Śniadanie w domu, posiłek w szkole. Dlaczego trzeba uczyć jak należy odżywiać się? To jedno z wielu pytań, jakie może a nawet powinien zadać sobie i innym każdy z nas. Okazuje się, że nasza wiedza: - na temat diet, - składników odżywczych, - wpływu żywienia na kondycję organizmu, w tym opanowywanie wiadomości i umiejętności jest ogromnie zróżnicowana. Popełniamy wiele błędów żywieniowych: jemy zbyt dużo lub za mało, a posiłki nie dostarczają nam wszystkich potrzebnych składników odżywczych w niezbędnych ilościach. Wiele czynników wpływa na sposób, w jaki odżywiamy się: - poziom wiedzy, - osobiste, indywidualne upodobania i preferencje, - tradycje rodzinne i środowiskowe, - możliwości materialne. Ponad nimi wszystkimi najważniejsza jest jednak świadomość lub jej brak, że wybierając określony sposób odżywiania wpływamy zarazem na jakość swego życia. W bezpośredni sposób zależy ona od tego, jakie stworzymy możliwości rozwoju i funkcjonowania organizmu. Postęp nauk przyrodniczych (chemii, biologii, medycyny oraz technologii żywności), a ponadto liczne badania dowodzą, że jednym z podstawowych czynników warunkujących zdrowie człowieka jest właściwe odżywianie. Sposobem odżywiania w dużej mierze zdeterminowane są między innymi: - prawidłowy rozwój fizyczny, psychiczny i emocjonalny, - dobry stan zdrowia, - efektywność pracy i nauki, - odporność na choroby. 1
Wpływ modelu żywienia na zdrowie trwa całe życie człowieka, ale najbardziej widoczny i pożądany jest w okresie intensywnego wzrostu i rozwoju organizmu. Świadomość tego faktu powinna być kształtowana już od najmłodszych lat, a wraz z nią motywacja do podejmowania najkorzystniejszych dla zdrowia decyzji o sposobie odżywiania się. Szkoła jest miejscem, które z wielu powodów zajmuje szczególną pozycję w edukacji żywieniowej uczniów. Dzieci spędzają w niej wiele godzin każdego dnia. Uczniowie regularnie jedzący pierwsze śniadanie w domu i drugie śniadanie w szkole, które jakościowo i ilościowo są zgodne z realnym zapotrzebowaniem ich organizmu: - w pełni wykorzystują genetycznie uwarunkowane możliwości optymalnego rozwoju, - są bardziej efektywni podczas pracy w szkole, - popełniają mniej błędów, - lepiej koncentrują uwagę, - osiągają wyższe wyniki w sprawdzianach kondycji fizycznej, - mają lepsze samopoczucie i mniej dolegliwości niż uczniowie, którzy jedzą nieregularnie, a ich śniadania nie są zbilansowane. Zasady zdrowego stylu życia: 1. prawidłowe żywienie (zbilansowana dieta), 2. aktywność fizyczna, 3. umiejętność radzenia sobie ze stresem, 4. unikanie nałogów, 5. umiejętność korzystania z profilaktycznej opieki zdrowotnej. Analizując zasady zdrowego stylu życia łatwo dostrzec, iż właściwe odżywianie wymieniono jako pierwszy, czyli fundamentalny element, na którym można oprzeć efektywne i zadowalające funkcjonowanie oraz indywidualny wszechstronny rozwój każdego ucznia. 2
Dlatego przedmiotem szczególnej troski powinno być stworzenie wśród wszystkich członków społeczności szkolnej atmosfery, w której sprawa spożywania przez uczniów pierwszych i drugich śniadań będzie jednym z istotnych elementów życia rodzinnego i szkolnego. Badania krajowe stwierdzają, że stan zdrowia polskich dzieci i młodzieży jest gorszy niż w europejskich krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej. Zagrożeniem dla zdrowia są; zachowania ryzykowne, np. w ruchu drogowym, co powoduje liczne wypadki i jest przyczyną różnorodnych schorzeń, a często i zgonów, stosowane niebezpieczne dla zdrowia diety (zbyt mało produktów mlecznych, warzyw i owoców a nadmiar produktów zawierających cukier), mała aktywność ruchowa w czasie wolnym, Wymienione czynniki ujemnie wpływają na zdrowie uczniów w Polsce. W okresie nauki w szkole podstawowej, gimnazjum i ponadgimnazjalnej dokonują się zmiany w zdrowiu i samopoczuciu młodych ludzi. Zdrowie i dobre samopoczucie są kluczowym elementem optymalnego funkcjonowania w młodości i dalszych latach życia. 3
Pierwsze śniadanie w domu Jest ono zdaniem specjalistów od żywienia, bardzo ważnym, a według niektórych najważniejszym posiłkiem w ciągu dnia. Pierwsze śniadanie to pierwszy posiłek po kilku-, a często kilkunastogodzinnej przerwie nocnej. Gdy się budzimy, jesteśmy na czczo. Stężenie glukozy we krwi jest niskie i jeśli nie spożyjemy posiłku, może się jeszcze obniżyć. Długotrwałe nocne i poranne poszczenie zmniejsza dopływ składników odżywczych do organizmu. Szczególnie wrażliwe na wahania w dopływie tych składników są komórki mózgu. Wpływa to niekorzystnie na procesy poznawcze, zwłaszcza na szybkość przypominania. Udowodniono także, że zbyt mała liczba posiłków sprzyja otyłości. Przyczyny niejedzenia śniadań przez uczniów w Polsce: - złe nawyki żywieniowe, - brak w rodzinie zwyczaju wspólnego spożywania śniadań, - moda na odchudzanie, - poranny brak apetytu, - pośpiech, zbyt późne wstawanie, - inne przyczyny, np. nie było w domu chleba". W Polsce uczniowie, którzy spożywają śniadania w domu, w porównaniu z ich rówieśnikami, którzy nie jedzą pierwszych śniadań: - częściej czuli się bardzo zdrowi", a rzadziej nie bardzo zdrowi", - rzadziej odczuwali w ostatnich 6 miesiącach różnorodne dolegliwości. Dorośli i dzieci powinni więc być bardzo zainteresowani, aby przychodzić do szkoły po śniadaniu. Po prostu łatwiej jest uczniom uczyć się, a nauczycielom efektywniej z nimi pracować! 4
Jakie powinno być pierwsze śniadanie w domu? Dobre pierwsze śniadanie powinno być: Zbilansowane, tzn. dostarczać: 20-25% całodziennej energii (kalorii) u dzieci w zależności od wieku i płci 500-800 kcal. Przygotowane z produktów z co najmniej trzech spośród czterech podstawowych grup tworzących Piramidę zdrowego żywienia": produkty zbożowe, warzywa i owoce, mleko i jego przetwory, mięso i jego zamienniki. Spożywane bez pośpiechu, najlepiej w gronie rodziny. Integruje to członków rodziny, tworzy dla dzieci dobre wzorce. Od ponad 60 lat prowadzone są badania nad związkiem między spożywaniem śniadań, a zdolnością do pracy fizycznej i umysłowej uczniów. Badania wykazały, że uczniowie, którzy spożywali prawidłowe śniadania: - pracowali szybciej i popełniali mniej błędów w matematyce (o 40% w dodawaniu, 30% w mnożeniu, 13% w zadaniach), a tempo ich pracy było o 10% większe, - mieli więcej pomysłów, fantazji, - byli bardziej twórczy, - mieli lepszą kondycję fizyczną - uzyskiwali lepsze wyniki w testach sprawności fizycznej. 5
Posiłek w szkole - II śniadanie Dziecko powinno w ciągu dnia spożywać posiłek co 4 godziny tym samym posiłek w szkole II śniadanie stanowi niezbędny element racjonalnego żywienia ucznia, warunkującego jego: prawidłowy rozwój, dobre samopoczucie, zdolność do nauki. Niespożywanie posiłków co 4 godziny powoduje uczucie głodu. Uczucie głodu: - obniża zdolność do koncentracji uwagi, - zmniejsza aktywność, - pogarsza nastrój i samopoczucie, - zdecydowanie obniża zdolność do pracy. Głód zwiększa drażliwość ucznia, co prowadzi często do konfliktów z rówieśnikami lub nauczycielami. Jest to związane m.in. z obniżeniem stężenia glukozy we krwi, szczególnie niezbędnej dla komórek układu nerwowego. Stwierdzono, że uczniowie, którzy nie spożywali posiłku w szkole znacznie częściej: odczuwali osłabienie, rozdrażnienie, zły humor; sądzili, że nie są bardzo zdrowi; uważali, że gorzej wywiązują się z obowiązków ucznia. 6
Dziecko powinno wypijać około 1,5-2 litrów płynów dziennie. W czasie zajęć ruchowych, w wyniku pocenia się, może tracić 300-500 ml wody/godz. (w zależności od intensywności wysiłku i temperatury otoczenia). W większości szkół uczniowie nie mają możliwości wypicia żadnych płynów poza surową wodą, najczęściej nie nadającą się do picia bez przegotowania. Niedobór płynów prowadzi do odwodnienia, a to z kolei: powoduje zagęszczenie moczu i żółci, co sprzyja kamicy układu moczowego, dróg żółciowych oraz zaparciom, obniża dyspozycję do nauki, koncentrację uwagi, nasila odczuwanie zmęczenia w czasie zajęć szkolnych. Posiłek szkolny powinien być nieodłącznym elementem pobytu w szkole. W poszukiwaniu skutecznych rozwiązań uznano, że realną dobrą formą posiłku dla wszystkich uczniów są śniadania szkolne tzw. II śniadania: składające się z: - kanapki własnej ucznia (+ owoce i/lub warzywa), - napoju (np. mlecznego, herbaty owocowej albo ziołowej, soku) przygotowanego w szkole lub przynoszonego przez ucznia, spożywane: - w czasie przerwy śniadaniowej - wspólnie przez uczniów i nauczycieli, - w sposób zorganizowany przez szkołę (tj. zaprogramowany czas, miejsce, organizacja). 7
Informacje na temat roli I i II śniadania w rozwoju i samopoczuciu ucznia przygotowała Anna Garstka szkolny koordynator promocji zdrowia na podstawie materiałów edukacyjnych Projektu Śniadanie w domu, posiłek w szkole wydanych w 1997 roku 8