Wyniki analiz specjalistycznych materiałów wczesnośredniowiecznych z gnieźnieńskiego ośrodka osadniczego Pod redakcją naukową Michała Kara Gniezno 2012
Redakcja naukowa: Dr hab. Michał Kara, prof. nzw. US, Katedra Archeologii, Uniwersytet Szczeciński; Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Poznaniu Sekretarz tomu: Mgr Łukasz Kaczmarek, Muzeum Początków Państwa Polskiego Tłumaczenia: Ryszard J. Reisner, Tomasz Żebrowski Projekt okładki: Agata Śledzińska Skład i łamanie: Bartłomiej Gruszka Druk: EDYTOR Tomasz Ligięza ul. Ząbkowicka 52 58-200 Dzierżoniów Wydawca: Muzeum Początków Państwa Polskiego ul. Kostrzewskiego1, 62-200 Gniezno tel. (061) 426 46 41, fax 426 48 41 info@mppp.pl www.mppp.pl Copyright by Muzeum Początków Państwa Polskiego, Gniezno 2012 Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego ISBN: 978-83-61391-52-4
Pani Profesor dr hab. Zofii Kurnatowskiej wieloletniemu i wielce zasłużonemu koordynatorowi archeologicznych badań Gniezna, wybitnej znawczyni archeologii wczesnego średniowiecza europejskiego, członkini Rady Muzealnej z okazji Jubileuszu 60-lecia działalności naukowej pracę tę dedykują Autorzy oraz Redakcja
Spis treści Michał Kara Słowo wstępne... 7 Michał Kara Introduction... 15 Gniezno Góra Lecha (stanowiska 14 i 15) Tomasz Janiak Stanowiska 14 i 15 w Gnieźnie w świetle nowszych badań archeologicznych (zagadnienia wstępne)... 25 Tomasz Goslar Wyniki analiz radiowęglowych próbek archeologicznych ze stanowisk 14 i 15 w Gnieźnie... 47 Andrzej Sikorski Złote elementy stroju z grobów odkrytych w katedrze gnieźnieńskiej... 51 Wojciech Bartz Charakterystyka mineralogiczno-petrograficzna zapraw z wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Gnieźnie... 77 Joanna Koszałka Makroskopowe znaleziska roślinne z Góry Lecha w Gnieźnie, stanowiska 14 i 15... 121
Gniezno wyspa na jeziorze Świętym (stanowisko 22) Tomasz Sawicki Stanowisko 22 w Gnieźnie w świetle badań archeologicznych (zagadnienia wstępne)... 131 Tomasz Goslar Wyniki analiz radiowęglowych próbek archeologicznych ze stanowiska 22 w Gnieźnie... 147 Daniel Makowiecki Wyniki badań archeozoologicznych szczątków kostnych z wykopalisk w Gnieźnie, stanowisko 22... 153 Joanna Koszałka Materiał roślinny z wczesnośredniowiecznej osady na wyspie Jeziora Świętego w Gnieźnie, stanowisko 22... 253
Michał Kara* Słowo wstępne 7 Wśród grodów tzw. centralnych najstarszej monarchii piastowskiej szczególną pozycję zajmuje Gniezno, a konkretnie gród położony w obrębie tamtejszej tzw. Góry Lecha. Wśród badaczy panuje na ogół zgodne przekonanie, iż wymieniony gród był ośrodkiem stołecznym państwa pierwszych Piastów, aczkolwiek charakter wspomnianej stołeczności interpretuje się już różnorodnie. Według niektórych historyków-mediewistów była to silnie umocniona, centralna siedziba władcy, dworu, administracji, drużyny oraz biskupa misyjnego (Labuda 2000). Inni badacze, zwłaszcza archeolodzy i antropolodzy historyczni, skłonni są upatrywać w ówczesnym grodzie gnieźnieńskim jedynie symbolicznej (ideowej) stolicy wczesnego państwa, gdzie dochodziło m.in. do cyklicznego odradzania instytucji zwierzchniej władzy Piastów (Dalewski 1996; Kurnatowska 2002; Kara 2009; por. też Urbańczyk 2001; 2009; Banaszkiewicz 2010, zwłaszcza s. 9-24). Podkreśla się, iż wyjątkowa pozycja Gniezna, jako centralnego ośrodka układu terytorialno-społeczno-politycznego, znalazła odzwierciedlenie w choronimie wczesnego państwa Piastów, który pod koniec rządów Mieszka I, w sytuacji okrzepnięcia tegoż organizmu oraz związanego z nim systemu władczego, ściśle już kojarzonego z rodem Piasta, brzmiało Civitas Schinesghe cum pertinentiis, czyli Państwo Gnieźnieńskie z pertynencjami (przynależnościami) 1. Wyjątkowy charakter Gniezna wśród grodów wczesnopiastowskich z obszaru Wielkopolski centralnej potwierdzają też badania archeologiczne tzw. Góry Lecha * dr hab. Michał Kara, prof. nzw. US, Katedra Archeologii Uniwersytetu Szczecińskiego; Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Poznaniu. 1 Wspomniana nazwa figuruje w regeście oblacyjnego dokumentu Dagome iudex, który został wystawiony w imieniu księcia Mieszka I i jego żony Ody tuż przed śmiercią wspomnianego władcy w 992 r. (zob. L a b u d a 1999, s. 159-161, tu tekst źródła). Z nowszych poglądów na temat wymienionego dokumentu m.in. W i s z e w s k i 2010.
Michał Kara 8 oraz jej ścisłego otoczenia. Wyniki badań podjętych tuż przed wybuchem II wojny światowej, a po przerwie kontynuowane w latach 50. i 60. XX wieku w ramach projektu milenijnego, doczekały się publikacji źródłowych oraz opracowań syntetyzujących (Kostrzewski [red.] 1939; Hensel 1960; Mikołajczyk 1972; 1973). Dokonane wtedy odkrycia, wsparte nowymi znaleziskami, pochodzącymi m.in. z badań weryfikacyjnych, zostały ponownie zinterpretowane pod koniec ubiegłego wieku, zwłaszcza w monografii zbiorowej wydanej w 2001 r. w związku z jubileuszem 1000-lecia Zjazdu Gnieźnieńskiego (Sawicki 1995; Kurnatowska [red.] 2001). Przedstawiono tam poglądy, stanowiące rezultat wieloletnich studiów nad problematyką średniowiecznego Gniezna prowadzonych przez archeologów z tamtejszego ośrodka muzealnego. Realizowane w ostatniej dekadzie badania archeologiczne reliktów gnieźnieńskiego zespołu grodowego koncentrowały się na rozpoznaniu sytuacji stratygraficzno-kulturowej trzech stanowisk archeologicznych: nr 14 i 15 zlokalizowanych w północnej części Góry Lecha, w rejonie gotyckiej katedry i romańskiego kościoła św. Jerzego, oraz stanowiska nr 22, które zlokalizowane jest w obrębie dawnej wyspy na zniwelowanym obecnie Jeziorze Świętym, we wczesnym średniowieczu leżącym w pobliżu tzw. katedralnej kulminacji Góry Lecha, na zachód/północny zachód od wzgórza (ryc. 1). Sondażowe, po części ratownicze, głównie jednak weryfikacyjne badania archeologiczne podjęte na stanowiskach 14 i 15 miały na celu wyjaśnienie chronologii początków grodu gnieźnieńskiego oraz jego funkcji, a także ustalenie metryki tudzież formy znajdujących się tam reliktów preromańskiej i romańskiej architektury sakralnej oraz pałacowo-sakralnej. Z kolei szerokopłaszczyznowe wykopaliska na stanowisku 22 ujawniły m.in. pozostałości tzw. otwartego osiedla, które funkcjonowało zarówno w starszych (przed rokiem 900), jak i w młodszych fazach wczesnego średniowiecza (X-XIII/XIV w.) u podnóża rozległej, oblanej wodami, silnie wypiętrzonej Góry (ryc. 2), stopniowo zasiedlanej od około połowy X stulecia. Analiza charakteru kultury mieszkańców wspomnianego osiedla sugeruje, iż osadę, a właściwie kilka nawarstwionych na siebie osiedli zróżnicowanych pod względem chronologii oraz konfiguracji przestrzennej, zamieszkiwały wspólnoty elitarne, których obecność w tym miejscu wynikała z funkcjonalnych relacji osady z pobliską Górą. Ta ostatnia, tak w okresie pogańskim, jak też w schrystianizowanym państwie Piastów, była miejscem uznawanym za punkt szczególnej emanacji sacrum, stąd przypisywana mu ranga ośrodka centralnego o zasięgu ponadlokalnym. Przypomnijmy, że w roku 1000 zlokalizowano w Gnieźnie stolicę metropolii związanej z memorią św. Wojciecha patrona i opiekuna dynastii Piastów, ich ludu oraz państwa. Wśród mieszkańców osady doby pogańskiej można zatem ostrożnie upatrywać strażników i/lub członków obsługi pobliskiego miejsca obrzędowo-kultowego nadrzędnego axis mundi wspólnot zamieszkujących dorzecze Warty. W okresie piastowskim wspomniane osiedle zostało najprawdopodobniej przekształcone w osadę służebną grodu (związaną z jego obsługą i aprowizacją?), który wzniesiony na kulminacji Góry w 1. połowie X w., początkowo będący najprawdo-
Słowo wstępne podobniej miejscem praktyk, obrzędów oraz zgromadzeń społecznych powiązanych z sacrum pogańskim, po roku 950 przekształcony został w ośrodek wielofunkcyjny, także kultu chrześcijańskiego o znaczeniu ponadregionalnym (por. Kara 2009, tamże dalsza lit.). Niniejsza publikacja ma na celu prezentację wyników analiz specjalistycznych wybranych kategorii źródeł kopalnych, które pozyskano (także przed rokiem 2000) podczas badań archeologicznych wyżej wymienionych stanowisk, kryjących relikty gnieźnieńskiego zespołu osadniczego z wczesnego średniowiecza, w tym jego fazy młodszej o charakterze grodowym, sięgającej początkami co najmniej schyłku 2. ćwierci X w. W przeciwieństwie do wydanych dotąd archeologicznych opracowań średniowiecznego Gniezna, jest to publikacja multidyscyplinarna, nawiązująca do preferowanego obecnie w naukach przyrodniczych i humanistycznych, również w archeologii, wieloaspektowego modelu studiów źródłoznawczych. Publikacja zawiera bowiem opracowania ściśle archeologiczne, przygotowane przez badaczy stanowisk 14, 15 i 22 w Gnieźnie, jak też opracowania specjalistyczne określonych kategorii znalezisk z tych stanowisk, autonomiczne w zakresie metodyczno-metodologicznym, powstałe jednak z inspiracji archeologów. Uzyskane informacje zawarto w 9 rozdziałach autorskich, które w zależności od miejsca odkrycia uporządkowano w dwie grupy. W pierwszej zgromadzono dane dotyczące sąsiednich stanowisk nr 14 i 15 z północnej części Góry Lecha, natomiast w drugiej informacje odnoszące się do stanowiska archeologicznego nr 22 (dawna wyspa na Jeziorze Świętym). W obu przypadkach opracowania specjalistyczne zostały poprzedzone rozdziałem wstępnym autorstwa archeologa. I tak, w odniesieniu do stanowisk 14 i 15 z Góry Lecha Tomasz Janiak, a w odniesieniu do stanowiska 22 Tomasz Sawicki, zreferowali najważniejsze wyniki kierowanych przez siebie badań wykopaliskowych, które przeprowadzili z ramienia Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie. Scharakteryzowano stratygrafię, chronologię i periodyzację wymienionych stanowisk, a także funkcję odkrytych reliktów. W przypadku stanowisk 14 i 15, badanych nie tylko w ostatniej dekadzie, tamtejsze znaleziska zostały omówione w kontekście zagadnień istotnych dla problematyki formowania się monarchii piastowskiej, mianowicie metryki budowy grodu gnieźnieńskiego oraz datowania początków jego architektury monumentalnej. Ważnym uzupełnieniem ustaleń archeologicznych są rozdziały autorstwa prof. Tomasza Goslara, zawierające kalibrowane i niekalibrowane wyniki datowań radiowęglowych próbek archeologicznych ze stanowiska 14, 15 i 22. Pomiary wieku wykonano metodą AMS w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym renomowanej placówce świadczącej tego rodzaju specjalistyczne usługi badawcze. Datowania bezwzględne zostały każdorazowo zestawione z chronologią próbki uzyskaną konwencjonalnymi metodami archeologii. Kolejne rozdziały prezentują wyniki analiz specjalistycznych czterech różnych kategorii znalezisk. 9
Michał Kara 10 I tak, Andrzej Sikorski badacz związany z Instytutem Prahistorii UAM w Poznaniu omówił znaleziska złotych elementów strojów funeralnych, które pochodzą ze zniszczonych grobów wczesnośredniowiecznych i nowożytnych z obrębu katedry gnieźnieńskiej (stanowisko 14). Z kolei dr Wojciech Bartz z Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego dokonał szczegółowej analizy mineralogiczno-petrograficznej próbek zapraw murarskich pobranych z reliktów preromańskiej architektury kamiennej oraz z wylewek zaprawy zalegających poniżej wspomnianych reliktów, które odkryto w 2010 r. w północnej części Góra Lecha, w rejonie kościoła św. Jerzego (stanowisko 15). Badania wykazały m.in. znaczne niejednorodności spoiwa zapraw. Wysoce specjalistyczny charakter mają też ustalenia dr Joanny Koszałki archeobotanika z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie/Poznaniu, dotyczące makroskopowych znalezisk roślinnych z nawarstwień kulturowych odkrytych w Gnieźnie na stanowiskach nr 14, 15 i 22. Informują one nie tylko o gatunkach roślin użytkowych, które preferowano we wczesnym średniowieczu w gnieźnieńskim zespole osadniczym, lecz dostarczyły również cennych danych o środowisku przyrodniczym Gniezna w tym okresie, m.in. o jego charakterze i walorach gospodarczych. I tak, wśród oznaczonych taksonów stwierdzono wyraźny udział roślin hodowlanych, zwłaszcza zbóż, oraz roślin z siedlisk antropogenicznych i miejsc o podłożu wilgotnym. Na stanowisku 22 zarejestrowano ponadto liczne szczątki roślin synantropijnych, zatem związanych z siedliskami ludzkimi, typowych dla zbiorowisk segetalnych i ruderalnych. Odkryto tam również szczątki roślin charakterystycznych dla mokrych pól i ogrodów tudzież dla zbiorowisk leśnych i zarośli, jak również dla skrajów pól, brzegów wód, polan oraz prześwietleń leśnych, a także dla ekstensywnych lub zaniedbywanych terenów siedliska ludzkiego (nieużytki, tzw. przychacia, pobocza dróg). Problematyce źródeł biologicznych poświęcony jest również obszerny rozdział autorstwa prof. Daniela Makowieckiego archeozoologa z Instytutu Archeologii UMK w Toruniu. Przeanalizowano w nim kości zwierzęce z reliktów kilku osad wczesnośredniowiecznych odkrytych na stanowisku 22 w Gnieźnie (wyspa na Jeziorze Świętym). Uzyskano cenne informacje nie tylko o strukturze chowu/hodowli ówczesnych zwierząt gospodarczych, lecz również, a nawet przede wszystkim, o kulturze mieszkańców osiedla. Udało się bowiem ustalić wiek osobniczy (uboju) oraz strukturę płci konsumowanych zwierząt, jak również preferencje w zakresie rzeźnictwa i obróbki kulinarnej. Omówiono też znalezione na stanowisku przedmioty wykonane z kości lub poroża. Na szczególną uwagę, z racji unikatowego charakteru odkrycia, zasługuje depozyt szczątków czapli, w przypadku którego można zakładać konotacje symboliczne. Odnotować należy też znalezisko kości jastrzębia drapieżnika, który niczym sokół mógł być po udomowieniu wykorzystywany w łowach na określone gatunki zwierząt dzikich, na przykład zające poszukiwane z racji smacznego mięsa tudzież cennego futra.
Słowo wstępne Sądzimy, że zawarte w niniejszej publikacji dane specjalistyczne, jak również informacje z zakresu archeologii średniowiecznego Gniezna, przyczynią się do poszerzenia wiedzy o wspomnianym ośrodku grodowym kluczowym dla funkcjonowania monarchii piastowskiej. Mamy nadzieję, iż okażą się one też przydatne w różnorodnych studiach porównawczych, zwłaszcza z zakresu archeobiologii, historii architektury czy historii kultury funeralnej. Informacje te zostaną uwzględnione również w analityczno-syntetyzującej monografii wczesnośredniowiecznego Gniezna, które aktualnie przygotowują do druku archeolodzy z Muzeum Początków Państwa Polskiego, współautorzy niniejszej publikacji. Bi b l i o g r a f i a B a n a s z k i e w i c z J. 2010 Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa. D a l e w s k i Z. 1996 Władza przestrzeń ceremoniał. Miejsce i uroczystość inauguracji władcy w Polsce średniowiecznej do końca XIV w., Warszawa. H e n s e l W. 1960 Najdawniejsze stolice Polski. Gniezno Kruszwica Poznań, Warszawa. K a r a M. 2009 Najstarsze państwo Piastów rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań. K o s t r z e w s k i J. (red.) 1939 Gniezno w zaraniu dziejów (od VIII do XIII wieku) w świetle wykopalisk, Poznań. K u r n a t o w s k a Z. 2002 Początki Polski, Poznań. K u r n a t o w s k a Z. (red.) 2001 Gniezno w świetle ostatnich badań archeologicznych. Nowe fakty. Nowe interpretacje, Poznań. L a b u d a G. 1999 Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna. Antologia tekstów źródłowych, Poznań. 2000 Gniezno stolicą wczesnopiastowskiego państwa polskiego, [w:] Gniezno i Poznań w państwie pierwszych Piastów, red. A. Wójtowicz, Poznań, s. 33-60. M i k o ł a j c z y k G. 1972 Początki Gniezna. Studia nad źródłami archeologicznymi, Warszawa. 1973 Początki Gniezna. Źródła archeologiczne, Warszawa. S a w i c k i T. 1995 Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Gnieźnie, [w:] Gniezno pierwsza stolica Polski. Miasto świętego Wojciecha. Katalog wystawy, red. S. Pasiciel, Gniezno, s. 87-89. U r b a ń c z y k P. 2001 Najdawniejsze stolice państwa piastowskiego, [w:] Polska na przełomie I i II tysiąclecia, red. Sz. Skibiński, Poznań, s. 235-245. 2009 Czy Gniezno było pierwszą stolicą państwa wczesnopiastowskiego?, [w:] Studia nad dawną Polską, t. 2, red. T. Sawicki, Gniezno, 19-26. W i s z e w s k i P. 2010 Dagome iudex Mieszko I wobec Rzeszy, [w:] Świat Średniowiecza. Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, red. A. Bartoszewicz, G. Myśliwski, J. Pysiak, P. Żmudzki, Warszawa, s. 441-543. 11
Michał Kara 12 Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk archeologicznych nr 14, 15 i 22 na obszarze współczesnego m. Gniezno. Rys. Ł. Drzewiecka-Ranoszek
Słowo wstępne Ryc. 2. Gniezno-Góra Lecha, woj. wielkopolskie. Przybliżona rekonstrukcja pierwotnego ukształtowania wzgórza wykonana na podstawie pomiaru stropu calca (według M. Karczewskiego i T. Sawickiego), informująca o powierzchni terenu w okresie funkcjonowania najstarszego grodu dwuczłonowego z końca 1. połowy X-początku 2. połowy X w., z uwzględnieniem lokalizacji wspomnianego grodu oraz młodszej od niego katedry i kościoła św. Jerzego. Oprac. M. Kara (blokdiagram z pierwotną topografią wzgórza według T. Sawicki zob. K u r n a t o w s k a [red.] 2001). Przerys. P. Namiota 13
Michał Kara* INTRODUCTION 15 Among the strongholds of the so-called central, oldest Piast monarchy, Gniezno holds a special position, as a fortified settlement situated at that time in the area of Lech s Hill. Among scholars there is general agreement that the this stronghold was the capital of the first Piast state, although the actual nature of its function has various interpretations. According to some historians and medievalists this was a strongly fortified, central base of power, central court, administration, select group as well as that of the missionary bishop (Labuda 2000). Other scholars, in particular archaeologists and anthropologists historical tend to view this Gniezno stronghold purely as a symbolic capital of the early state, where among others there occurred a so-called cyclical rebirth of the main institution of Piast rule (Dalewski 1996; Kurnatowska 2002; Kara 2009) 1. The exceptional status of Gniezno is underscored as a central base for the territorial, social and political system, as reflected in the geographical position of the early Piast state. A governing body that at the end of Mieszko I rule, in the context of strengthening this entity and the associated system of power, strictly identified with the Piast dynasty and was known as Civitas Schinesghe cum pertinentiis, or the Gniezno State with adjacent provinces 2. The unique nature of Gniezno among early Piast strongholds in the central Wielkopolska area is also confirmed by archaeological research of Lech s Hill and its immediate surrounds. This research and subsequent results just before the out- * dr hab. Michał Kara, professor, Department of Archaeology, University of Szczecin; Institute of Archaeology and Ethnology PAN in Poznań. 1 See also U r b a ń c z y k 2001; 2009; B a n a s z k i e w i c z 2010, in particular pp. 9-24. 2 This name could be found in the official summary of the bequethment document Dagome iudex, issued in the name of Prince Mieszko I and his wife Oda just prior to his death in 992 A.D. (see L a b u d a 1999, pp. 159-161 for the source text). For more recent opinions on the above mentioned document among others see W i s z e w s k i 2010.
Michał Kara 16 break of World War II and later continued in the 1950s and 60s (in the context of the millennium project) lived to see publication and subsequent scholarly commentaries (Kostrzewski [ed.] 1939; Hensel 1960; Mikołajczyk 1972; 1973). It was during this period that discoveries were made, ones based on new finds originating among others from verificatory research, in particular the collective monograph published in 2001 as part of the millennium anniversary of the Gniezno Congress (Sawicki 1995; Kurnatowska [ed.] 2001). Various propositions therefore were advanced, the result of long-term studies of Gniezno in the Middle Ages period conducted by archaeologists from the Gniezno Museum. Research completed in the last decade in respect to archaeological relics in the Gniezno stronghold complex was focused on identifying the stratigraphic and cultural context of three archaeological sites: 14 and 15 situated in the northern part of Lech s Hill, in the area of the Gothic cathedral and Romanesque St Jerzy Church, as well as site 22 situated in the area of the former island on the presently levelled Lake Święte, which in the Early Middle Ages lay close to the Cathedral side where Lech s Hill rose, west-north west from the Hill (Fig. 1). The archaeological research in part sounding, in part rescue, though in the main one of verification was conducted on site 14 and 15 so as to explain the chronology of the origins of the Gniezno stronghold and its functions, as well as establishing the specification in this context of relic forms found there belonging to the pre-roman and Romanesque sacral architecture and sacral-palace architecture. The broad-ranging excavations in turn at site 22 revealed among others the remains of an open settlement, which functioned both in the older (before 900 A.D.), as well as in the earlier phases of the Early Middle Ages (10-14 century) at the foot of the vast, water logged and steep hill(fig. 2), which was gradually settled from about the middle of the 10 th century. The analysis of the nature of local culture of the above-mentioned settlement suggests that this, in fact several overlapping settlements varying in chronology and spatial configuration, was inhabited by an elite community whose presence in this place arose from the functional relations of the settlement with the nearby Hill. The latter, in the pagan period, as well as in the Christianised Piast state, was a place recognised as a special point of the emanation of sacrum and thus was ascribed the status of a central settlement whose influence lay beyond the local. It ought to be noted that in 1000 A.D. Gniezno was the metropolitan capital linked with the remembrance of St Alderbert patron and father of the Piast dynasty, their people and the state. Among the inhabitants of the settlement during the pagan period it is possible therefore to carefully see the guard and/or members of the entourage of the nearby ritual-cult point the main axis mundi of the communities living in the Warta River basin. In the Piast period the above-mentioned settlement most likely became transformed into a so-called service area of the stronghold (tied with the supply of its goods and services?), Raised on the peak of the Hill in the first half of the 10 th century,
Introduction initially this was most likely a place of ritual and social gatherings related to the pagan sacrum. After 950 AD it became transformed into a multi-functional centre, as well one of Christian cult and of importance reaching beyond the region (Kara 2009). The present publication aims to present the results of specialist analyses of chosen categories of excavation sources, which were discovered (also before 2000) during archaeological research of the above-mentioned sites that held relics of the Gniezno settlement complex in the Early Middle Ages also its earlier phase as a stronghold reaching to the beginnings at least of the close of the second quarter of the 10 th century. In contrast to hitherto published archaeological work on Gniezno in the Middle Ages, this is a multi-disciplinary publication that refers to the presently chosen natural sciences and humanities, both in archaeology and the multi-aspectual model of source studies. This publication therefore contains strictly archaeological studies prepared by scholars of sites 14,15 and 22 in Gniezno, as well as specialist studies of particular categories of finds from the respective sites according to a methodologically independent research framework, though at the same time one based on guidelines from archaeologists. The information contained in the nine chapters, depending upon the place of discovery, was organised into two groups. The first was collected in relation to the neighbouring sites of 14 and 15 from the northern part of Lech s Hill, whereas in the second, information can be found relating to archaeological site 22 (former island on Lake Święte). In both cases the specialist studies were preceded by an archaeological introduction Tomasz Janiak on sites 14 and 15 from Lech s Hill and Tomasz Sawicki in relation to site 22 - outlining the most important results of excavation research from the respective teams, conducted under the aegis of the Museum of the origins of the Polish state in Gniezno. Therefore an outline of the stratography, chronology and periodisation of the above-mentioned sites, as well as the function of discovered relics was presented. In the case of sites 14 and15, researched not only in the past decade, the finds were discussed in the context of pertinent issues for the general question of the formation of the Piast monarchy that is the specification of the construction of the Gniezno stronghold, as well as the dating of the origins of its monumental architecture. An important addition to archaeological findings is the work of Tomasz Goslar, which contains calibrated and non-calibrated results of radiocarbon dating of archaeological samples from sites 14,15 and 22 respectively, where measurements of age were made according to the MS method in the Poznań radiocarbon laboratory, a renowned institution providing this type of specialist, scientific service. In every instance the radiocarbon dating was placed alongside the chronology of samples gained through conventional archaeological research methods. The following chapters present results of specialist analyses of four different categories of finds. Thus Andrzej Sikorski, a researcher at the Institute of prehistory AMU in Poznań, discussed the finds of gold elements in funerary dress, from 17
Michał Kara 18 destroyed graves (Early Medieval and Modern Times) in the area of the Gniezno Cathedral (site 14). Wojciech Bartz, from the Institute of Geological Sciences at the University of Wrocław conducted a detailed mineralogical and petrographic analysis of mortar samples taken from the relics of pre-roman stone architecture, as well as from the residue of mortar left behind the relics mentioned below, discovered in 2010 in the northern part of Lech s Hill in the vicinity of St Jerzy Church (site 15). The research showed among others, that the binding agent was characterised by a significant degree of variance. The highly specialised nature of findings by Joanna Koszałka, archaeo-botanist at the Institute of Archaeology and Ethnology PAN (Warsaw and Poznań), relating to macroscopic plant findings from cultural layers discovered in Gniezno at sites 14, 15 and 22. These findings not only provide information on plant species that were exploited by humans on a preferential basis in the Early Middle Ages in the Gniezno settlement complex, but also provide valuable data on the natural environment of Gniezno during this period, among others, its nature and economic features. Thus among the marked taxon s the role of domestic plants has been clearly established, especially cereals and plants from anthropogenic habitats and locations characterised by a damp environment. At site 22 there were recorded moreover, numerous remains of synanthropic plants associated with human habitats typical for segetal and ruderal plant communities. Also discovered were the remains of plants characteristic for wet fields and gardens, forest and brushwood plant communities, the peripheries of fields, shores, clearings and forest gaps, not to mention extensive or neglected remains of human communities (vacant lots and roadside clearings). The issue of biological sources is also devoted to by a comprehensive chapter from Daniel Makowiecki, archaeo-zoologist at the Institute of Archaeology UMK in Torun. The study discusses the analysis of animal bones from the relics of several Early Middle Ages settlements discovered at site 22 in Gniezno (the island on Lake Święte). Valuable information was obtained not only on the structure of the husbandry of domestic animals at that time, but also, and foremost, on the culture of the settlement inhabitants. We have therefore been able to establish a dating for individual (slaughter) and structure of the consumed animals gender, as well as preferences in the matter of practices for butchering and so-called culinary dressing. Moreover, there is a discussion of items found at the site, ones made out of bone or antlers. Of particular note, on account of the unique nature of the discovery, is the deposit of the remains of a heron that can be assumed to have symbolic connotations. It should also be noted that the find of a hawk s bones a predator not unlike a falcon, which could after domestication be used in hunting for particular species of wild animals, for instance hares that are much sought after because of their tasty meat as well as precious fur. In our view the specialist data contained in this publication, as well as information in regard to the medieval archaeology of Gniezno, shall allow for a broadening
Introduction of knowledge in the above-mentioned stronghold settlement, a key centre for the functioning of the Piast monarchy. Moreover, it is our hope that this shall be of use in the various forms of comparative study, in particular in archaeo-biology, the history of architecture or the history of funerary culture. The data in this publication shall also be made use of in the research monograph devoted to the Early Middle Ages of Gniezno, which is at the present being prepared for publication by archaeologists at the Museum of the origins of the Polish State, co-authors of the present publication. Bi b l io g r a p h y B a n a s z k i e w i c z J. 2010 Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa. D a l e w s k i Z. 1996 Władza przestrzeń ceremoniał. Miejsce i uroczystość inauguracji władcy w Polsce średniowiecznej do końca XIV w., Warszawa. H e n s e l W. 1960 Najdawniejsze stolice Polski. Gniezno Kruszwica Poznań, Warszawa. K a r a M. 2009 Najstarsze państwo Piastów rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań. K o s t r z e w s k i J. (red.) 1939 Gniezno w zaraniu dziejów (od VIII do XIII wieku) w świetle wykopalisk, Poznań. K u r n a t o w s k a Z. 2002 Początki Polski, Poznań. K u r n a t o w s k a Z. (red.) 2001 Gniezno w świetle ostatnich badań archeologicznych. Nowe fakty. Nowe interpretacje, Poznań. L a b u d a G. 1999 Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna. Antologia tekstów źródłowych, Poznań. 2000 Gniezno stolicą wczesnopiastowskiego państwa polskiego, [w:] Gniezno i Poznań w państwie pierwszych Piastów, red. A. Wójtowicz, Poznań, s. 33-60. M i k o ł a j c z y k G. 1972 Początki Gniezna. Studia nad źródłami archeologicznymi, Warszawa. 1973 Początki Gniezna. Źródła archeologiczne, Warszawa. S a w i c k i T. 1995 Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Gnieźnie, [w:] Gniezno pierwsza stolica Polski. Miasto świętego Wojciecha. Katalog wystawy, red. S. Pasiciel, Gniezno, s. 87-89. U r b a ń c z y k P. 2001 Najdawniejsze stolice państwa piastowskiego, [w:] Polska na przełomie I i II tysiąclecia, red. Sz. Skibiński, Poznań, s. 235-245. 2009 Czy Gniezno było pierwszą stolicą państwa wczesnopiastowskiego?, [w:] Studia nad dawną Polską, t. 2, red. T. Sawicki, Gniezno, 19-26. W i s z e w s k i P. 2010 Dagome iudex Mieszko I wobec Rzeszy, [w:] Świat Średniowiecza. Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, red. A. Bartoszewicz, G. Myśliwski, J. Pysiak, P. Żmudzki, Warszawa, s. 441-543. 19