Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2015 All rights reserved

Seria: PSYCHIATRIA I PSYCHOTERAPIA Tytuł oryginału: Substance Abuse Treatment and the Stages of Change. Selecting and Planning Interventions. Second Edition Copyright 2013 The Guilford Press A Division of Guilford Publications, Inc. Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2015 All rights reserved Redaktor naukowy dr hab. Barbara Bętkowska-Korpała Projekt okładki Marcin Bruchnalski Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3902-1 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Dla Marissy Lyn, Cary i Anny Jerry ego, Keitha, Daniela, Heather oraz Cali Ann, Collina i Angie

O autorach Dr Gerard J. Connors jest pracownikiem naukowym i byłym dyrektorem Uniwersytetu w Instytucie Badań nad Uzależnieniami w Buffalo. Prowadzone przez niego badania kliniczne dotyczą między innymi leczenia zaburzeń związanych z nadużywaniem substancji psychoaktywnych, dopasowywania terapii do pacjenta, wczesnych interwencji u osób silnie uzależnionych od alkoholu, roli zespołów terapeutycznych w leczeniu uzależnień oraz analizy rezultatów terapii. Dr Connors jest autorem lub współautorem ponad 100 artykułów, rozdziałów książek oraz publikacji dotyczących alkoholizmu i zachowań nałogowych. Dr Carlo C. DiClemente jest przewodniczącym zespołu badań i profesorem Wydziału Psychologii Uniwersytetu Maryland w Baltimore County (UMBC) oraz dyrektorem MDQuit Tobacco Resource Center oraz Center for Community Collaboration na tymże uniwersytecie. Jest współtwórcą modelu etapów zmian oraz autorem wielu publikacji naukowych na temat roli motywacji i zmian zachowania w przypadku różnych problemów zdrowotnych i nałogów. Dr DiClemente został uhonorowany nagrodami Fundacji Roberta Wooda Johnsona dla Innowatorów w zakresie Zwalczania Nadużywania Substancji Psychoaktywnych (Innovators Combating Substance Abuse Award) oraz McGovern Award Amerykańskiego Towarzystwa Leczenia Uzależnień (American Society of Addiction Medicine). Dr Mary Marden Velasquez jest profesorem, prodziekanem Wydziału Badań, dyrektorem Center for Social Work Research oraz dyrektorem Health Behavior Research and Training Institute w School of Social Work na Uniwersytecie Texas w Austin. Jej prace dotyczą między in-

O autorach 7 nymi rozwoju interwencji w takich obszarach jak terapia Płodowego Zespołu Alkoholowego, nadużywanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych, grupowa terapia uzależnień od substancji psychoaktywnych, zapobieganie wirusowi HIV oraz rzucanie palenia. Dr Velasquez jest autorem wielu artykułów i rozdziałów książek na temat terapii krótkoterminowych mających na celu zachęcenie do rozpoczęcia leczenia i zmiany zachowań. Jest także członkiem Motivational Interviewing Network of Trainers. Dr Dennis M. Donovan jest dyrektorem Alcohol and Drug Abuse Institute oraz profesorem na Wydziale Psychiatrii i Nauk Społecznych Szkoły Medycznej Uniwersytetu w Waszyngtonie. Opublikował ponad 200 prac, w tym pięć książek dotyczących uzależnień od alkoholu i narkotyków. Pełnił funkcję Przewodniczącego Stowarzyszenia Psychologów ds. Zachowań Uzależniających (Society of Psychologists in Addictive Behaviors). Jest członkiem Oddziału 28 (Psychopharmacology and Substance Abuse) oraz Oddziału 50 (Society of Addiction Psychology) Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Spis treści Rozdział 1. Tło i przegląd zagadnień... 13 Rozdział 2. Etapy zmian... 30 Rozdział 3. Metody oceny... 69 Rozdział 4. Planowanie terapii... 122 Rozdział 5. Terapia indywidualna... 139 Rozdział 6. Terapia grupowa... 177 Rozdział 7. Terapia par i udział rodziny w leczeniu... 207 Rozdział 8. Grupy osób o szczególnych potrzebach. Przypadki kobiet uzależnionych od alkoholu lub narkotyków i osób popełniających przestępstwa drogowe pod wpływem substancji psychoaktywnych... 242 Rozdział 9. Nawrót... 275 Rozdział 10. Środowiska sprzyjające interwencjom... 298 Rozdział 11. Uwagi końcowe i kierunki rozwoju... 323 Bibliografia... 361 Indeks... 411

ROZDZIAŁ 1 TŁO I PRZEGLĄD ZAGADNIEŃ Spożywanie alkoholu i zażywanie narkotyków * jest dziś powszechnym zjawiskiem społecznym, które często wiąże się z różnego rodzaju problemami zdrowotnymi, psychologicznymi i społecznymi (Galanter i Kleber 2008). Jak zaznaczamy nieco później w tym rozdziale, ponoszone przez społeczeństwo koszty finansowe tych zjawisk są bardzo wysokie, a stopień ludzkiego cierpienia z nimi związany jest ogromny. Z tych powodów pokłada się nadzieję w terapii jako jednej z dróg zmiany nawyków zażywania substancji psychoaktywnych przez pojedyncze osoby oraz rozwiązywania towarzyszących temu problemów. Niniejsza książka jest praktycznym podręcznikiem leczenia zaburzeń wynikających z nadużywania alkoholu i narkotyków u osób dorosłych, opartym na najnowszych teoriach i badaniach naukowych. Jej pierwszy rozdział stanowi wprowadzenie, w którym podkreślamy, jak powszechne jest zażywanie narkotyków, oraz przedstawiamy związane z tym konsekwencje. Następnie opisujemy sposoby identyfikacji wzorców spożywania alkoholu i zażywania narkotyków, które są charakterystyczne dla osób biorących udział w specjalistycznych programach leczenia. Dostrzegamy też, że w terapii uzależnień od alkoholu * Terminy alkohol i narkotyki oraz narkotyki są w tej książce traktowane jako pojęcia równoważne. Używanie sformułowania alkohol i narkotyki jest zbędne, ponieważ alkohol jest narkotykiem. Mimo to ze względu na sposób, w jaki są przedstawiane wyniki badań naukowych i klinicznych oraz informacje zawarte w literaturze dotyczącej tej dziedziny, czasem rozróżniamy terminy alkohol i narkotyki. Należy również podkreślić, że alkohol i substancje psychoaktywne są najczęściej postrzegane przez społeczeństwo jako dwa zupełnie odrębne pojęcia.

14 Etapy zmiany w terapii uzależnień i narkotyków zwraca się obecnie dużą uwagę na pilną potrzebę zmiany wzorców zażywania substancji psychoaktywnych, które są szkodliwe zarówno dla poszczególnych osób, jak i całego społeczeństwa. Dlatego przedstawiamy model etapów zmian konceptualne podejście do zmiany zachowań, które w znacznym stopniu wpłynęło na leczenie osób nadużywających substancji psychoaktywnych i stanowi centralny punkt odniesienia dla informacji zawartych w tej książce. SPOŻYWANIE ALKOHOLU I ZAŻYWANIE NARKOTYKÓW Niniejsza książka jest poświęcona nadmiernemu spożywaniu alkoholu i zażywaniu narkotyków, które zakłócają normalne funkcjonowanie. Przyjrzenie się wzorcom zażywania narkotyków przez pojedynczą osobę w szerszym kontekście społecznym pomaga je zrozumieć. Przydatnych informacji na ten temat dostarczają badania krajowe na temat zażywania alkoholu i narkotyków, przeprowadzane cyklicznie przez kilka ostatnich dziesięcioleci w USA *. W ramach Narodowych Badań na temat Zażywania Narkotyków i Zdrowia z 2010 roku (Substance Abuse and Mental Health Services Administration 2011) dane dotyczące zażywania narkotyków w Stanach Zjednoczonych zostały zebrane wśród osób należących do cywilnej, niezinstytucjonalizowanej ludności USA w wieku od 12 lat. Prezentują one między innymi ogólny poziom zażywania różnych narkotyków, w tym spożywania alkoholu i palenia papierosów, w okresach poprzedzających badanie o rok i o miesiąc. Termin zażywanie oznacza w tym przypadku to, że ankietowana osoba przyjęła konkretną substancję przynajmniej raz w danym okresie (zwykle w ciągu ostatnich 30 dni lub ostatniego roku poprzedzającego przeprowadzenie badania). Niektóre z wyników tej ankiety zasługują na szczególną uwagę. Na pierwszym miejscu listy zażywanych substan- * Na potrzeby tego fragmentu wykorzystujemy dane z narodowej ankiety na temat zażywania narkotyków i zdrowia z 2010 r. (Substance Abuse and Mental Health Services Administration 2011). Została ona wypełniona przez ponad 68 000 osób w wieku od 12 lat, należących do cywilnej, niezinstytucjonalizowanej ludności USA. Chociaż w próbie tej znalazły się osoby mieszkające w takich miejscach jak przytułki, miejsca tymczasowego zamieszkania czy akademiki, nie było w niej osób przebywających w więzieniach ani też pełniących czynną służbę wojskową. Ogólnokrajowe ankiety przeprowadzane w gospodarstwach domowych dają najlepszy obraz częstotliwości i ilości zażywania różnego rodzaju substancji psychoaktywnych przez obywateli USA.

1. Tło i przegląd zagadnień 15 cji znalazł się alkohol (spożywany w ciągu poprzedzającego ankietę roku przez 66% osób), drugie, odległe miejsce zajęły papierosy (27% badanych). Marihuana i haszysz (12% badanych) uplasowały się najwyżej na liście substancji nielegalnych. Powyższe dane procentowe są identyczne zarówno dla substancji zażywanych w poprzedzającym ankietę miesiącu, jak i roku. W przypadku substancji nielegalnych (kategorii obejmującej marihuanę/haszysz, kokainę w tym krak heroinę, substancje halucynogenne, substancje wziewne lub leki na receptę stosowane niezgodnie z zaleceniami) 8,9% badanych zażywało je obecnie (tj. w ciągu ostatniego miesiąca przed badaniem). Najczęściej branym narkotykiem w tym przedziale czasowym była marihuana (6,9% badanych). Wyniki dotyczące innych substancji nielegalnych, obecnie zażywanych przez ankietowanych, były znacznie niższe: 2,7% z nich zażywało niezgodnie z zaleceniami leki psychoterapeutyczne wydawane na receptę, a mniej niż 1% kokainę (0,6%), substancje halucynogenne (0,5%) oraz metaamfetaminę (0,2%). Wyniki procentowe nie zawsze jednak oddają rzeczywistą liczbę osób, o których mowa. Na przykład zażywanie niezgodnie z zaleceniami leków psychoterapeutycznych wydawanych na receptę przez 2,7% badanych odpowiada siedmiu milionom osób w Stanach Zjednoczonych. Część ankiety dotycząca spożywania alkoholu pokazała, że nieco ponad połowa (52%) badanych w wieku 12 lat lub starszych piła alkohol w ciągu ostatniego miesiąca przed badaniem, co odpowiada szacunkowej liczbie 131,3 miliona ludzi. Prawie jedna czwarta badanych (23,1%) odnotowała upijanie się (rozumiane jako wypijanie pięciu lub więcej napojów alkoholowych przynajmniej raz podczas miesiąca poprzedzającego badanie). Dzięki ankiecie zebrano też ważne informacje na temat nadużywania substancji psychoaktywnych, uzależnienia od nich oraz metod leczenia. W 2010 roku około 8,7% ludności USA zakwalifikowało się do grupy osób nadużywających substancji psychoaktywnych lub od nich uzależnionych w roku wcześniejszym na podstawie kryteriów określonych w czwartym wydaniu Podręcznika Diagnostyki i Statystyki Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego z 1994 roku (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, American Psychiatric Association 1994). Ponad dwie trzecie tych osób (67,8%) nadużywało alkoholu lub było od niego uzależnionych, ale nie od narkotyków. Pozostałe zostały sklasyfikowane jako

16 Etapy zmiany w terapii uzależnień osoby nadużywające zarówno alkoholu, jak i narkotyków lub uzależnione od tych substancji (13,1%) albo jako nadużywające wyłącznie narkotyków bądź uzależnione od nich (19,0%). Najpowszechniej nadużywanym narkotykiem w ciągu ostatniego roku przed badaniem była marihuana, a tuż za nią uplasowały się leki przeciwbólowe i kokaina. W odniesieniu do leczenia oszacowano, że 9,3% badanych (co odpowiada 23,5 milionom osób) wymagało leczenia z powodu zażywania narkotyków lub alkoholu. Tylko 2,6 miliona z 23,1 miliona osób, które potrzebowały pomocy, rzeczywiście ją otrzymywało (co odpowiada 1% badanych w ogóle i 11,2% osób wymagających leczenia). Oznacza to, że w 2009 roku przeważająca większość osób zaliczanych do grupy wymagającej leczenia z powodu zażywania narkotyków lub alkoholu nie otrzymała odpowiedniej pomocy. Warto zauważyć, że wśród wymagających leczenia, ale go nieotrzymujących tylko 5% zgłosiło taką potrzebę. Dane pozyskane z krajowych badań dotyczących zażywania narkotyków i zdrowia dają klinicystom najlepszą płaszczyznę odniesienia, pozwalającą na dokładniejszą ocenę i interpretację poziomu zażywania substancji psychoaktywnych przez ich klientów *. Jakość interpretacji tych danych rośnie, kiedy zwracamy uwagę na różnice w poszczególnych podgrupach. W związku z tym wzorzec zażywania substancji psychoaktywnych przez każdego z klientów najlepiej jest rozpatrywać na tle jego podgrupy zdefiniowanej przez takie cechy jak wiek lub płeć. Na tej samej zasadzie można też brać pod uwagę inne cechy danej osoby, na przykład socjodemograficzne (takie jak lata edukacji). Problem zażywania substancji psychoaktywnych występuje u osób należących do wszystkich warstw i grup społecznych i żadnej z nich nie można określić mianem typowego uzależnionego. Niemniej jednak znajomość norm zażywania substancji psychoaktywnych w podgrupie, do której zalicza się klient, może pomóc w określeniu celów leczenia i przewidzeniu potencjalnych przeszkód, a także czynników wspierających go w osiągnięciu i podtrzymaniu zmiany. * Specjaliści leczenia zaburzeń związanych z nadużywaniem substancji psychoaktywnych stosują terminy pacjent i klient w stosunku do osób zgłaszających się na leczenie z pewną niekonsekwencją. Często wybór jednego z tych pojęć zależy od miejsca, w którym odbywa się leczenie osoby podejmujące terapię w zamkniętych ośrodkach szpitalnych są częściej nazywane pacjentami, a osoby leczące się w ośrodkach środowiskowych w systemie ambulatoryjnym klientami. W niniejszej książce terminy pacjent i klient są używane zamiennie i określają osoby leczące się z uzależnień od substancji psychoaktywnych.

Bibliografia Addiction Research Foundation (1993). Directory of client outcome measures for addictions treatment programs. Toronto: Author. Agency for Health Care Policy and Research (1996). Clinical practice guideline for smoking cessation. AHCPR Guideline Number 18. Washington, DC: Author. Agrawal A., Lynskey M.T. (2006). The genetic epidemiology of cannabis use, abuse and dependence. Addiction, 101, s. 801 812. Agrawal A., Lynskey M.T. (2008). Are there genetic influences on addiction? Evidence from family, adoption and twin studies. Addiction, 103, s. 1069 1081. Ahijevych K., Wewers M.E. (1992). Processes of change across five stages of smoking cessation. Addictive Behaviors, 17, s. 17 25. Allan C.A., Cooke D.J. (1985). Stressful life events and alcohol misuse in women: A critical review. Journal of Studies on Alcohol, 46, s. 147 152. Allen J.C., Columbus M. (red.) (1995). Assessing alcohol problems. Rockville, MD: National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. Allen J.P., Litten R.Z. (1992). Techniques to enhance compliance with disulfiram. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 16, s. 1035 1041. Allen J.P., Sillanaukee P., Strid N., Litten R.Z. (2003). Biomarkers of heavy drinking, [w:] J.P. Allen, V. Wilson (red.), Assessing alcohol problems: A guide for clinicians and researchers (wyd. 2, s. 37 53). Bethesda, MD: National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. Allen J.P., Wilson V. (red.) (2003). Assessing alcohol problems: A guide for clinicians and researchers (wyd. 2). Bethesda, MD: National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. Alvanzo A.A., Storr C.L., La Flair L., Green K.M., Wagner F.A., Crum R.M. (2011). Race/ethnicity and sex differences in progression from drinking initiation to the development of alcohol dependence. Drug and Alcohol Dependence, 118, s. 375 382. American College of Surgeons (2006). Resources for optimal care of the injured patient. Chicago: Author. American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (wyd. 4). Washington, DC: Author. Amrhein P.C., Miller W.R., Yahne C.E., Palmer M., Fulcher L. (2003). Client commitment language during motivational interviewing predicts drug use outcomes. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 71, s. 862 878.

362 Bibliografia Anderson C.M., Stewart S. (1983). Mastering resistance: A practical guide to family therapy. New York: Guilford Press. Anderson D.J. (1981). The psychopathology of denial. Minneapolis: Hazelden. Annis H.M. (1982a). Inventory of Drinking Situations. Toronto: Addiction Research Foundation. Annis H.M. (1982b). Situational Confidence Questionnaire. Toronto: Addiction Research Foundation. Annis H.M. (1986). A relapse prevention model for treatment of alcoholics, [w:] W. Miller, R.N. Heather (red.), Treating addictive behaviors (s. 407 433). New York: Plenum Press. Annis H.M. (1987). Situational Confidence Questionnaire (SCQ-39). Toronto: Addiction Research Foundation. Annis H.M., Graham J.M. (1988). Situational Confidence Questionnaire (SCQ- -39) user s guide. Toronto: Addiction Research Foundation. Annis H.M., Graham J.M. (1995). Profile types on the Inventory of Drinking Situations: Implications for relapse prevention counseling. Psychology of Addictive Behaviors, 9, s. 176 182. Annis H.M., Graham J.M., Davis C.S. (1987). Inventory of Drinking Situations (IDS) user s guide. Toronto: Addiction Research Foundation. Annis H.M., Martin G. (1985). Drug-Taking Confidence Questionnaire. Toronto: Addiction Research Foundation. Annis H.M., Martin G. (1993a). The Inventory of Drug-Taking Situations. Toronto: Addiction Research Foundation. Annis H.M., Martin G. (1993b). The Drug-Taking Confidence Questionnaire. Toronto: Addiction Research Foundation. Annis H.M., Ogborne A.C. (1983). The temporal stability of alcoholism treatment outcome results. Tekst nieopublikowany. Addiction Research Foundation, Toronto. Annis H.M., Schober R., Kelly E. (1996). Matching addiction outpatient counseling to client readiness for change: The role of structured relapse prevention counseling. Experimental and Clinical Psychopharmacology, 4, s. 37 45. Annis H.M., Turner N.E., Sklar S.M. (1997). Inventory of Drug-Taking Situations: User s guide. Toronto: Addiction Research Foundation. Anton R.F., Lieber C., Tabakoff C., CDTect Study Group (2002). Carbohydrate deficient transferrin (CDT) and gamma glutamyltransferase for the detection and monitoring of alcoholics. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 26, s. 1215 1222. Anton R.F., Litten R.Z., Allen J.P. (1995). Biological assessment of alcohol consumption, [w:] J.P. Allen, M. Columbus (red.), Assessing alcohol problems (s. 31 40). Rockville, MD: National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. Anton R.F., O Malley S.S., Ciraulo D.A., Cisler R.A., Couper D., Donovan D.M. et al. (2006). Combined pharmacotherapies and behavioral interventions for alcohol dependence: The COMBINE Study: A randomized controlled trial. Journal of the American Medical Association, 295, s. 2003 2017. Apodaca T.R., Schermer C.R. (2003). Readiness to change alcohol use after trauma. Journal of Trauma, Injury, Infection, and Critical Care, 54, s. 990 994. Armor D., Polich J., Stambul H. (1978). Alcoholism and treatment. New York: Wiley.

Bibliografia 363 Ashley O.S., Marsden M.E., Brady T.M. (2003). Effectiveness of substance abuse treatment programming for women: A review. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 29, s. 19 53. Azrin N.H. (1976). Improvements in the community-reinforcement approach to alcoholism. Behaviour Research and Therapy, 14, s. 339 348. Babor T.F. (1993). Alcohol and drug use history, patterns, and problems, [w:] B.J. Rounsaville, F.M. Tims, A.M. Horton, B.J. Sowder (red.), Diagnostic source book on drug abuse research and treatment (s. 19 34). Bethesda, MD: National Institute on Drug Abuse. Babor T.F., Higgins-Biddle J.C. (2000). Alcohol screening and brief intervention: Dis-semination strategies for medical practice and public health. Addiction, 95, s. 677 686. Babor T.F., Higgins-Biddle J.C. (2001). Brief intervention for hazardous and harmful drinking: A manual for use in primary care. Geneva, Switzerland: World Health Organization. Babor T.F., McRee B.G., Kassebaum P.A., Grimaldi P.L., Ahmed K., Bray J. (2007). Screening, brief intervention, and referral to treatment (SBIRT): Toward a public health approach to the management of substance abuse. Substance Abuse, 28, s. 7 30. Backinger C.L., Thorton-Bullock A., Miner C., Orleans C.T., Siener K., DiClemente C.C. et al. (2010). Building consumer demand for tobacco-cessation products and services. American Journal of Preventive Medicine, 38, S307 S311. Baer J.S., Peterson P.L., Wells E.A. (2004). Rationale and design of a brief substance use intervention for homeless adolescents. Addiction Research and Theory, 12, s. 317 334. Bailey K.A., Baker A.L., Webster R.A., Lewin T.J. (2004). Pilot randomized controlled trial of a brief alcohol intervention group for adolescents. Drug and Alcohol Review, 23, s. 157 166. Balgopal P.R., Hull R.F. (1973). Keeping secrets: Group resistance for patients and therapists. Psychotherapy: Theory, Research, and Practice, 10, s. 334 336. Ballesteros J., Duffy J.C., Querejeta I., Ariño J., González-Pinto A. (2004). Efficacy of brief interventions for hazardous drinkers in primary care: Systematic review and meta-analyses. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 28, s. 608 618. Bandura A. (1977). Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review, 84, s. 191 215. Bandura A. (1986). Social foundations of thought and action: A social cognitive theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall; wyd. pol. Teoria społecznego uczenia się, przeł. J. Kowalczewska, J. Radzicki. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Bandura A. (1997). The anatomy of stages of change (artykuł wstępny). American Journal of Health Promotion, 12, s. 8 10. Barber J.G., Gilbertson R. (1997). Unilateral interventions for women living with heavy drinkers. Social Work, 42, s. 69 78. Barnett N.P., Lebeau-Craven R., O Leary T.A., Colby S.M., Woolard R., Rohsenow D.J. et al. (2002). Predictors of motivation to change after medical treatment for drinking-related events in adolescents. Psychology of Addictive Behaviors, 16, s. 106 112.

364 Bibliografia Barrie K. (1991). Motivational counseling in groups, [w:] R. Davidson, S. Rollnick, I. MacEwan (red.), Counseling problem drinkers (s. 115 131). London: Tavistock/Routledge. Barry K.L. (1999). Brief interventions and brief therapies for substance abuse (Treatment Improvement Protocol Series, No. 34, DHHS Publication No. [SMA] 99 3353). Rockville, MD: U.S. Department of Health and Human Services. Basu D., Ball S.A., Feinn R., Gelernter J., Kranzler H.R. (2004). Typologies of drug dependence: Comparative validity of a multivariate and four univariate models. Drug and Alcohol Dependence, 73, s. 289 300. Baumberg B. (2006). The global economic burden of alcohol: A review. Drug and Alcohol Review, 25, s. 537 551. Beckman L.J. (1984). Treatment needs of women alcoholics. Alcoholism Treatment Quarterly, 1, s. 101 114. Beckman L.J. (1994). Treatment needs of women with alcohol problems. Alcohol Health and Research World, 18, s. 206 211. Beckman L.J., Amaro H. (1986). Personal and social difficulties faced by women and men entering alcoholism treatment. Journal of Studies on Alcohol, 47, s. 135 145. Beitman B.D., Beck N.C., Deuser W., Carter C., Davidson J., Maddock R. (1994). Patient stages of change predicts outcome in a panic disorder medication trial. Anxiety, 1, s. 64 69. Belding M., Iguchi M., Lamb R.J. (1996). Stages of change in methadone maintenance: Assessing the convergent validity of two measures. Psychology of Addictive Behaviors, 10, s. 157 166. Belding M.A., Iguchi M.Y., Lamb R.J. (1997). Stages and processes of change as predictors of drug use among methadone maintenance patients. Experimental and Clinical Psychopharmacology, 5, s. 65 73. Bellack A.S., DiClemente C.C. (1999). Treating substance abuse among patients with schizophrenia. Psychiatric Services, 50, s. 75 80. Benishek L.A., Kirby K.C., Dugosh K.L. (2011). Prevalence and frequency of problems of concerned family members with a substance-using loved one. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 37, s. 82 88. Berg I.K., Miller S.D. (1992). Working with the problem drinker: A solution-focused approach. New York: Norton; wyd. pol. Terapia krótkoterminowa skoncentrowana na rozwiązaniu: pomaganie osobom z problemem alkoholowym, przeł. M. Pawlikowska. Galaktyka, Łódź 2000. Bernstein J., Bernstein E., Tassiopoulos K., Heeren T., Levenson S., Hingson R. (2005). Brief motivational intervention at a clinic visit reduces cocaine and heroin use. Drug and Alcohol Dependence, 77, s. 49 59. Bertholet N., Horton N.J., Saitz R. (2009). Improvements in readiness to change and drinking in primary care patients with unhealthy alcohol use: A prospective study. BMC Public Health, 9, s. 101. Beutler L.E., Clarkin J.F. (1990). Systematic treatment selection. New York: Brunner/Mazel. Bien T., Miller W., Boroughs J. (1993). Motivational interviewing with alcohol outpatients. Behavioral and Cognitive Psychotherapy, 21, s. 347 356. Biener L., Abrams D.B. (1991). The Contemplation Ladder: Validation of a measure of readiness to consider smoking cessation. Health Psychology, 10, s. 360 365.

Bibliografia 365 Bierut L.J., Dinwiddie S.H., Begleiter H., Crowe R.R., Hesselbrock V., Nurnberger J.I. Jr. et al. (1998). Familial transmission of substance dependence: Alcohol, marijuana, cocaine, and habitual smoking. Archives of General Psychiatry, 55, s. 982 988. Birke S.A., Edelmann R.J., Davis P.E. (1990). An analysis of the abstinence violation effect in a sample of illicit drug users. British Journal of Addiction, 85, s. 1299 1307. Bischof G., Rumpf H.J., Hapke U., Meyer C., John U. (2001). Factors influencing remission from alcohol dependence without formal help in a representative population sample. Addiction, 96, s. 1327 1336. Bland R.C., Newman S.C., Orn H. (1997). Help-seeking for psychiatric disorders. Canadian Journal of Psychiatry, 42, s. 935 942. Blume A.W., Morera O.F., Garcia de la Cruz B. (2005). Assessment of addictive behaviors in ethnic-minority populations, [w:] D.M. Donovan, G.A. Marlatt (red.), Assessment of addictive behaviors (wyd. 2, s. 49 70). New York: Guilford Press. Blume A.W., Resor M.R., Kantin A.V. (2009). Addiction treatment disparities among ethnic and sexual minority populations, [w:] P.M. Miller (red.), Evidence-based addiction treatment (s. 313 325). San Diego: Elsevier; wyd. pol. Terapia uzależnień: metody oparte na dowodach naukowych, przeł. E. Józefowicz. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013. Bolton J.M., Robinson J., Sareen J. (2009). Self-medication of mood disorders with alcohol and drugs in the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. Journal of Affective Disorders, 115, s. 367 375. Booth P.G., Dale B., Ansari J. (1984). Problem drinkers goal choice and treatment outcome: A preliminary study. Addictive Behaviors, 9, s. 357 364. Bowen A., Trotter R. (1995). HIV risk in intravenous drug users and crack cocaine smokers: Predicting stage of change for condom use. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 63, s. 238 248. Bradley K.A., Boyd-Wickize J., Powel S.H., Burman M.L. (1998). Alcohol screening questionnaires in women: A critical review. Journal of the American Medical Association, 280, s. 166 171. Bradley K.A., Bush K.R., Epler A.J., Dobie D.J., Davis T.M., Sporleder J.L. et al. (2003). Two brief alcohol-screening tests from the Alcohol Use Disorders Identification Test (AUDIT): Validation in a female Veterans Affairs patient population. Archives of Internal Medicine, 163, s. 821 829. Bradley K.A., DeBenedetti A.F., Volk R.J., Williams E.C., Frank D., Kivlahan D.R. (2007). AUDIT-C as a brief screen for alcohol misuse in primary care. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 31, s. 1208 1217. Brady K.T., Randall C.L. (1999). Gender differences in substance use disorders. Psychiatric Clinics of North America, 22, s. 241 252. Brady K.T., Verduin M.L., Tolliver B.K. (2007). Treatment of patients comorbid for addiction and other psychiatric disorders. Current Psychiatry Reports, 9, s. 374 380. Breslin F.C., Sobell L.C., Sobell M.B., Agrawal S. (2000). A comparison of a brief and long version of the Situational Confidence Questionnaire. Behaviour Research and Therapy, 38, s. 1211 1220. Brook D.W. (2008). Group therapy, [w:] M. Galanter, H.D. Kleber (red.), The American Psychiatric Publishing textbook of substance abuse treatment (wyd. 4, s. 413 427). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.

Indeks Alkoholowy Zespół Płodowy (FAS), krótkie interwencje 316 abstynencja a wpadka 145 AASE 117 118 czynniki prognozujące 288 dzielenie się informacjami na temat 177 grupy AA/terapia ABCT 237 heterogeniczność pod względem poziomu 184 185 jako cel terapii 128, 132 133, 136 jako wyznacznik etapu zmiany 149 Kalendarz Oceny Ilości Wypitego Alkoholu 105 koszty leczenia 211 na podstawie skali URICA prognozowanie 72 73 nakłanianie do 165, 222, 229 231 nawrót po długim okresie 167 (zob. także nawroty; zapobieganie nawrotom) Program PARC i 269 270 u kobiet 258 259 zapobieganie nawrotom 35 Addiction Research Foundation 109 afirmacja 63, 63, 66, 131 alkoholizm, ryzyko rozwoju 207 amfetaminy zażywanie, przykład osoby 45 46 analiza funkcjonalna 161 analiza moczu 85 86 Anonimowi Alkoholicy (AA); zob. także Grupy samopomocowe kobiety 258 259 z wykorzystaniem ABCT 237 ARISE zob. program ARISE badania kosztów chorób 17 badania krwi 87 88 badanie COMBINE, wyniki 327 badanie STARRS 321 Bandura Albert 324 Behawioralna Terapia Małżeństw (BMT) 227 229 kontrakty trzeźwości 232 nagradzanie pożądanych zachowań 229 bezdomność, powszechność 319 320 biologiczne metody oceny 84 88 analiza moczu 85 86 badanie krwi 87 88 test wydychanego powietrza 84 85 cele terapii czynności terapeutyczne 131 132 dobrze sformułowane 128 129 identyfikacja i porządkowanie 123 127 osiągalność 124 125 wspólne opracowywanie 128 129, zindywidualizowane 127 131 (zob. także terapia indywidualna) cele zmiany, konkretne zachowania docelowe 21 cele zob. cele terapii choroba rodzinna, nadużywanie substancji psychoaktywnych jako 207 209 choroby, spożywanie alkoholu 17 ciąża rzucanie palenia 357 358 zagrożona płodowym zespołem alkoholowym, krótkie interwencje 316 317

412 Indeks czynniki genetyczne, wpływające na nadużywanie alkoholu/narkotyków 207 208 czynniki środowiskowe, wpływające na spożywanie alkoholu/zażywanie narkotyków 208 209 czynniki zatrzymujące klientów na etapie prekontemplacji 31, 61 dialog motywujący 22 a tradycyjne podejścia 153 dostosowany do potrzeb terapii grupowej 180 183 gotowość na zmianę 301 osoby popełniające przestępstwa drogowe w stanie upośledzonej uwagi 265 266 potrzeba dodatkowych badań na temat 357 strategie 159 techniki 153 154 efekt złamania abstynencji a własna skuteczność 282 a zapobieganie nawrotom 281 etap działania 15 16, 47 50 a etap podtrzymania 53 badania dotyczące 47 50 cechy kojarzone z 23 definicja 47 krótkie interwencje 308 ocena 112 120 okres trwania 50 problemy kliniczne 65, 66 przykład 200 203 przykład osoby 50 52 Skala SOCRATES 76 Skala URICA 73 terapia grupowa 196 terapia indywidualna 164 167 u kobiet 253 257 właściwości 47 zasadnicze zadania 140 etap kontemplacji 19, 38 42 analiza przypadku 41 42 cechy kojarzone 23 charakterystyka 36, 37 krótkie interwencje 307 narzędzia oceny na 82, 84 88 okres trwania 34 35 osoby nieustannie rozważające zmianę 352 354 plan terapii 123 124 podstawowe zadania 140, 140 problemy kliniczne 58 64 przykład 199 200 Skala SOCRATES 76 Skala URICA 73 terapia grupowa 192 193 terapia indywidualna 156 159 u kobiet 247 253 etap podtrzymania 15, 52 57 analiza przypadku 55 57 cechy kojarzone 23 ocena na 112 120 problemy kliniczne 20, 66 Skala SOCRATES 76 Skala URICA 73 terapia grupowa 197 terapia indywidualna 167 169 terapia małżeństw/par/zaangażowanie rodziny 234 239 u kobiet 257 259 w porównaniu z etapem działania 53 54 właściwości 53, 54 wpadka a nawrót 53 zadania 167 168 zasadnicze zadania 140 zerwanie kontaktu 167 etap prekontemplacji 19, 31 38 badania dotyczące 31 35 cechy kojarzone 23 czynniki zatrzymujące klientów 31 krótkie interwencje na 307 narzędzia oceny 82, 84 88 negatywne strategie 22 problemy kliniczne 58 64 przykład osoby 36, 38 Skala SOCRATES 76 Skala URICA i 73 terapia grupowa 191 193 terapia indywidualna 151 156, 155 terapia tradycyjna 152 w terapii indywidualnej niewskazane strategie 156 zadania i strategie 155 właściwości 31, 32 zasadnicze zadania 140 etap przygotowania 20 21, 42 47 analiza przypadku 45 47 cechy kojarzone 23 krótkie interwencje 308

Indeks 413 narzędzia oceny 82, 84 88 problemy kliniczne 58 64 Skala SOCRATES 76 terapia grupowa 194 195 terapia indywidualna podczas 160 164 właściwości 43 wzmacnianie zobowiązania 354 356 zasadnicze zadania 140, 140 etapy zmian 30 68 a proces ciągły 335 340 charakter 348 czynniki wpływające na 330 definicja 30 działania zob. etap działania identyfikacja 69 kontemplacji zob. etap kontemplacji ocena zob. ocena, etap zmian klienta płynność granic 337 podtrzymania zob. etap podtrzymania pomiar 71 72; zob. także narzędzia oceny prekontemplacja zob. etap prekontemplacji problemy kliniczne 58 66 na etapach działania i podtrzymania 65 66 na etapach prekontemplacji, kontemplacji i przygotowania 60 64 procesy zmian kojarzone 34, 252 przygotowania zob. etap przygotowania rozwój 341 342 samodzielna identyfikacja klienta 203 205 ułatwianie przechodzenia do kolejnych 352 357 w porównaniu z teorią etapów, jako cech 343 wyniki 342 343 wyraźne zadania 337 farmakoterapia istotne kwestie dotyczące 165 166 na etapie podtrzymania 168 formularz bilansu decyzyjnego 157 głodu i utraty kontroli model nawrotu 279 gotowość na zmianę krótkie interwencje 300 302 osoby popełniające przestępstwa drogowe w stanie upośledzonej uwagi 262 pewność siebie 357 projektu MATCH analiza 342 343 przykładowa podziałka oceny 309 zaangażowanie rodziny 213 214 grupa dla kobiet wychodzących z nałogu (Women s Recovery Group) 255 grupy motywujące 178 grupy osób o szczególnych potrzebach 242 274; zob. także osoby kierowane na leczenie na mocy wyroków sądowych kobiety nadużywające substancji psychoaktywnych: definicja 244 rodzaje 245 grupy psychoedukacyjne 177 grupy psychoterapeutyczne 177 178 grupy rozwijające umiejętności 177 grupy samopomocowe skierowania 170 terapia grupowa 238 239 zapobieganie nawrotom 236 grupy wsparcia 177 interakcja osoba sytuacja w modelu nawrotu 279 interwencja Instytutu Johnsona 216 218 interwencje Engagement-Primary 212 interwencje motywujące 63 64 interwencje podwójnego przeznaczenia (dual-purpose) 213 interwencje; zob. także specjalne interwencje ARISE 218 215 CRAFT 222 226 Instytutu Johnsona 216 218 jednostronna terapia rodzinna 221 222 krótkie zob. krótkie interwencje Inwentarz Sytuacji Związanych z Piciem (IDS) 114, 117 Inwentarz Sytuacji Związanych z Zażywaniem Narkotyków (IDTS) 114, 117 Jednostronna terapia rodzinna 221 222

414 Indeks Język Chęci, Umiejętności, Przyczyn i Potrzeb (DARN) 150 język podtrzymania w porównaniu z oporem 63 język zmiany180 Kalendarz Oceny Ilości Wypitego Alkoholu (TLFB) 105 106 kierowane samoleczenie 181 klient/ci różnorodność 137 zadania 329 331 kobiety dla trzeźwości 258 kobiety nadużywające substancji psychoaktywnych 244 260 i brak wsparcia ze strony otoczenia 249 250, 253 następstwa zażywania substancji psychoaktywnych 245 247 nieidentyfikowane przypadki 251 253 obszary wymagające interwencji 251 253 podtrzymanie zmiany, nawroty 257 259 problemy zdrowotne 245 247 przechodzenie z etapu kontemplacji do etapu działania 251 253 przyczyny zażywania substancji psychoaktywnych 244 245 stygmatyzacja/napiętnowanie 249 terapia wyłącznie dla kobiet w porównaniu z terapią mieszaną 253 257 utrudnienia w podejmowaniu leczenia 247 251 w porównaniu z uzależnionymi mężczyznami 244 245 konfrontacja, opór wobec 152 kontrakty behawioralne 232 234 behawioralne w opiece po leczeniu 234 236 trzeźwości 232 234 kontrakty behawioralne w opiece po leczeniu 234 236 kontrakty trzeźwości 232 234 kontrola bodźców podsumowanie 23 techniki wzmacniające 188 krajowa ankieta na temat zażywania narkotyków i zdrowia (2010) (National Survey on Drug Use and Health) 14 Krajowy Instytut Walki z Nadużywaniem Alkoholu i Alkoholizmem USA (NIAAA), zalecenia 304 krak zob. zażywanie kokainy Krótki Kwestionariusz Radzenia sobie w Sytuacjach Ryzykownych 116 krótkie interwencje dostosowane do poziomu gotowości na zmianę 300 302 konstruowanie 302 304 przykłady 300 301 w ośrodkach pomocy doraźnej 311 315 w ośrodkach służby zdrowia 304 311 w placówkach dla bezdomnych 319 321 w placówkach pomocy społecznej i środowiskowej 315 321 wśród kobiet zagrożonych zajściem w ciążę, w której płód jest wystawiony na działanie alkoholu 316 317 wśród mężczyzn zagrożonych zakażeniem HIV 317 318 zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia 304 Kwestionariusz Gotowości do Zmiany (RTCQ) 71 opis 77 79 osoby popełniające przestępstwa drogowe w stanie upośledzonej uwagi 262 Kwestionariusz Procesów Zmian (Processes of Change Questionnaire) 82, 83 Kwestionariusz Radzenia sobie w Sytuacjach Ryzykownych (SCQ) 116 117, 289 Kwestionariusz Radzenia sobie z Zażywaniem Narkotyków (Drug-Taking Confidence Questionnaire) 117, 289 Kwestionariusz Wzorców Picia (Drinking Patterns Questionnaire) 119 leki wydawane na receptę, niezgodne z zaleceniami zażywanie 14, 16 leki zob. farmakoterapia listy korzyści i strat 156