraz 70% w 2010 r. Dla Słowacji stopa zatrudnienia wynosi 56,8%, co odpowiada w przybliżeniu średniej stopie dla wszystkich krajów N-10 równej 55,9%. Różnice między najlepszym i najgorszym regionem na Słowacji wyniosły 14 punktów procentowych (odpowiednio 67,2% i 53,2%). Podobne różnice (14,9 punktu procento - 17,5 21,4 21,5 22,2 25,9 26,0
Analiza zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego... 35 Tabela 3. Ranking regionów NUTS II Czech, Słowacji, Węgier i Polski według stopy zatrudnienia w 2002 r. Miejsce Numer NUTS II Nazwa regionu Stopa zatrudnienia a (w %) Miejsce Numer NUTS II Nazwa regionu Stopa zatrudnienia a (w %) 1 CZ 01 Praha 72,0 19 PL 21 Małopolskie 54,6 2 CZ 02 Středni Čechy 68,6 20 SK 04 Vychodne 3 CZ 03 Jihozápad 68,0 20 PL 32 Podkarpackie 53,2 4 SK 01 Bratislavský 67,2 22 PL 41 Wielkopolskie 52,9 5 CZ 05 Severýchod 67,0 23 PL 11 Łódzkie 52,8 6 CZ 06 Jihovýchod 64,7 24 HU 23 Dél-Dunántúl 51,9 7 HU 22 Nyugat- -Dunántúl 64,1 25 PL 61 Kujawsko- -pomorskie 8 CZ 07 Středni Morava 63,2 26 PL 52 Opolskie 50,3 9 CZ 04 Severozápad 62,4 26 PL 33 Świętokrzyskie 50,3 10 HU 1 Közép- -Magyarország 11 HU 21 Közép-Dunántúl 60,6 29 HU 31 53,2 50,6 61,3 28 PL 63 Pomorskie 50,2 Észak- -Magyarország 12 CZ 08 Moravskoslezsko 59,2 30 HU 32 Észak-Alföld 49,5 13 SK 02 Západné 50,1 57,2 31 PL 51 Dolnośląskie 47,6 14 PL 12 Mazowieckie 57,1 32 PL 22 Śląskie 46,9 15 PL 31 Lubelskie 56,1 33 PL 62 16 SK 03 Stredné 17 PL 34 Podlaskie 54,8 35 PL 42 18 HU 33 Dél-Alföld 54,7 Czechy Słowacja Węgry Polska a jako procent zatrudnionych w wieku 15 64 lat Warmińsko- -mazurskie 46,0 55,4 34 PL 43 Lubuskie 45,9 Zachodniopomorskie Źródło: opracowanie własne na podstawie: A New Partnership..., s. 201, www.epp.eurostat.ec. europa.eu. wego) można zaobserwować w odniesieniu do regionów węgierskich (64,1% i 49,5%); średnia dla całego kraju wynosi zaś 56,6%. W przypadku Polski tylko 3 regiony (Mazowieckie 57,1%, Lubelskie 56,1% i Podlaskie 54,8%) na 16 znalazły się w pierwszej połówce zestawienia. Średnia dla Polski odbiega zatem zasadniczo od średniej w porównywanych krajach i wynosi 51,5%. Jest to o ponad 10 punktów procentowych mniej niż we wszystkich państwach poszerzonej Unii. Warto zaznaczyć, że w wypadku krajów naszego regionu proces spadku stopy zatrudnienia postępował w latach 90. sukcesywnie, głównie na 45,8
36 Jacek Duda skutek restrukturyzacji. W bogatych krajach Europy Zachodniej odnotowano w tym czasie wzrost stopy zatrudnienia. 2.4. Ranking zróżnicowania według zatrudnienia w rolnictwie W tabeli 4 przedstawiono ranking regionów pod względem wielkości zatrudnienia w rolnictwie w 2002 r. Duży udział rolnictwa świadczy o przestarzałej Tabela 4. Ranking regionów NUTS II Czech, Słowacji, Węgier i Polski według zatrudnienia w sektorze rolnym w 2002 r. Miejsce Numer NUTS II Nazwa regionu Rolnictwo a (w %) Miejsce Numer NUTS II 1 CZ 01 Praha 0,5 19 PL 42 2 HU 1 Zachodniopomorskie Közép- -Magyarország Nazwa regionu Rolnictwo a (w %) 8,3 1,8 20 PL 51 Dolnośląskie 9,5 3 SK 01 Bratislavský 2,3 20 PL 63 Pomorskie 9,5 4 CZ 08 Moravskoslezsko 2,8 22 HU 23 Dél-Dunántúl 9,8 5 CZ 04 Severozápad 3,6 23 PL 43 Lubuskie 10,2 6 PL 22 Śląskie 4,1 24 HU 33 Dél-Alföld 14,2 7 HU 31 Észak- -Magyarország 4,3 25 PL 62 Warmińsko- -mazurskie 8 CZ 05 Severýchod 5,0 26 PL 52 Opolskie 18,5 8 CZ 07 Středni Morava 5,0 27 PL 61 Kujawsko- -pomorskie 10 CZ 02 Středni Čechy 5,1 28 PL 11 Łódzkie 19,8 11 HU 22 Nyugat- -Dunántúl 17,9 19,1 5,5 29 PL 41 Wielkopolskie 20,3 12 HU 21 Közép-Dunántúl 5,7 30 PL 12 Mazowieckie 20,4 13 SK 03 13 SK 04 15 SK 02 Stredné Vychodne Západné 6,5 31 PL 21 Małopolskie 23,7 6,5 32 PL 32 Podkarpackie 30,8 7,3 33 PL 33 Świętokrzyskie 31,0 16 CZ 06 Jihovýchod 7,5 34 PL 34 Podlaskie 36,5 16 HU 32 Észak-Alföld 7,5 35 PL 31 Lubelskie 39,4 18 CZ 03 Jihozápad 8,1 Czechy Słowacja Węgry Polska a jako odsetek ogółu zatrudnionych Źródło: opracowanie własne na podstawie: A New Partnership..., s. 200, www.epp.eurostat.ec. europa.eu.
Analiza zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego... 37 strukturze gospodarki, dlatego pierwsze miejsca zajęły regiony o najmniejszym udziale sektora rolnego. W tym rankingu najkorzystniej wypadły stołeczne regiony Czech, Słowacji i Węgier, z dużymi aglomeracjami miejskimi. Najlepszy polski region Śląskie zajął 6 miejsce, z wynikiem 4,1%. Dodać jednak należy, że Śląskie ma największy sektor przemysłowy (39,5%) ze wszystkich 16 polskich regionów. Względnie dobrze wypadły województwa: zachodniopomorskie, dolnośląskie, pomorskie i lubuskie, zaś pozostałe polskie regiony zamykają ranking. Polska jako kraj ma największy sektor rolny i najmniejszy sektor usług spośród analizowanych krajów 19,3% ogółu zatrudnionych w rolnictwie, a 52% w usługach. Wskaźniki te dla Czech wynoszą, odpowiednio, 4,8% i 55,3%, dla Węgier 6% i 59,8% i Słowacji 6,2% i 54,4%, a w krajach U-15 średnio 4% i 67,7%. 2.5. Ranking zróżnicowania według poziomu wykształcenia W rankingu regionów pod względem wykształcenia mierzonego odsetkiem osób w wieku 25 64 lat legitymujących się wykształceniem wyższym Polska prezentuje się już zdecydowanie korzystniej ze średnią 12,5% (tabela 5). W Czechach odsetek osób z wyższym wykształceniem wynosi 11,9%, na Słowacji 10,9%, na Węgrzech 14,3%, a we wszystkich nowych państwach członkowskich średnio 14,8%. Pod względem wykształcenia ciągle jednak znacznie odbiegamy od poziomu U-15 (21,8%) i U-25 (20,6%). O ile w Czechach, na Słowacji i Węgrzech różnice między regionami są znaczne, odpowiednio 27,1% i 7,2%; 24,3% i 8,5%; 21,5% i 10,5%, o tyle w Polsce rozkład okazał się bardziej wyrównany, z dominacją województwa mazowieckiego (16,6%) i 27 miejscem województwa kujawsko-pomorskiego (10,4%). Zwraca uwagę fakt, że na 8 czeskich regionów 5 z nich nie wyprzedziło żadnego regionu polskiego, a w wypadku Słowacji znalazł się tylko jeden taki region stołeczny. Należy dodać, że według raportu Komisji w nowych krajach członkowskich średnio 78% populacji w wieku 25 64 lat posiada przynajmniej średni poziom wykształcenia (70% w Bułgarii i Rumunii, 85% w Czechach i na Słowacji). Jest to wynik powyżej średniej U-15, wynoszącej 64% 4. Oczywiście, odrębnym problemem pozostaje jakość wykształcenia. 4 A New Partnership..., s. 47.
38 Jacek Duda Tabela 5. Ranking regionów NUTS II Czech, Słowacji, Węgier i Polski według poziomu wykształcenia w 2002 r. Miejsce Numer NUTS II Nazwa regionu Wykształcenie a (w %) Miejsce Numer NUTS II Nazwa regionu Wykształcenie a (w %) 1 CZ 01 Praha 27,1 19 PL 32 Podkarpackie 11,1 2 SK 01 Bratislavský 24,3 20 PL 62 3 HU 1 Közép- -Magyarország Warmińsko- -mazurskie 10,9 21,5 21 HU 23 Dél-Dunántúl 10,8 4 PL 12 Mazowieckie 16,6 22 CZ 03 Jihozápad 10,7 5 PL 21 Małopolskie 14,0 23 PL 22 Śląskie 10,6 6 PL 31 Lubelskie 13,8 23 PL 41 Wielkopolskie 10,6 7 PL 34 Podlaskie 13,6 25 HU 33 Dél-Alföld 10,5 8 PL 63 Pomorskie 13,1 25 PL 43 Lubuskie 10,5 9 PL 11 Łódzkie 13,0 27 PL 61 Kujawsko- -pomorskie 10 CZ 06 Jihovýchod 12,9 28 CZ 08 Moravskoslezsko 9,7 11 PL 51 Dolnośląskie 12,6 28 SK 03 Stredné 11 PL 33 Świętokrzyskie 12,6 30 CZ 07 Středni Morava 9,5 13 HU 22 Nyugat- -Dunántúl 14 HU 21 Közép-Dunántúl 12,0 32 SK 04 10,4 9,7 12,2 31 CZ 05 Severýchod 9,3 Vychodne 15 PL 52 Opolskie 11,7 33 CZ 02 Středni Čechy 8,5 16 HU 32 Észak-Alföld 11,5 33 SK 02 17 HU 31 17 PL 42 Észak- -Magyarország Zachodniopomorskie Západné 9,2 8,5 11,3 35 CZ 04 Severozápad 7,2 11,3 Czechy Słowacja Węgry Polska a odsetek populacji w wieku 25 64 lat z wykształceniem wyższym Źródło: opracowanie własne na podstawie: A New Partnership..., s. 200 203, www.epp.eurostat. ec.europa.eu. 2.6. Ranking zróżnicowania według struktury wieku W tabeli 6 przedstawiono ranking regionów NUTS II badanych krajów, biorąc pod uwagę odsetek populacji w wieku poniżej 15 lat w 2000 r. Zestawienie wydaje się odwróceniem rankingu według PKB/mieszkańca, co potwierdza ten-
Analiza zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego... 39 Tabela 6. Ranking regionów NUTS II Czech, Słowacji, Węgier i Polski według struktury wieku w 2000 r. Miejsce Numer NUTS II 1 SK 04 Nazwa regionu Vychodne Wiek poniżej 15 lat a (w %) Miejsce Numer NUTS II Nazwa regionu Wiek poniżej 15 lat a (w %) 22,4 19 CZ 08 Moravskoslezsko 17,6 2 PL 32 Podkarpackie 21,4 20 HU 21 Közép-Dunántúl 17,4 3 PL 62 4 SK 03 Warmińsko- -mazurskie Stredné 20,7 21 CZ 04 Severozápad 17,3 20,2 22 PL 22 Śląskie 17,3 5 PL 34 Podlaskie 20,1 23 PL 51 Dolnośląskie 17,2 6 PL 21 Małopolskie 20,0 24 CZ 05 Severýchod 17,1 7 PL 31 Lubelskie 19,8 25 HU 23 Dél-Dunántúl 17,1 8 PL 41 Wielkopolskie 19,8 26 HU 33 Dél-Alföld 17,1 9 PL 63 Pomorskie 19,8 27 CZ 07 Středni Morava 17,0 10 HU 32 Észak-Alföld 19,4 28 PL 11 Łódzkie 17,0 11 PL 43 Lubuskie 19,4 29 CZ 06 Jihovýchod 16,9 12 PL 61 Kujawsko- -pomorskie 19,4 30 CZ 03 Jihozápad 16,6 13 PL 33 Świętokrzyskie 18,8 31 SK 01 Bratislavský 16,4 14 PL 42 15 SK 02 16 HU 31 Západné Észak- -Magyarország 18,7 32 CZ 02 Středni Čechy 16,3 18,5 33 HU 22 18,2 34 HU 1 Zachodniopomorskie Nyugat- -Dunántúl Közép- -Magyarország 17 PL 52 Opolskie 18,1 35 CZ 01 Praha 13,9 18 PL 12 Mazowieckie 17,8 Czechy Słowacja Węgry Polska a odsetek populacji ogółem Źródło: opracowanie własne na podstawie: A New Partnership..., s. 200 203, www.epp.eurostat. ec.europa.eu. 16,3 15,5 dencję szybszego starzenia się rejonów bogatszych. Ranking otwiera słowacki region Vychodne, a polskie regiony, spośród których najwyżej znalazły się województwa podkarpackie i warmińsko-mazurskie, zajmują kolejne miejsca. Najmniejszy odsetek ludzi młodych mają regiony czeskie i węgierskie, z których najwyższą, 10 lokatę, zajął węgierski Észak-Alföld (19,4%), a najbogatszy region praski wypadł najgorzej spośród wszystkich regionów (13,9%). W starej Unii procent populacji poniżej 15 roku życia wynosił w 2000 r. 16,8% (i 16,3% dla osób powyżej 65 roku życia), dla Unii poszerzonej 17,1%
40 Jacek Duda (i 15,7%), zaś w krajach badanych: dla Czech, odpowiednio, 16,6% (13,8%), Słowacji 19,8% (11,4%), Węgier 17,1% (14,6%) i Polski 18,8% (12,3%). W ocenie Komisji Europejskiej w nowych krajach unijnych populacja ludności w wieku produkcyjnym będzie spadać do końca dekady (z wyjątkiem Cypru, Malty, Polski i Słowacji) i będzie mniejsza o 10% niż w 2000 r. Spadek dla U-15 w tym okresie ma wynieść 4%. W nowych krajach unijnych odsetek osób w wieku 50 60 lat będzie w 2025 r. średnio na poziomie 26 31%, ale przykładowo w Czechach na poziomie zdecydowanie wyższym 34%. 3. Propozycje rankingów zbiorczych 3.1. Lista cech Poniżej podjęto próbę opracowania rankingów końcowych, które mogłyby zostać określone jako rankingi zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego analizowanych regionów. Wybrano możliwie wiele wskaźników, które charakteryzują rozwój zarówno ekonomiczny, jak i społeczny regionów. Są to: 1) PKB w przeliczeniu na mieszkańca jako procent średniej dla U-25 w 2001 r. (w %), 2) stopa bezrobocia w 2002 r. (w %), 3) udział ludności z wykształceniem podstawowym w populacji w wieku 25 64 lat w 2002 r. (w %), 4) udział ludności z wykształceniem wyższym w populacji w wieku 25 64 lat w 2002 r. (w %), 5) aktywność ekonomiczna populacji w wieku produkcyjnym w 2003 r. (w %), 6) stopa zatrudnienia w 2002 r. (w %), 7) udział pracujących w rolnictwie w liczbie pracujących ogółem w 2002 r. (w %), 8) udział pracujących w sektorze usług w liczbie pracujących ogółem w 2002 r. (w %), 9) udział ludności powyżej 65 lat w populacji ogółem w 2000 r. (w %), 10) udział ludności poniżej 15 lat w populacji ogółem w 2000 r. (w %), 11) dyspozycyjne dochody ludności na mieszkańca w 2001 r. (mierzone siłą nabywczą euro), 12) śmiertelność noworodków w 2000 r. (w %), 13) liczba łóżek w szpitalach na 100 tys. mieszkańców w 2001 r., 14) liczba lekarzy na 100 tys. mieszkańców w 2002 r., 15) liczba samochodów prywatnych na 1 tys. mieszkańców w 2000 r., 16) długość linii kolejowej na 100 km 2 w 2000 r.,
Analiza zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego... 41 17) liczba zatrudnionych w sektorach opartych na technologii i wiedzy w 2003 r., 18) liczba hoteli na 100 tys. mieszkańców w 2003 r., 19) zabici na drogach na 1000 aut prywatnych w 2001 r. Zaproponowana lista cech nie jest wyczerpująca i ma charakter subiektywny. W znacznym stopniu ograniczona została ilością dostępnych danych. Na poziomie NUTS II w tabelach Eurostatu często brakuje danych dla jednego kraju albo grupy regionów, co automatycznie dyskwalifikuje dany wskaźnik. Z tej samej przyczyny nie można było przyjąć danych tylko z jednego roku. Rozpiętość czasowa wynosi 4 lata (2000 2003). Dlatego przedstawione poniżej zestawienia rankingowe badanych regionów oceniać należy, uwzględniając te fakty. 3.2. Metoda rankingowa Do opracowania rankingów wykorzystano metodę wzorca. Poszczególne cechy zakwalifikowano najpierw jako stymulanty lub destymulany rozwoju społeczno-ekonomicznego. Następnie zbudowano macierz danych X ij, złożoną z 35 wierszy (regionów: i = 1,..., 35) i 19 kolumn (cech: j = 1,..., n). Dla każdej cechy wskazano wartość największą (max x ij ), jeśli cecha była stymulantą, oraz wartość najmniejszą (min x ij ), jeśli cecha była destymulantą. W dalszej kolejności standaryzowano wszystkie wartości w macierzy danych według następujących wzorów: jeśli zmienna stanowiła stymulantę: gdzie: x ijs wystandaryzowana zmienna x ij, max x ij maksymalna wartość zmiennej j, jeśli zmienna stanowiła destymulantę: gdzie: min x ij minimalna wartość zmiennej j. xij x ijs 100, (1) max x ij min xij x ijs 100, (2) x ij Na podstawie standaryzowanych wartości zmiennych określono wskaźnik zbiorczy, który stanowił podstawę do opracowania rankingów. Wskaźnik zbiorczy wyznaczono według wzoru:
42 Jacek Duda Wzi, (3) n gdzie: Wz i wartość wskaźnika zbiorczego dla i-tego regionu, n liczba cech. n x ijs j 1 W wypadku jednego wariantu rankingu do wyznaczenia wskaźnika zbiorczego zastosowano średnią ważoną zgodnie z formułą: Wz n gdzie: w ij waga cechy j dla i-tego regionu. i x ijs j 1 n j 1 w w ij ij, (4) Wskaźnik zbiorczy dla danego regionu może przyjmować wartości z przedziału od 0 do 100. Wartość 100 uzyskałby region wzorcowy (idealny), prezentujący się najlepiej pod względem każdej z cech, branych pod uwagę w opracowaniu. Dla danego regionu większa wartość wskaźnika zbiorczego oznacza większe podobieństwo do regionu idealnego i wyższe miejsce w rankingu. Niskie wartości wskaźnika zbiorczego charakteryzują regiony o małym podobieństwie do regionu wzorcowego. Zajmują one odpowiednio niższe miejsca w rankingach. 3.3. Warianty rankingów Wskaźniki zbiorcze dla każdego z regionów wyznaczono w 5 wariantach (zob. tabela 8). Warianty różnią się zarówno liczbą zmiennych branych pod uwagę przy obliczaniu wskaźnika zbiorczego, jak i siłą ich wpływu na wartość wskaźnika. Ograniczając liczbę zmiennych lub zmieniając ich wagę (siłę wpł y- wu na wartość wskaźnika zbiorczego), można zidentyfikować te, które w największym stopniu decydują o pozycji regionu. Można również pominąć zmienne zdublowane (o silnej wzajemnej korelacji), eliminując ich podwójny wpływ na wartość wskaźnika zbiorczego. W zależności zatem od potrzeb można zbudować wiele wariantów rankingów. Konstrukcja jednego tylko zestawienia, które w sposób jednoznaczny miałoby określać pozycję społeczno-ekonomiczną regionu, jest bardzo trudna ze względu na brak obiektywnych kryteriów doboru zmiennych i wag. Lepszym rozwiązaniem jest zatem zbudowanie kilku warian-
Analiza zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego... 43 tów rankingów z różną liczbą cech oraz wartością wag i analizowanie przesunięcia poszczególnych regionów w stosunku do pozycji zajmowanych w rankingu podstawowym. Wariant podstawowy ( 19 ) W wariancie podstawowym uwzględniono wszystkie 19 cech, z których każda ma jednakową wagę z jednakową siłą wpływa na wartość wskaźnika zbiorczego. Najlepiej w tym zestawieniu wypadają regiony: praski (88,92), bratysławski (64,86) i budapesztański (59,20). Najlepszy polski region województwo mazowieckie (50,54) zajął dopiero 11 miejsce, wyprzedzając tylko jeden region czeski. W porównaniu z rankingiem PKB/mieszkańca Mazowieckie spadło o 7 miejsc. Województwo śląskie (49,37) zajęło 13 lokatę, województwo małopolskie (47,19) 15, województwo wielkopolskie (46,60) 16. W wypadku województwa małopolskiego jest to znaczący awans w porównaniu z rankingiem PKB/mieszkańca (11 miejsc). Świadczy to o dużym obciążeniu pozycji regionu cechą PKB/mieszkańca. Znaczną poprawę lokat odnotowały także województwo opolskie (7 miejsc), województwo lubelskie (5 miejsc) oraz regiony słowackie: Vychodne (6 miejsc) i Stredné (5 miejsc). Najsłabiej w rankingu podstawowym wypadły 4 polskie regiony: województwo podkarpackie (41,90), województwo podlaski e (41,09), województwo warmi ń- sko-mazurskie (40,12) oraz województwo świętokrzyskie (39,83). Wariant podstawowy zmodyfikowany ( PKB+ ) Odmianą rankingu podstawowego jest ranking, w którym uwzględniono te same zmienne, jednak zmienna PKB/mieszkańca została doważona i jej wpływ na wartość wskaźnika zbiorczego wynosi teraz 50%. Wskaźnik zbiorczy wyznaczono zgodnie z formułą (4). Wskaźnik PKB/mieszkańca jest najważniejszy z punktu widzenia analizy społeczno-ekonomicznej i ma największy walor poznawczy, można by zatem poprzestać na określeniu pozycji regionów na podstawie tylko tego kryterium. Pomoc strukturalna Unii Europejskiej rozdzielana jest przecież właśnie według poziomu PKB/mieszkańca. Dlatego zasadne wydaje się wyeksponowanie tej cechy na tle pozostałych. Teoretycznie zatem największy awans powinny odnotować regiony o znacznym, dodatnim wpływie cechy PKB/mieszkańca na wskaźnik zbiorczy. Analogicznie, regiony o dużym obciążeniu wskaźnika tą cechą powinny tracić najwięcej. W porównaniu z rankingiem podstawowym kolejność trzech pierwszych regionów nie ulega zmianie. Najkorzystniej prezentują się regiony stołeczne Czech, Słowacji i Węgier. Najlepszy polski region (województwo mazowieckie) zajął 5 lokatę (48,80) i w porównaniu z rankingiem podstawowym awansow ał o 6 miejsc. Znaczny awans, biorąc pod uwagę lokatę, zanotowało także województwo zachodniopomorskie (+4) z miejsca 24 na 20, mniejszy województwa: dolnośląskie (+3) z 19 na 16 i pomorskie (+3) z 21 na 18. Spośród regi o-
44 Jacek Duda nów państw sąsiednich największy awans stał się udziałem węgierskiego Dél- -Alföld (+2) z 25 na 23. Pozostałe, niepolskie regiony, swoje miejsca poprawiły najwyżej o jedną lokatę. Natomiast największy spadek odnotowały: województwo małopolskie ( 6), województwo opolskie ( 5) oraz regiony słowackie Stredné ( 5) i Vychodne ( 4). Jeśli chodzi o wskaźnik zbiorczy, to w porównaniu z wariantem podstawowym uległ on zmniejszeniu (średnio o 6,94) dla wszystkich regionów z wyjątkiem trzech najwyżej sklasyfikowanych regionów. W regionie Praha wzrósł o 5,11, w regionie Bratislavský o 4,75 i w regionie Közép-Magyarország o 0,29. Zmniejszenie wskaźnika oznacza, że dla większości regionów cecha PKB/mieszkańca stanowi obciążenie (pogarsza lokatę). Poza tym zwiększyła się rozpiętość wskaźnika zbiorczego pomiędzy regionem najlepszym i najgorszym i wynosi 62,59 (wariant podst a- wowy 49,09). Czołowe regiony oddalają się od pozostałych, a wzorzec (region idealny) staje się coraz trudniej osiągalny. Gdyby porównać rozpiętość między czwartym i ostatnim regionem, wynosiłaby ona zaledwie 18,04 (wariant podstawowy 18,99). Największe spadki wskaźnika zanotowały: czeski Severýchod ( 10,17), województwo lubelskie ( 10,12) i województwo małopolskie ( 10,03). Wariant ekonomiczno-społeczny W wariancie ekonomiczno-społecznym w porównaniu z wariantem podstawowym usunięto 5 zmiennych: 1) PKB/mieszkańca, 2) dyspozycyjne dochody ludności na mieszkańca, 3) stopa bezrobocia, 4) aktywność ekonomiczna, 5) stopa zatrudnienia. Dwie pierwsze zmienne, silnie ze sobą skorelowane (tabela 7), związane są umownie ze sferą ekonomiczną (dochodową), a trzy ostatnie, wykazujące także istotną korelację, odnoszą się do rynku pracy (ważne społecznie). Pominięcie wszystkich zmiennych związanych z rynkiem pracy i 2 zmiennych dochodowych pozwoliło na dokładną identyfikację regionów, na pozycji których najbardziej zaważyły kryteria zamożności i bezrobocia. Teoretycznie, przyjęcie tego wariantu powinno mniej premiować regiony z wyższymi wartościami PKB i dochodów osobistych na mieszkańca oraz z lepszymi wskaźnikami rynku pracy, najwięcej zaś zyskiwać powinny regiony biedniejsze i te z trudniejszą sytuacją na rynku pracy. Kolejność regionów w porównaniu z rankingiem bazowym uległa istotnym zmianom. W czołówce znaczący spadek ( 3) z 3 na 6 miejsce odnotował węgierski Közép-Magyarország, choć prymat regionu praskiego i bratysławskiego nie podlega dyskusji. Z miejsca 8 na 5 (+3) przesunął się czeski Sever ozápad,
Analiza zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego... 45 Tabela 7. Wartości wskaźników korelacji Pearsona między zmiennymi Wyszczególnienie Bezrobocie Wykształcenie podstawowe Wykształcenie wyższe Aktywność ekonomiczna Stopa zatrudnienia Rolnictwo Usługi Wiek powyżej 65 lat PKB 0,501 0,521 0,812 0,545 0,675 0,485 0,784 0,409 0,703 0,929 0,456 0,101 0,855 0,794 0,780 0,458 0,315 0,688 Bezrobocie 0,035 0,265 0,239 0,786 0,402 0,220 0,775 0,671 0,541 0,406 0,200 0,564 0,443 0,394 0,470 0,671 0,420 Wykształcenie podstawowe 0,258 0,790 0,498 0,245 0,245 0,182 0,209 0,445 0,583 0,205 0,466 0,708 0,502 0,436 0,183 0,646 Wykształcenie wyższe 0,267 0,342 0,059 0,694 0,374 0,438 0,691 0,181 0,109 0,646 0,509 0,467 0,274 0,108 0,410 Aktywność ekonomiczna 0,774 0,186 0,148 0,057 0,259 0,485 0,647 0,006 0,548 0,676 0,379 0,499 0,108 0,410 Stopa zatrudnienia 0,368 0,235 0,539 0,627 0,662 0,692 0,130 0,702 0,745 0,515 0,651 0,676 0,563 Rolnictwo 0,631 0,089 0,538 0,550 0,162 0,000 0,476 0,337 0,517 0,176 0,520 0,547 Usługi 0,165 0,518 0,747 0,075 0,123 0,651 0,469 0,589 0,100 0,083 0,516 Wiek powyżej 65 lat 0,694 0,458 0,276 0,044 0,410 0,293 0,305 0,269 0,404 0,190 Wiek poniżej 15 lat 0,799 0,461 0,143 0,599 0,655 0,619 0,476 0,488 0,519 Dochody 0,369 0,244 0,753 0,783 0,689 0,366 0,379 0,652 Śmiertelność noworodków 0,088 0,463 0,704 0,464 0,619 0,434 0,416 Łóżka w szpitalach 0,138 0,158 0,100 0,280 0,223 0,277 Lekarze 0,673 0,681 0,448 0,448 0,636 Samochody 0,693 0,616 0,416 0,737 Kolej 0,406 0,410 0,680 Technologia i wiedza 0,361 0,468 Hotele 0,319 Wiek poniżej 15 lat Dochody Śmiertelność noworodków Kolej Łóżka w szpitalach Lekarze Samochody Technologia i wiedza Hotele Bezpieczeństwo na drogach Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.epp.eurostat.ec.europa.eu.
46 Jacek Duda a Středni Čechy z 6 na 8 ( 2). W wypadku regionów słowackich największe niekorzystne obciążenie usuniętymi zmiennymi dotyczy regionu Vychodne (+3) awans z miejsca 22 na 19, najwięcej zaś stracił region Západné ( 2) spadek z miejsca 18 na 20. Bardzo duże spadki, i to zarówno pod względem lokaty, jak i wartości wskaźnika zbiorczego, stały się udziałem regionów węgierskich. Najwięcej stracił Nyugat-Dunántúl ( 11) spadek z miejsca 10 na 21, i Közép-Dunántúl ( 10) z miejsca 14 na 24. Świadczy to o tym, że usunięte cechy, bardziej niż inne, korzystnie wpływały na pozycję regionu w porównaniu z regionami sąsiadów. W wypadku Polski sytuacja jest dokładnie odwrotna. Większość (11 na 16) regionów odnotowało awans (wyprzedzając z reguły regiony węgierskie), największy województwo opolskie (+6) z miejsca 23 na 17, województwo dolnośląskie (+4) z miejsca 19 na 15 i województwo śląskie (+4) z miejsca 13 na 9, które uplasowało się najwyżej spośród wszys t- kich polskich regionów, wyżej nawet niż 2 regiony czeskie. Spadek o jedno miejsce zanotowały województwa: łódzkie, mazowieckie i podlaskie, a lubelskie i świętokrzyskie nie zmieniły lokat. Jeśli chodzi o zmiany wskaźników zbiorczych, to odpowiadają one przesunięciom pozycji rankingowych. Średnio dla regionu wartość wskaźnika zmniejszyła się w porównaniu z wariantem bazowym o 3,86, zaś rozpiętość (między regionem najlepszym i najgorszym) wyniosła 48,47 i była nieco mniejsza niż w wariancie podstawowym (49,09). Tylko 2 polskie regiony województwo mazowieckie ( 4,57) i województwo podlaskie ( 3,87) odnotowały spadki wskaźnika poniżej średniej, wśród regionów czeskich zaś 6 z 8, a wśród węgierskich 5 z 7. Ogólnie zatem w zestawieniu zyskiwały regiony polskie, a regiony sąsiadów traciły. Świadczy to o niższym poziomie uzyskiwanych dochodów w regionach polskich oraz o gorszej sytuacji na rynku pracy. Wariant społeczno-demograficzny W wariancie społeczno-demograficznym pozostawiono jedynie 8 zmiennych opisujących sferę demograficzno-społeczną. Uwzględnione cechy to: 1) ludność z wykształceniem podstawowym, 2) ludność z wykształceniem wyższym, 3) odsetek populacji powyżej 65 lat, 4) odsetek ludności poniżej 15 lat, 5) liczba łóżek w szpitalach, 6) liczba lekarzy, 7) zabici na drogach, 8) liczba hoteli. Nie uwzględniono trzeciej zmiennej z obszaru ochrony zdrowia ( śmierte l- ność noworodków ), aby zachować parytet dwóch zmiennych w każdym z obszarów (wykształcenie, wiek i ochrona zdrowia).
Analiza zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego... 47 W rankingu społeczno-demograficznym rozpiętość wartości wskaźnika zbiorczego między regionem najlepszym (Praha 76,33) a sklasyfikowanym najniżej (województwo świętokrzyskie 38,30) jest już znacznie mniejsza niż w innych zestawieniach i wynosi 38,03. Najbogatsze regiony tracą tu najwięcej w porównaniu z rankingiem wyjściowym. Znaczne obciążenie stanowią dla nich wskaźniki struktury wieku ludności, ale wysokie wartości cech z obszaru edukacji i służby zdrowia pozwalają im zachować czołowe lokaty. Relatywnie dobrze wypadło województwo śląskie (52,57), zajmując 4 miejsce (+9 miejsc w porównaniu z rankingiem bazowym), za słowackim Bratislavský (60,76) i czeskim Severýchod (56,15). Województwo śląskie charakteryzuje największa liczba łóżek w szpitalach na 100 tys. mieszkańców spośród wszystkich analizowanych regionów. W czołówce duży spadek odnotował węgierski Közép-Magyarország (51,54). Z polskich regionów, które ogólnie prezentują się lepiej w tym zestawieniu, dobre miejsca zajęły województwa: mazowieckie (49,89) 8 miejsce, małopolskie (49,27) 10 i dolnośląskie (47,46) 13. Na końcu zestawienia, oprócz wspomnianego województwa świętokrzyskiego, znalazły się województwa: warmińsko-mazurskie (40,18), podlaskie (39,75), opolskie (39,37) oraz węgierski Dél-Alföld (39,18). Wartość wskaźnika zbiorczego średnio dla regionu spadła o 2,55 w porównaniu z rankingiem wyjściowym. Największy spadek wartości wskaźnika odnotowano dla regionu praskiego o 12,59, który mimo to zachował pozycję lidera, oraz Středni Čechy o 12,13 (spadek o 16 miejsc). Znacznie, oprócz wspomnianego najlepszego regionu węgierskiego, straciły też Közép-Dunántúl ( 7,23; 13 miejsc) i Nyugat-Dunántúl ( 7,17; 9 miejsc). Regiony polskie, z wyjątkiem województwa łódzkiego ( 2,76; spadek o 2 miejsca) i województwa opolskiego ( 5,17; 10 miejsc), odnotowały poprawę lokat. Dodatnie zmiany wskaźnika zbiorczego zanotowały województwa: śląskie (+3,20), małopolskie (+2,08; +5), dolnośląskie (1,73; +6), podkarpackie (1,03; +9), zachodniopomorskie (0,48; +6) i warmińsko-mazurskie (0,06; +3). Na względnie dobrej pozycji regionów polskich zaważyły w tym zestawieniu struktura wiekowa ludności (młodsze społeczeństwo) oraz relatywnie wysoki odsetek osób z wyższym wykształceniem. Wariant nowoczesności Do budowy wariantu nowoczesności regionów posłużono się jedynie trzema zmiennymi: 1) osoby z wyższym wykształceniem, 2) zatrudnienie w usługach, 3) zatrudnienie w sektorach wysokich technologii i wiedzy. Usunięcie z rankingu pozostałych zmiennych pozwoliło na dokładną identyfikację regionów, których lokaty względem zestawienia podstawowego ulegają największym zmianom. Listę cech można by rozszerzyć np. o wskaźnik aktyw-
48 Jacek Duda ności ekonomicznej, gęstości sieci kolejowej czy liczby hoteli. Jednak tylko uwzględnione w rankingu cechy dotyczą bezpośrednio tytułowej nowoczesności. Najwięcej w porównaniu z rankingiem podstawowym zyskały regiony węgierskie, z których żaden oprócz Dél-Alföld (spadek o 5 miejsc) nie pogorszył swojej pozycji. Najgorzej natomiast wypadły regiony czeskie i słowackie, z których prawie wszystkie zanotowały spadek. Polskie regiony, ogólnie, prezentują się korzystniej w stosunku do rankingu wyjściowego 11 z 16 województw poprawiło swoją lokatę. Pierwsze trzy miejsca zajmują regiony stołeczne, odpowiednio Czech, Słowacji i Węgier. Najwyżej z polskich regionów uplasowało się województwo opolskie (4 miejsce) dzięki największej spośród wszystkich regionów wartości wskaźnika zatrudnienia w sektorach opartych na technologii i wiedzy, oraz województwo mazowieckie (5 miejsce) ze względu na wysokie wartości wskaźn i- ków wykształcenia i zatrudnienia w sektorze usług. Znaczny awans odnotowały województwo łódzkie (+16) i województwo pomorskie (+11), które w rankingu zajęły odpowiednio 11 i 10 miejsce. Spośród regionów czeskich największy spadek odnotowały Severozápad ( 17) i Středni Morava ( 13), słowackich Západné ( 15), a wśród polskich województw województwo śląskie ( 18) i województwo wielkopolskie ( 13). W wypadku województwa śląskiego (31 miejsce) zaważył niski udział zatrudnionych w sektorach technol o- gicznych i opartych na wiedzy, w wypadku województwa wielkopolskiego zaś (29) niższa wartość wskaźnika zatrudnienia w III sektorze. Najsłabiej w całym zestawieniu prezentują się województwo warmińsko-mazurskie i województwo podkarpackie. Jeśli chodzi o wartość wskaźnika zbiorczego, jest on wyższy średnio o 9,57 w porównaniu z rankingiem wyjściowym. Oznacza to, że wpływ wymienionych cech nowoczesności powoduje zmniejszenie dystansu poszczególnych regionów do regionu wzorcowego. 4. Wnioski Kraje Grupy Wyszehradzkiej, mimo terytorialnego sąsiedztwa, wykazują znaczny stopień zróżnicowania, i to zarówno w każdym z zestawień szczegółowych, jak i w rankingach zbiorczych. Nie można więc, bez świadomości tego faktu, formułować wniosków ogólnych dotyczących regionu Europy Środkowowschodniej jako całości. Polskie regiony w 4 z 6 rankingów szczegółowych wyraźnie przegrywają z regionami zagranicznymi. Niekorzystnie wypadamy, jeśli chodzi o dochód na mieszkańca, stopę bezrobocia i zatrudnienia, a także strukturę zatrudnienia mie-