Ocena zachowań anorektycznych uczennic technikum gastronomicznego

918 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 918-926 Ocena zachowań anorektycznych uczennic technikum gastronomicznego Assessment of anorectic behaviour in female students of technical college of gastronomy Sylwia Merkiel, Wojciech Chalcarz, Arkadiusz Gajda Zakład Żywności i Żywienia, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu Wprowadzenie. Aby skutecznie przeciwdziałać zagrożeniu anoreksją, konieczne jest monitorowanie populacji dorastających dziewcząt i młodych kobiet. Jedną z grup osób o szczególnie wysokim ryzyku są uczennice szkół gastronomicznych. Cel badań. Ocena zachowań anorektycznych wśród uczennic technikum gastronomicznego. Materiał i metody. Anonimowymi badaniami poziomu syndromu gotowości anorektycznej (SGA) objęto 79 uczennic technikum gastronomicznego w Gorzowie Wielkopolskim. Przyjęto podział badanej populacji w zależności od poziomu SGA. Wyniki. Stwierdzono statystycznie istotny wpływ poziomu SGA na wykształcenie ojca oraz na odpowiedzi na wszystkie pytania dotyczące stylu wychowania w rodzinie, na pięć spośród dziewięciu pytań dotyczących postrzegania własnej atrakcyjności, na trzy spośród pięciu pytań dotyczących form kontroli i redukcji masy ciała i na jedno spośród trzech pytań dotyczących stosunku do jedzenia. Wnioski. Zastosowany kwestionariusz pozwala zróżnicować odpowiedzi ankietowanych uczennic w zależności od poziomu SGA, przy czym należałoby zrezygnować z pytań dotyczących poświęcania uwagi jedzeniu w domu oraz samooceny znajomości wartości energetycznej wielu produktów i potraw przy ocenie poziomu SGA metodą Ziółkowskiej u kobiet związanych z zawodami żywieniowymi. Uzyskane wyniki wskazują na zasadność wprowadzenia do programu tego typu szkół wiedzy dotyczącej inteligencji emocjonalnej. Słowa kluczowe: syndrom gotowości anorektycznej (SGA), zachowania anorektyczne, zachowania żywieniowe, uczennice, technikum gastronomiczne Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 918-926 www.phie.pl Nadesłano: 30.10.2014 Zakwalifikowano do druku: 28.11.2014 Introduction. In order to prevent anorexia nervosa effectively the population of adolescent girls and young women should be screened for the risk of this disease. One of the groups of particularly high risk are female students of technical colleges of gastronomy. Aim. To assess anorectic behaviour in female students of a technical college of gastronomy. Materials & Methods. Questionnaires on anorexia readiness syndrome (ARS) were anonymously filled in by 79 female students of the technical college of gastronomy in Gorzów Wielkopolski. The studied population was divided according to the ARS levels. Results. The respondents ARS levels had a statistically significant correlation with the fathers educational levels and with the answers of the studied female students to all questions concerning parenting style, with five out of nine questions concerning perceiving their own attractiveness, with three out of five questions concerning methods of controlling and reducing body mass and with one out of three questions concerning the studied females attitude towards eating. Conclusions. The questionnaire differentiated the studied females answers according to the ARS levels, however, we suggest not to use the question concerning paying much attention to eating in the family home and the question concerning self-assessment of knowledge on energy content of many foodstuffs in this group of females. Our findings show the need to implement the knowledge on emotional intelligence in the curricula of this type of schools. Key words: anorexia readiness syndrome (ARS), anorectic behaviour, nutritional behaviour, female students, technical college of gastronomy Adres do korespondencji / Address for correspondence prof. dr hab. Wojciech Chalcarz Zakład Żywności i Żywienia Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu ul. Królowej Jadwigi 27/39, 61-871 Poznań tel. 61 835 52 87, e-mail: chalcarz@awf.poznan.pl Wprowadzenie Mimo że minęło już 70 lat od chwili, gdy William Gull [1] wprowadził nazwę anorexia nervosa i podał kryteria diagnostyczne, to choroba ta nie tylko sprawia wiele problemów medycznych [2-5], ale stała się również problemem społecznym [6]. Przyczyny tkwią w tym, że na anoreksję chorują przede wszystkim dorastające dziewczęta i młode kobiety, a zachorowalność wynosi 0,6% w grupie wiekowej 18-20 lat [7]. Choroba polega na bezwzględnym dążeniu do obniżania własnej masy ciała, przy czym [8]: (a) pacjenci odmawiają utrzymania masy ciała minimalnej dla wieku i wzrostu lub większej; (b) odczuwają silny lęk przed przyrostem masy ciała lub otyłością, mimo niedoboru masy ciała; (c) mają zaburzoną percepcję w postrzeganiu własnego ciała, jego kształtu lub rozmiaru; (d) u kobiet miesiączkujących nie ma co najmniej trzech kolejnych cykli miesiączkowych lub miesiączki występują jedynie po podaniu leków hormonalnych.

Merkiel S i wsp. Ocena zachowań anorektycznych uczennic technikum gastronomicznego 919 Leczenie anoreksji jest skuteczniejsze u osób w wieku dojrzewania niż u dorosłych [9]. Stosowano różne metody leczenia anoreksji [10-13]. Analizowano czynniki, które przeszkadzają lub ułatwiają pacjentom przejście ze stanu pediatrycznego leczenia do leczenia osób dorosłych [14]. Lamoureux i Bottorff [15] prześledzili proces zdrowienia pacjentów wykorzystując teorię Straussa i Corbina [16]. Do leczenia anoreksji zastosowano również transteoretyczny model zmian [17-19] opracowany przez Prochaskę [20, 21]. Ponadto opracowano metodę oceny gotowości pacjentów do wyzdrowienia [22, 23] i zastosowano ją w praktyce [24-28]. Niestety odsetek pacjentów trwale wyleczonych nie jest zadawalający, a umieralność jest wysoka [29]. Zachorowalność wśród kobiet w porównaniu do zachorowalności wśród mężczyzn wynosi 10:1. Choroba rozprzestrzenia się nie tylko w krajach bogatych i wysokorozwiniętych [30], ale również w krajach rozwijających się, przy czym objawy są inne [2]. Aby skutecznie przeciwdziałać zagrożeniu anoreksją wydaje się zasadne monitorowanie populacji dorastających dziewcząt i młodych kobiet, a następnie wczesne poddanie procesom leczenia osób o wysokim ryzyku. Do tego celu służą kwestionariusze pozwalające wychwycić osoby zagrożone anoreksją. Osoby te powinny być w następnym etapie poddane szczegółowym badaniom klinicznym zgodnie z obowiązującymi kryteriami [8]. Najczęściej stosowanym kwestionariuszem jest test EAT-40 składający się 40 pytań [31], który został skrócony do 26 pytań i znany jest jako EAT-26 [32]. Test EDI (Eating Disorder Inventory) zawierający 64 pytania [33] został przekształcony przez autora w wersję EDI-2 przeznaczoną dla osób płci obojga w wieku powyżej 12 lat i w EDI-3 przeznaczony dla osób płci żeńskiej w wieku od 13 do 53 lat. Trzyczynnikowy kwestionariusz stosunku do jedzenia (TFEQ Three-Factor Eating Questionnaire) zawierający 51 pytań [34] został zmodyfikowany do wersji obejmującej 18 pytań (TFEQ-R18) [35, 36] oraz 21 pytań (TFEQ-R21) [37]. Z kolei kwestionariusz do badania indywidualnego stosunku do jedzenia opracowany przez Ziółkowską [38] ma na celu ocenę syndromu gotowości anorektycznej (SGA). Składa się z 20 pytań. Jest przeznaczony dla dziewcząt i kobiet. Przy pomocy kwestionariusza można zakwalifikować badaną osobę do jednej z trzech podgrup, a mianowicie o niskim, środkowym lub wysokim poziomie SGA [38]. Do metody Ziółkowskiej [38] odwoływały się również Chytra-Gędek i Kobierecka [39], ale badania gotowości anorektycznej dziewcząt i młodych kobiet przeprowadziły przy pomocy własnej ankiety, oraz Jaros i Oszwa [40], które metodę Ziółkowskiej wykorzystały do umiejscowienia poczucia kontroli u dziew- cząt z SGA. Ocenę SGA wykorzystano w badaniach uczennic szkół średnich i studentek [38], judoczek [41], tancerek [42], gimnazjalistek [43] oraz studentek turystyki i rekreacji [44]. Brakuje natomiast badań wykonanych na uczennicach szkół gastronomicznych, a więc na osobach, których praca zawodowa związana jest z żywieniem człowieka. Ponieważ w ankiecie Ziółkowskiej aż sześć pytań związanych jest z szeroko rozumianym żywieniem, zasadne jest zajęcie się tym problemem. Powstaje pytanie czy kwestionariusz opracowany przez Ziółkowską spełnia się w takiej grupie badawczej i jak kształtuje się zróżnicowanie odpowiedzi uczennic technikum gastronomicznego na postawione pytania. Cel badań Ocena zachowań anorektycznych wśród uczennic technikum gastronomicznego. Materiał i metody Anonimowymi badaniami poziomu SGA objęto 79 uczennic technikum gastronomicznego w Gorzowie Wielkopolskim. Uczennice poinformowano o dobrowolności wypełnienia kwestionariusza i możliwości rezygnacji z dalszych badań. Do oceny poziomu SGA wykorzystano kwestionariusz do badania indywidualnego stosunku do jedzenia Ziółkowskiej [38]. Badane uczennice odpowiedziały również na pytania charakteryzujące ankietowaną grupę zgodnie z opisem w naszych wcześniejszych pracach [41-44]. Statystyczną analizę wyników przeprowadzono przy pomocy programu komputerowego Statistica 10. Przyjęto podział badanej populacji w zależności od poziomu SGA. Zmienne jakościowe przedstawiono w tabelach kontyngencji, a w celu określenia różnic istotnych zastosowano test χ 2 niezależności Pearsona, za wyjątkiem zmiennych, dla których więcej niż 20% liczebności teoretycznych było mniejszych od 5. Stosowano wówczas ANOVĘ rang H Kruskala-Wallisa. Aby określić między którymi podgrupami wystąpiło statystycznie istotne zróżnicowanie, zastosowano test U dla dwóch wskaźników struktury. Za istotne uznano różnice na poziomie istotności p 5. Dla zmiennych ilościowych sprawdzono normalność rozkładu posługując się testem Shapiro-Wilka, a następnie, celem określenia różnic statystycznie istotnych, zastosowano test post hoc Tukey a w przypadku zmiennych o rozkładzie normalnym lub ANO- VĘ rang H Kruskala-Wallisa w przypadku zmiennych, których rozkład odbiegał od normalnego. Za istotne uznano różnice na poziomie istotności p=5.

920 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 918-926 Wyniki Charakterystyka ankietowanej grupy uczennic W tabeli I przedstawiono charakterystykę ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego w zależności od poziomu SGA. Stwierdzono statystycznie istotny wpływ poziomu SGA na odpowiedzi na pytanie dotyczące wykształcenia ojca. gastronomicznego o niskim poziomie SGA posiadających ojców z wykształceniem zawodowym (77,3%) różnił się statystycznie istotnie od odsetka uczennic Tabela I. Charakterystyka ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego w zależności od poziomu SGA Table I. Characteristics of respondents by ARS levels Lp. Czynnik Podział Niski (n=24) Środkowy (n=51) Wysoki (n=4) 1. Wiek [lata] ±sd 18,7±0,7 18,7±0,6 18,3±0,7 2. Masa ciała [kg] ±sd 58,9±7,2 59,2±10,2 55,3±2,2 3. Wysokość ciała [cm] ±sd 167,0±5,7 165,4±5,7 163,5±7,6 4. Klasa [%] Klasa III Klasa IV 5. Średnia ocen [%] 6. Wykształcenie matki [%] 7. Wykształcenie ojca [%] 58,3 41,7 62,7 37,3 75,0 ±sd 3,2±0,3 3,3±0,4 3,5±0,5 Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe 8. Rodzina [%] Pełna Niepełna 9. Liczba rodzeństwa [%] 10. Kolejność wśród rodzeństwa [%] 11. Miejsce zamieszkania [%] 12. Z kim mieszkasz [%] Brak Jedno Dwoje Troje Czworo Pięcioro Sześcioro Siedmioro Pierwsza Druga Trzecia Czwarta Piąta Szósta Siódma Wieś Miasto do 20 tys. mieszkańców Miasto 100-500 tys. mieszkańców Z rodziną Samotnie Z inną osobą 8,3 45,8 33,3 12,5 4,5 77,3 a,b 9,1 a 9,1 66,7 33,3 4,3 47,8 21,7 17,4 4,3 4,3 37,5 37,5 12,5 4,2 4,2 4,2 21,7 8,7 69,6 91,7 8,3 3,9 54,9 29,4 11,8 11,8 51,0 a,c 29,4 7,8 74,5 25,5 6,2 33,3 37,5 14,6 2,1 2,1 2,1 2,1 41,2 33,3 19,6 3,9 2,0 34,7 8,2 57,1 94,1 2,0 3,9 5 b,c 75,0 a 100 5 5 5 100 100 wskazuje na istotność statystyczną dla p 5 o środkowym (51,0%) i o wysokim poziomie SGA (%), a odsetek uczennic o środkowym poziomie SGA (51,0%) różnił się statystycznie istotnie od odsetka uczennic o wysokim poziomie SGA (%). Natomiast odsetek ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA posiadających ojców z wykształceniem średnim (9,1%) różnił się statystycznie istotnie od odsetka uczennic o wysokim poziomie SGA (75,0%). Formy kontroli i redukcji masy ciała W tabeli II przedstawiono rozkład odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego, w zależności od poziomu SGA, na pytania dotyczące form kontroli i redukcji masy ciała. Stwierdzono statystycznie istotny wpływ poziomu SGA na odpowiedzi na trzy spośród pięciu postawionych pytań, a mianowicie na pytania dotyczące stosowania głodówki, diety i ograniczania jedzenia, zażywania środków odchudzających lub obniżających łaknienie oraz na pytanie dotyczące ograniczania w diecie tłuszczów i węglowodanów. gastronomicznego o niskim poziomie SGA, który stosował głodówki, diety i ograniczał jedzenie, oraz starał się ograniczać tłuszcze i węglowodany różnił się statystycznie istotnie od odsetka uczennic o środkowym poziomie SGA, odpowiednio: 29,2% i 64,7%, oraz % i 52,9%, a także od odsetka uczennic o wysokim poziomie SGA, odpowiednio: 29,2% i 10%, oraz % i 75,0%. Natomiast odsetek ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA, który zażywał środki odchudzające lub obniżające łaknienie różnił się statystycznie istotnie zarówno od odsetka uczennic o środkowym, jak i o wysokim poziomie SGA, odpowiednio: % vs 23,5%, i % vs 75,0%, a odsetek uczennic o środkowym poziomie SGA, 23,5%, różnił się statystycznie istotnie od odsetka uczennic o wysokim poziomie SGA, 75,0%. Tabela II. Rozkład odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego na pytania dotyczące form kontroli i redukcji masy ciała w zależności od poziomu SGA. Wyniki podano w [%] Table II. Distribution of respondents answers to questions regarding forms of control and reduction of body mass by ARS levels. Percentage results Lp. Pytanie 1. Stosowałam głodówki, diety, ograniczałam jedzenie Niski Środkowy Wysoki 29,2 a,b 64,7 a 100 b 2. Przyjmowałam środki przeczyszczające 7,8 3. Zażywałam środki odchudzające a,b 23,5 a,c 75 b,c /obniżające łaknienie 4. Intensywnie ćwiczę /eksperymentuję 4,2 15,7 z reklamowanym sprzętem do ćwiczeń 5. Staram się ograniczać tłuszcze, węglowodany a,b 52,9 a 75,0 b wskazuje na istotność statystyczną dla p 5

Merkiel S i wsp. Ocena zachowań anorektycznych uczennic technikum gastronomicznego 921 Stosunek do jedzenia W tabeli III przedstawiono rozkład odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego, w zależności od poziomu SGA na odpowiedzi na pytania dotyczące stosunku do jedzenia. Stwierdzono statystycznie istotny wpływ poziomu SGA na odpowiedzi na pytanie czy złoszczę się na siebie, gdy zjem za dużo. gastronomicznego o niskim poziomie SGA, który złościł się na siebie, gdy zjadł za dużo, różnił się statystycznie istotnie od odsetka uczennic o środkowym poziomie SGA, 4,2% vs 60,8%, oraz od odsetka uczennic o wysokim poziomie SGA, 4,2% vs 10%. Styl wychowania w rodzinie W tabeli IV przedstawiono rozkład odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego, w zależności od poziomu SGA, na pytania dotyczące stylu wychowania w rodzinie. Stwierdzono statystycznie istotny wpływ poziomu SGA na odpowiedzi na wszystkie postawione pytania. gastronomicznego o niskim poziomie SGA, który czuł się krytykowany, pouczany i kontrolowany przez rodziców różnił się statystycznie istotnie od odsetka uczennic o wysokim poziomie SGA, 16,7% vs 75,0%. Tabela III. Rozkład odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego na pytania dotyczące ich stosunku do jedzenia w zależności od poziomu SGA. Wyniki podano w [%] Table III. Distribution of respondents answers to questions regarding attitude toward eating by ARS levels. Percentage results Lp. Pytanie 1. W moim domu wiele uwagi poświęca się jedzeniu Niski Środkowy Wysoki 8,3 23,5 2. Złoszczę się na siebie, gdy zjem za dużo 4,2 a,b 60,8 a 100 b 3. Znam wartość energetyczną wielu 54,2 54,9 75,0 spożywanych produktów wskazuje na istotność statystyczną dla p 5 Tabela IV. Rozkład odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego na pytania dotyczące stylu wychowania w rodzinie w zależności od poziomu SGA. Wyniki podano w [%] Table IV. Distribution of respondents answers to questions regarding parenting style by ARS levels. Percentage results Lp. Pytanie 1. Moi rodzice krytykują mnie/pouczają/ kontrolują 2. Lubię być najlepsza w wielu dziedzinach życia (nauce, sporcie, urodzie, itp.) 3. Nie czuję się w pełni akceptowana przez rodziców Niski Środkowy Wysoki 16,7 a 39,2 75,0 a 8,3 a,b 33,3 a 75,0 b 16,7 a 25,5 b 100 a,b wskazuje na istotność statystyczną dla p 5 Natomiast odsetek uczennic o niskim poziomie SGA, który lubił być najlepszy w wielu dziedzinach życia różnił się statystycznie istotnie zarówno od odsetka uczennic o środkowym, jak i o wysokim poziomie SGA, odpowiednio: 8,3% vs 33,0%, i 8,3% vs 75,0%. Również odsetek uczennic o niskim poziomie SGA, który nie czuł się w pełni akceptowany przez rodziców różnił się statystycznie istotnie zarówno od odsetka uczennic o środkowym, jak i o wysokim poziomie SGA, odpowiednio: 16,7% vs 25,5% i 16,7% vs 10%. Postrzeganie własnej atrakcyjności W tabeli V przedstawiono rozkład odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego, w zależności od poziomu SGA, na pytania dotyczące postrzegania własnej atrakcyjności. Stwierdzono statystycznie istotny wpływ poziomu SGA na odpowiedzi na pięć spośród dziewięciu postawionych pytań, a mianowicie na pytania: czy wygląd ma olbrzymie znaczenie w osiąganiu powodzenia życiowego, czy poświęcasz wiele uwagi dbaniu o siebie i swój wygląd, czy mężczyźni wolą szczupłe kobiety, czy często masz zły nastrój i odczuwasz niezadowolenie z siebie oraz czy, gdyby było to możliwe, poprawiłabyś swój wygląd/ ciało. gastronomicznego o niskim poziomie SGA, który wiele uwagi poświęcał dbaniu o siebie i swój wygląd i który poprawiłby swój wygląd/ciało, gdyby było to możliwe, był statystycznie istotnie niższy od odsetka uczennic o środkowym poziomie SGA i wynosił, odpowiednio: 54,2% vs 80,4% oraz 5% vs 86,3%. Natomiast Tabela V. Rozkład odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego na pytania dotyczące postrzegania własnej atrakcyjności w zależności od poziomu SGA. Wyniki podano w [%] Table V. Distribution of respondents answers to questions regarding self-assessment of attractiveness by ARS levels. Percentage results Lp. Pytanie 1. Wygląd ma olbrzymie znaczenie w osiąganiu powodzenia życiowego 2. Wiele uwagi poświęcam dbaniu o siebie, swój wygląd itp. Niski Środkowy Wysoki 33,3 a,b 74,5 a 100 b 54,2 a 80,4 a 100 3. Mężczyźni wolą szczupłe kobiety 33,3 a,b 78,4 a 100 b 4. Często mam zły nastrój i odczuwam 16,7 a,b 54,9 a 100 b niezadowolenie z siebie 5. Porównuję się do modelek i atrakcyjnych 4,2 5,9 aktorek 6. Moje ciało nie jest proporcjonalne 16,7 41,2 5 7. Kontroluję masę i wymiary ciała 54,2 62,7 100 8. Nie podobam się innym, nie jestem 41,2 5 uznawana za osobę atrakcyjną 9. Gdyby było to możliwe, poprawiłabym swój wygląd/ciało 5 a 86,3 a 100 wskazuje na istotność statystyczną dla p 5

922 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 918-926 odsetek ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA, który był przekonany o tym, że wygląd ma olbrzymie znaczenie w osiąganiu powodzenia życiowego, że mężczyźni wolą szczupłe kobiety oraz który często miał zły nastrój i odczuwał niezadowolenie z siebie, był statystycznie istotnie niższy zarówno od odsetka uczennic technikum gastronomicznego o środkowym, jak i o wysokim poziomie SGA. To zróżnicowanie wynosiło, odpowiednio: 33,3% vs 74,5% i 33,3% vs 10% w przypadku odpowiedzi na pytanie czy wygląd ma olbrzymie znaczenie w osiąganiu powodzenia życiowego, 33,3% vs 78,4% i 33,3% vs 10% w przypadku odpowiedzi na pytanie czy mężczyźni wolą szczupłe kobiety oraz 16,7% vs 54,9% i 16,7% vs 10% w przypadku odpowiedzi na pytanie czy ankietowana uczennica często ma zły nastrój i odczuwa niezadowolenie z siebie. Dyskusja Charakterystyka ankietowanej grupy Pod względem wiekowym ankietowana grupa uczennic technikum gastronomicznego należała, obok gimnazjalistek ze szkół sportowych i niesportowych [43], do najmniej zróżnicowanych. Wszystkie gimnazjalistki [43] uczęszczały do trzeciej klasy gimnazjum, a ankietowane uczennice technikum gastronomicznego albo do trzeciej albo do czwartej klasy. Liczebność ankietowanej grupy uczennic technikum gastronomicznego była wyższa od liczebności uczennic gimnazjum sportowego [43] i judoczek [41], a niższa od liczebności tancerek [42], uczennic gimnazjum ogólnego [43] oraz studentek turystyki i rekreacji [44]. Wydawałoby się, że rozkład badanej populacji uczennic technikum gastronomicznego w poszczególnych przedziałach SGA powinien być najbardziej zbliżony do rozkładu populacji uczennic uczęszczających do gimnazjum ogólnego [43]. Wskazywałaby na to zarówno mała różnica wiekowa pomiędzy obu grupami, jak i niesportowy charakter obu rodzajów szkół. Jednak rozkład badanej populacji uczennic technikum gastronomicznego był prawie taki sam jak wśród judoczek [41]. Najprawdopodobniej można to tłumaczyć tym, że zarówno ankietowane uczennice technikum gastronomicznego, jak i judoczki [41] były mieszkankami mniejszych miast i dzięki temu wywierany na nie był mniejszy wpływ dotyczący zachowania szczupłej sylwetki. Ankietowane uczennice technikum gastronomicznego o wysokim poziomie SGA posiadały, w porównaniu do uczennic o niskim i środkowym poziomie SGA, lepiej wykształcone matki, podobnie jak tancerki [42], uczennice gimnazjum ogólnego [43] i studentki turystyki i rekreacji [44], lepiej wykształconych ojców, podobnie jak uczennice gimnazjum ogólnego [43] i studentki turystyki i rekreacji [44], oraz wyższą średnią ocenę na świadectwie i wszystkie mieszkały w mieście liczącym od 100 tysięcy do 500 tysięcy mieszkańców, czyli wyróżniały się cechami sprzyjającymi anoreksji [38, 45, 46]. Nieoczekiwane jest, że wszystkie pochodziły z rodzin pełnych i że wszystkie mieszkały w domu rodzinnym. Zarówno wychowywanie się w rodzinie bez ojca, jak i konieczność zamieszkania poza domem rodzinnym są czynnikami sprzyjającymi zachorowaniu na anoreksję [38, 45, 46]. Formy kontroli i redukcji masy ciała Niewielkie zainteresowanie ćwiczeniami fizycznymi zdecydowanie różniło ankietowane uczennice technikum gastronomicznego od wcześniej ankietowanych judoczek [41], tancerek [42], gimnazjalistek [43] i studentek [44], niezależnie od poziomu SGA. Najprawdopodobniej wynika to z wybranego przez nie zawodu. Jednakże z uwagi na dobroczynny wpływ aktywności fizycznej na organizm człowieka [47] warto byłoby zachęcić uczennice technikum gastronomicznego do uprawiania aktywności fizycznej. Wszystkie ankietowane uczennice technikum gastronomicznego o wysokim poziomie SGA, podobnie jak wszystkie judoczki [41], tancerki [42] i gimnazjalistki z gimnazjów ogólnych [43] o wysokim poziomie SGA stosowały głodówki, diety i ograniczały jedzenie. gastronomicznego o wysokim poziomie SGA, który zażywał środki odchudzające był niższy tylko od odsetka studentek turystyki i rekreacji o wysokim poziomie SGA [44]. Odsetek ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o wysokim poziomie SGA, który przyjmował środki przeczyszczające był wyższy od odsetka gimnazjalistek ze szkół sportowych [43] i tancerek [42], a niższy od odsetka judoczek [41], uczennic z gimnazjów ogólnych [43] i studentek turystyki i rekreacji o wysokim poziomie SGA [44]. gastronomicznego o wysokim poziomie SGA, który starał się ograniczać tłuszcze i węglowodany był niższy od odsetka wcześniej ankietowanych grup dziewcząt i kobiet o wysokim poziomie SGA [41, 42, 43, 44]. gastronomicznego o środkowym poziomie SGA stosujących głodówki, diety i ograniczający jedzenie był niższy tylko od odsetka judoczek o środkowym poziomie SGA [41], a odsetek ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o środkowym poziomie SGA, który zażywał środki odchudzające był niższy tylko od odsetka studentek turystyki i rekreacji o środkowym poziomie SGA [44]. Odsetek ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o środkowym

Merkiel S i wsp. Ocena zachowań anorektycznych uczennic technikum gastronomicznego 923 poziomie SGA, który przyjmował środki przeczyszczające był wyższy od odsetka uczennic gimnazjum ogólnego i sportowego o środkowym poziomie SGA [43], a odsetek ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o środkowym poziomie SGA starających się ograniczać tłuszcze i węglowodany był wyższy od odsetka tancerek [42] i uczennic gimnazjum sportowego o środkowym poziomie SGA [43]. Ani jedna ankietowana uczennica technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA, podobnie jak ani jedna judoczka [41], tancerka [42] i uczennica gimnazjum sportowego [43] o niskim poziomie SGA nie zażywała środków przeczyszczających i, podobnie jak ani jedna judoczka [41] i tancerka [42] o niskim poziomie SGA, nie zażywała środków odchudzających. gastronomicznego o niskim poziomie SGA stosujących głodówki, diety i ograniczających jedzenie był niższy tylko od odsetka judoczek o niskim poziomie SGA [41], a odsetek ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA, który starał się ograniczać tłuszcze i węglowodany był niższy od odsetka tancerek [42] i od odsetka studentek turystyki i rekreacji [44] o niskim poziomie SGA. Natomiast odsetek ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA, który intensywnie ćwiczył/eksperymentował z reklamowanym sprzętem do ćwiczeń był niższy od odsetka wcześniej ankietowanych grup dziewcząt i kobiet o niskim poziomie SGA [41-44]. Stosunek do jedzenia Należałoby oczekiwać, że w domu rodzinnym ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego poświęca się więcej uwagi jedzeniu niż w domach innych grup społecznych i, że z uwagi na wybrany zawód, samoocena znajomości wartości energetycznej wielu spożywanych produktów będzie wyższa. Zaskakujące jest, że ani jedna badana uczennica technikum gastronomicznego o wysokim poziomie SGA nie stwierdziła, że w jej domu poświęca się wiele uwagi jedzeniu, podczas gdy we wcześniej ankietowanych grupach dziewcząt i kobiet o wysokim poziomie SGA odsetek pozytywnych odpowiedzi wynosił od 16,7% wśród tancerek [42] do 66,7% wśród uczennic gimnazjum sportowego [43]. gastronomicznego o wysokim poziomie SGA, który stwierdził, że zna wartość energetyczną produktów spożywczych był taki sam jak odsetek judoczek [41] i niższy od odsetka gimnazjalistek z gimnazjów sportowych i ogólnych [43], a także od odsetka studentek turystyki i rekreacji [44] oraz tancerek [42]. Natomiast wszystkie badane uczennice technikum gastronomicznego o wysokim poziomie SGA, podobnie jak wszystkie judoczki [41] i tancerki [42] o wysokim poziomie SGA, złościły się na siebie po zjedzeniu za dużo. gastronomicznego o środkowym poziomie SGA, który złościł się na siebie, gdy zjadł za dużo i który znał wartość energetyczną większości spożywanych produktów spożywczych był niższy tylko od odsetka studentek turystyki i rekreacji [44]. Natomiast odsetek ankietowanych uczennic o środkowym poziomie SGA, w których domach poświęcało się wiele uwagi jedzeniu był wyższy tylko od odsetka gimnazjalistek z gimnazjów ogólnych [43] o środkowym poziomie SGA. Odsetek ankietowanych uczennic z technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA, który znał wartość energetyczną większości spożywanych produktów spożywczych był wyższy od odsetka wcześniej ankietowanych grup dziewcząt i kobiet o niskim poziomie SGA [41-44]. Natomiast odsetek ankietowanych uczennic z technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA, który złościł się na siebie po zjedzeniu za dużo był niższy od odsetka wcześniej ankietowanych grup dziewcząt i kobiet o niskim poziomie SGA [41-44]. Odsetek ankietowanych uczennic z technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA, który uważał, że w ich domu poświęca się wiele uwagi jedzeniu był wyższy tylko od odsetka gimnazjalistek z gimnazjów sportowych o niskim poziomie SGA [43]. Z analizy odpowiedzi ankietowanych uczennic na pytania dotyczące ich stosunku do jedzenia wynika, że dwa spośród trzech kryteriów, mianowicie dotyczące uwagi poświęcanej jedzeniu w ich domu oraz oceny znajomości wartości energetycznej wielu produktów spożywczych, są najprawdopodobniej inaczej oceniane niż w przypadku osób niezwiązanych zawodowo z żywieniem. Wydaje się, że niski odsetek uczennic technikum gastronomicznego twierdzących, że w ich domach wiele uwagi poświęca się jedzeniu może być wynikiem ich przygotowania zawodowego. Najprawdopodobniej traktowały one rozmowy w domu o żywieniu jako rozszerzenie lub uzupełnienie swojej wiedzy zawodowej. Trudno wytłumaczyć, dlaczego w badanej grupie uczennic technikum gastronomicznego o wysokim poziomie SGA odsetek odpowiedzi na pytanie dotyczące znajomości wartości energetycznej wielu spożywanych produktów nie wyniósł 10%. Nie można wykluczyć, że uczennice technikum gastronomicznego o wysokim poziomie SGA bardziej krytycznie oceniły swoją wiedzę na ten temat, gdyż porównywały się do wiedzy nauczycieli, bądź lepszych od siebie uczennic. Natomiast zdecydowanie wysoki, i nienotowany wcześniej, odsetek odpowiedzi uczennic technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA na pytanie dotyczące znajomości wartości energetycznej wielu spożywanych produktów należy tłumaczyć tym, że wiedza na ten temat jest niezbędna w ich zawodzie.

924 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 918-926 Zatem oba pytania nie powinny być stosowane w badaniach osób związanych zawodowo z żywieniem. Wydaje się, że w przypadku dziewcząt i kobiet reprezentujących zawody związane z żywieniem, tylko odpowiedź na pytanie o złoszczenie się na siebie po zjedzeniu za dużo, może ujawnić osoby wykazujące ewentualne predyspozycje do anoreksji. Styl wychowania w rodzinie Wydawałoby się, że odpowiedzi ankietowanej grupy uczennic technikum gastronomicznego na wszystkie trzy pytania dotyczące stylu wychowania w rodzinie, powinny rozłożyć się podobnie jak odpowiedzi wcześniej ankietowanych dziewcząt i kobiet o identycznym poziomie SGA [41-44]. Po raz pierwszy w prowadzonych badaniach zaobserwowano jednak, że odsetek uczennic technikum gastronomicznego, który nie czuł się akceptowany przez rodziców był wyższy od odsetka wcześniej ankietowanych dziewcząt i kobiet o identycznym poziomie SGA [41-44], i że odsetek uczennic technikum gastronomicznego, które lubiły być najlepsze w wielu dziedzinach życia był najniższy, niezależnie od poziomu SGA. Nieakceptowane przez rodziców czuły się wszystkie ankietowane uczennice technikum gastronomicznego o wysokim poziomie SGA, podczas gdy we wcześniej analizowanych grupach dziewcząt i kobiet o wysokim poziomie SGA [41-44] odsetek ten wyniósł od 22,2% w grupie gimnazjalistek z gimnazjum sportowego [43] do 58,4% w grupie studentek turystyki i rekreacji [44]. Natomiast odsetek uczennic technikum gastronomicznego, niezależnie od poziomu SGA, który był przekonany, że jest krytykowany, pouczany i kontrolowany przez rodziców był stosunkowo niewielki. I tak odsetek uczennic technikum gastronomicznego o wysokim poziomie SGA był wyższy tylko od odsetka studentek turystyki i rekreacji [44] oraz od odsetka judoczek [41], a odsetek uczennic o niskim i środkowym poziomie SGA był wyższy tylko od odsetka studentek turystyki i rekreacji [44] o, odpowiednio, niskim i środkowym poziomie SGA. Postrzeganie własnej atrakcyjności Stosunek ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o wysokim poziomie SGA do postrzegania własnej atrakcyjności różnił je zdecydowanie od wcześniej ankietowanych dziewcząt i kobiet o identycznym poziomie SGA [41-44]. Spośród wyróżnionych dziewięciu pytań, aż na sześć, dotyczących: znaczenia wyglądu, poświęcania wiele uwagi dbaniu o siebie i swój wygląd, przekonania, że mężczyźni wolą szczupłe kobiety, częstego odczuwania złego nastroju i niezadowolenia z siebie, kontrolowania masy i wymiarów własnego ciała oraz chęci poprawienia swojego wyglądu/ciała, wszystkie uczennice o wysokim poziomie SGA odpowiedziały pozytywnie. Natomiast odsetek pozytywnych odpowiedzi na pozostałe trzy pytania należał do najniższych. I tak odsetek uczennic technikum gastronomicznego o wysokim poziomie SGA, który porównywał się do modelek i atrakcyjnych aktorek był niższy od odsetka wcześniej ankietowanych dziewcząt i kobiet o identycznym poziomie SGA [41-44]. Najprawdopodobniej jest to wynikiem niskiego poczucia atrakcyjności ankietowanych uczennic, o czym świadczy fakt, że co druga z nich była przekonana o tym, że jej ciało nie jest proporcjonalne. Odsetek uczennic technikum gastronomicznego o wysokim poziomie SGA przekonanych, że posiada nieproporcjonalne ciało był wyższy tylko od odsetka judoczek o wysokim poziomie SGA [41], a odsetek ankietowanych uczennic o wysokim poziomie SGA, który uważał, że nie podoba się innym był taki sam jak odsetek tancerek o wysokim poziomie SGA [42] i wyższy od odsetka judoczek o wysokim poziomie SGA [41]. Również stosunek do postrzegania własnej atrakcyjności ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o środkowym poziomie SGA różnił je zdecydowanie w porównaniu do wcześniej ankietowanych dziewcząt i kobiet o identycznym poziomie SGA [41, 42, 43, 44]. Ankietowane uczennice udzieliły najwięcej pozytywnych odpowiedzi na trzy pytania, a mianowicie na pytanie dotyczące częstego odczuwania złego nastroju i niezadowolenia z siebie, pytanie odnośnie proporcjonalności własnego ciała oraz na pytanie odnośnie chęci poprawienia swojego wyglądu/ciała, a najmniej pozytywnych odpowiedzi na dwa pytania dotyczące porównywania się do modelek i atrakcyjnych aktorek oraz kontrolowania masy i wymiarów własnego ciała. Z kolei odsetek pozytywnych odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o środkowym poziomie SGA na pytanie odnośnie znaczenia wyglądu w osiąganiu powodzenia życiowego był niższy od odsetka odpowiedzi uczennic z gimnazjum sportowego [43] i tancerek [42] o środkowym poziomie SGA, na pytanie czy mężczyźni wolą szczupłe kobiety był niższy od odsetka odpowiedzi tancerek [42] i uczennic z gimnazjum ogólnego [43] o środkowym poziomie SGA, a na pytanie czy nie podobają się innym był niższy od odsetka odpowiedzi judoczek [41] i uczennic z gimnazjum ogólnego [43] o środkowym poziomie SGA. Odsetek pozytywnych odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o środkowym poziomie SGA na pytanie czy wiele uwagi poświęcają dbaniu o siebie i swój wygląd był wyższy od odsetka odpowiedzi judoczek [41] i studentek turystyki i rekreacji [44] o środkowym poziomie SGA.

Merkiel S i wsp. Ocena zachowań anorektycznych uczennic technikum gastronomicznego 925 Na pytanie czy moje ciało nie jest proporcjonalne pozytywnych odpowiedzi udzielił większy odsetek uczennic technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA w porównaniu do odsetka udzielonych odpowiedzi przez wcześniej badane dziewczęta i kobiety o niskim poziomie SGA [41-44]. Odsetek pozytywnych odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA na pytanie czy mam zły nastrój i odczuwam niezadowolenie z siebie był niższy tylko od odsetka odpowiedzi uczennic z gimnazjum ogólnego [43] o niskim poziomie SGA. Odsetek pozytywnych odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA na pytanie czy kontroluję masę i wymiary ciała był niższy od odsetka odpowiedzi judoczek [41] i tancerek [42] o niskim poziomie SGA, na pytanie czy nie podobam się innym był niższy od odsetka odpowiedzi tancerek [42] i studentek turystyki i rekreacji [44] o niskim poziomie SGA, a na pytanie czy poprawiłabym swój wygląd/ciało był niższy od odsetka odpowiedzi tancerek [42] i uczennic z gimnazjum sportowego [43] o niskim poziomie SGA. Odsetek pozytywnych odpowiedzi ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA, na pytanie czy wygląd ma olbrzymie znaczenie w osiągnięciu powodzenia życiowego był wyższy od odsetka odpowiedzi tancerek [42] i studentek turystyki i rekreacji [44] o niskim poziomie SGA, na pytanie czy wiele uwagi poświęcam dbaniu o siebie i swój wygląd był wyższy od odsetka odpowiedzi judoczek [41] i studentek turystyki i rekreacji [44] o niskim poziomie SGA, a na pytanie czy porównuję się do modelek i atrakcyjnych aktorek był wyższy od odsetka odpowiedzi judoczek [41] i uczennic z gimnazjum ogólnego [43] o niskim poziomie SGA. Odsetek ankietowanych uczennic technikum gastronomicznego o niskim poziomie SGA, które uważały, że mężczyźni wolą szczupłe kobiety był wyższy tylko od odsetka studentek turystyki i rekreacji [44] o niskim poziomie SGA. Wnioski 1. Zastosowany kwestionariusz pozwala zróżnicować odpowiedzi ankietowanych uczennic w zależności od poziomu SGA, przy czym problem mogą stanowić pytania dotyczące poświęcania uwagi jedzeniu w domu oraz samooceny znajomości wartości energetycznej wielu produktów i potraw. 2. Przy ocenie poziomu SGA, metodą Ziółkowskiej, u kobiet związanych z zawodami żywieniowymi należałoby zrezygnować z pytań dotyczących poświęcaniu w domu wiele uwagi jedzeniu oraz znajomości wartości energetycznych spożywanych produktów, jednak potrzebne są szersze badania, które pozwoliłyby jednoznacznie rozstrzygnąć to zagadnienie. 3. Po raz pierwszy tak wysoki odsetek dziewcząt i kobiet o wysokim poziomie SGA czuł się nieakceptowany przez rodziców, co najprawdopodobniej spowodowało, że badane uczennice za nisko oceniły własną atrakcyjność i wskazuje na zasadność wprowadzenia do programu tego typu szkół wiedzy dotyczącej inteligencji emocjonalnej. Piśmiennictwo / References 1. Gull W. Anorexia nervosa. Trans Clin Soc Lond 1874, 7: 22-28. 2. Chakraborty K, Basu D. Management of anorexia and bulimia nervosa: An evidence-based review. Indian J Psychiatry 2010, 52: 174-86. 3. De Jong H, Broadbent H, Schmidt U. A systematic review of dropout from treatment in outpatients with anorexia nervosa. Int J Eat Disord 2012, 45: 635-647. 4. Hurst K, Read S, Wallis A. Anorexia nervosa in adolescence and maudsley family-based treatment. J Counsel Dev 2012, 90: 339-345. 5. Ziora K, Wisłocka L, Stożek A i wsp. Manifestacje skórne w zaburzeniach odżywiania (anorexia nervosa, bulimia) u dzieci i młodych osób. Prz Ped 2011, 41: 165-171. 6. Chalcarz W, Musieł A, Stefaniuk M. Proposition for implementing and realising the national programme for prevention and treatment of eating disorders. New Med 2006, 9: 26-28. 7. Hudson JI, Hiripi E, Pope HG, et al. The prevalence and correlates of eating disorders in the national comorbidity survey replication. Biol Psychiatry 2007, 61: 348-358. 8. American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Washington, DC, 2000. 9. Lask B, Bryan-Waugh N, editors. Eating Disorders in Childhood and Adolescence. Routledge, London 2008. 10. Serrano E, Castro J, Ametller L, et al. Validity of a measure of readiness to recover in Spanish adolescent patients with anorexia nervosa. Psychol Psychother 2004, 77: 91-99. 11. Freedman G, Leichner P, Manley R, et al. Understanding anorexia nervosa through analysis of thematic content of letters in an adolescent sample. Eur Eat Disord Rev 2006, 14: 301-307. 12. Long CG, Fitzgerald KA, Hollin CR. Treatment of chronic anorexia nervosa: a 4-year follow-up of adult patients treated in an acute inpatient setting. Clin Psychol Psychother 2012, 19: 1-13. 13. Touyz S, Le Grange D, Lacey H, et al. Treating severe and enduring anorexia nervosa: a randomized controlled trial CORRIGENDUM. Psychol Med 2013, 43: 2501-2511. 14. Dimitropoulos G, Tran AF, Agarwal P, et al. Challenges in Making the Transition Between Pediatric and Adult Eating Disorder Programs: A Qualitative Study From the Perspective of Service Providers. Eat Disord 2013, 21: 1-15.

926 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 918-926 15. Lamoureux MM, Bottorff JL. Becoming the real me : Recovering from anorexia nervosa. Health Care Women Int 2005, 26: 170-188. 16. Strauss A, Corbin J. Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory. Sage, Thousand Oaks 1998. 17. Cockell SJ, Geller J, Linden W. The development of a decisional balance scale for anorexia nervosa. Eur Eat Disord Rev 2002, 10: 359-375. 18. Rieger E, Touyz SW, Beumont PJ. The Anorexia Nervosa Stages of Change Questionnaire (ANSOCQ): Information regarding its psychometric properties. Int J Eat Disord 2002, 32: 24-38. 19. Touyz S, Thornton C, Rieger E, et al. The incorporation of the stage of change model in the day hospital treatment of patients with anorexia nervosa. Eur Child Adolesc Psychiatry 2003, 12(suppl 1): I/65-I/67. 20. Prochaska JO, DiClemente CC. Transtheoretical therapy: Toward a more integrative model of change. Psychol Psychother Theor Res Pract 1982, 19: 276-288. 21. Prochaska JO, Norcross JC. Systems of psychotherapy. A transtheoretical analysis. Pacific Grove, Brooks/Cole 2010. 22. Rieger E, Touyz S, Schotte D, et al. Development of an instrument to assess readiness to recover in anorexia nervosa. Int J Eat Disord 2000, 28: 387-96. 23. von Wietersheim J, Hoffmann C. Erhebungsinstrumente zur Veränderungsmotivation von Patientinnen mit Anorexia nervosa im Vergleich. Z Psychosom Med Psychother 2011, 57: 62-76. 24. Rieger E, Touyz S. An investigation of the factorial structure of motivation to recover in anorexia nervosa using the Anorexia Nervosa Stages of Change Questionnaire. Eur Eat Disord Rev 2006, 14: 269-275. 25. Rushford N. Readiness to recover in anorexia nervosa: What does it depend on in female inpatients? Eur Eat Disord Rev 2006, 14: 388-396. 26. McHugh MD. Readiness for change and short-term outcomes of female adolescents in residential treatment for anorexia nervosa. Int J Eat Disord 2007, 40: 602-612. 27. Bewell CV, Carter JC. Readiness to change mediates the impact of eating disorder symptomatology on treatment outcome in anorexia nervosa. Int J Eat Disord 2008, 41: 368-371. 28. Wade TD, Frayne A, Edwards SA, et al. Motivational change in an inpatient anorexia nervosa population and implications for treatment. Aust N Z J Psychiatry 2009, 43: 235-43. 29. Signorini A, De Filippo E, Panico S, et al. Long-term mortality in anorexia nervosa: a report after an 8-year follow-up and a review of the most recent literature. Eur J Clin Nutr 2007, 61: 119-122. 30. Steinhausen HC. The outcome of anorexia nervosa in the 20th century. Am J Psychiatry 2002, 159: 1284-93. 31. Garner DM, Garfinkel PE. The eating attitudes test: An index of the symptoms of anorexia nervosa. Psychol Med 1979, 9: 273-279. 32. Garner DM, Olmsted PM, Bohr Y, et al. The Eating Attitude Test: psychometric features and clinical correlates. Psychol Med 1982, 12: 871-878. 33. Garner DM, Olmstead M, Polivy J. Development and validation of a multidimensional eating disorder inventory for anorexia nervosa and bulimia. Int J Eat Disorder 1983, 2: 15-34. 34. Stunkard AJ, Messick S. The three-factor eating questionnaire to measure dietary restraint, disinhibition and hunger. J Psychosom Res 1985, 29(1): 71-83. 35. de Lauzon B, Romon M, Deschamps V, et al. The Three- Factor Eating Questionnaire-R18 is able to distinguish among different eating patterns in a general population. J Nutr 2004, 134(9): 2372-80. 36. Anglé S, Engblom J, Eriksson T, et al. Three factor eating questionnaire-r18 as a measure of cognitive restraint, uncontrolled eating and emotional eating in a sample of young Finnish females. Int J Behav Nutr Phys Act 2009, 6: 41. 37. Cappelleri JC, Bushmakin AG, Gerber RA, et al. Psychometric analysis of the Three-Factor Eating Questionnaire-R21: results from a large diverse sample of obese and non-obese participants. Int J Obes 2009, 33: 611-20. 38. Ziółkowska B. Ekspresja syndromu gotowości anorektycznej u dziewcząt w stadium adolescencji. Humaniora. Poznań 2001. 39. Chytra-Gędek W, Kobierecka A. Gotowość anorektyczna u dziewcząt i młodych kobiet. Psychiatr 2008, 5: 7-12. 40. Jaros K, Oszwa U. Umiejscowienie poczucia kontroli u dziewcząt z syndromem gotowości anorektycznej. Psychiatr Pol 2014, 48: 441-451. 41. Chalcarz W, Musieł A, Mucha K. Assessment of anorectic behaviours among female judo athletes depending on anorexia readiness syndrome. New Med 2007, 11: 22-26. 42. Chalcarz W, Musieł A, Koniuszuk K. Ocena zachowań anorektycznych wśród tancerek w zależności od syndromu gotowości anorektycznej. Med Sport 2008, 24: 21-29. 43. Chalcarz W, Radzimirska-Graczyk M, Surosz B. Porównanie zachowań anorektycznych gimnazjalistek ze szkół sportowych i niesportowych. Med Sport 2009, 25: 368-376. 44. Chalcarz W, Merkiel S, Milewska J. Ocena zachowań anorektycznych wśród studentek turystyki i rekreacji. Probl Hig Epidem 2014, 95: 310-316. 45. Strober M, Freeman R, Morrell W. The long-term course of severe anorexia nervosa in adolescents: Survival analysis of recovery, relapse, and outcome predictors over 10-15 years in a prospective study. Int J Eat Disord 1997, 22: 339-360. 46. Ziółkowska B. Opętanie (nie)jedzeniem. Scholar, Warszawa 2009. 47. Ożdziński J, Chalcarz W. Zdrowie przez wychowanie fizyczne i sport. Wychow Fiz Zdr 1994, 4: 193-197.