Ryszard Kata ROZDZIAŁ 13 RELACJE ROLNIKÓW Z INSTYTUCJAMI W ASPEKCIE FINANSOWANIA GOSPODARSTW ZE ŹRÓDEŁ ZEWNĘTRZNYCH Wprowadzenie Polskie rolnictwo praktycznie w całym okresie transformacji funkcjonuje w warunkach ostrych ograniczeń finansowych i płynnościowych, a spora część gospodarstw napotyka również ograniczenia kredytowe. Efektywne prowadzenie działalności rolniczej jest zatem i będzie w przyszłości zajęciem trudnym, wymagającym lepszej wiedzy i opanowania nowych umiejętności z zakresu pozyskiwania i wykorzystania zewnętrznych źródeł finansowania gospodarstwa. Dotyczy to zarówno środków finansowych pochodzących z rynku finansowego jak i środków płynących do rolnictwa w ramach pomocy publicznej - zwłaszcza z funduszy unijnych. Finansowanie sfery eksploatacyjnej jak i inwestycyjnej w rolnictwie staje się coraz bardziej złożone zarówno w fazie pozyskiwania kapitałów, jak i ich angażowania oraz uwalniania (Kulawik, 2003). Sytuacja taka powoduje konieczność zmian w sferze finansów rolnictwa, w tym także w sferze wiedzy i umiejętności rolników w zakresie sięgania i posługiwania się funduszami zewnętrznymi. Zmianie winny ulec zatem także relacje rolników z instytucjami finansowymi oraz innymi instytucjami otoczenia rolnictwa, które mogą służyć rolnikom pomocą w absorpcji zewnętrznych funduszy, zarówno zwrotnych jaki i bezzwrotnych (np. unijnych). W tym kontekście celem opracowania jest próba określenia wpływu otoczenia instytucjonalnego na łagodzenie ograniczeń w pozyskiwaniu przez rolników funduszy zewnętrznych, służących finansowaniu przekształceń i rozwoju gospodarstw. Źródłem danych empirycznych były badania ankietowe, w formie wywiadu kwestionariuszowego przeprowadzonego z rolnikami z regionu Polski południowowschodniej (tj. województw: świętokrzyskiego, podkarpackiego i małopolskiego). Taki zakres przestrzenny badań wynikał z potrzeby ujęcia badanej problematyki w obszarze rolnictwa rozdrobnionego, które z uwagi na swoje cechy strukturalne, szczególnie narażone jest na występowanie ograniczeń w dostępie do kapitału zewnętrznego. Sondaż przeprowadzono w pierwszej połowie 2007 r. na losowo wybranej próbie 856 rolników - właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych 1. Bariery w dostępie rolników do kredytu W finansowaniu rolnictwa kluczowe znaczenie ma występowanie w tym sektorze przeciętnie długich cykli produkcyjnych, wymagających prefinansowania. Dla potencjalnych kredytodawców oznacza to konieczność zaakceptowania dłuższych okresów zaangażowania kapitału, a także podwyższonego ryzyka. Wynika ono z charakteru produkcji rolnej uzależnionej w dużym stopniu od czynników przyrodniczych. Ryzyko związane jest także ze specyfiką rynku rolnego, wrażliwego na zmiany w podaży produktów rolnych oraz wrażliwego na szoki wywołane wpływem czynników makroekonomicznych, takich jak 1 Badania były realizowane w ramach projektu badawczego N114 009 31/2320, pt. Rola lokalnych instytucji w przekształceniach rolnictwa o rozdrobnionej strukturze gospodarstw (po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej), finansowanego przez MNiSzW ze środków na naukę.
126 Ryszard Kata polityka rolna państwa (Kata, Zając, 2004). Problemem rolników w aspekcie efektywności ich działalności gospodarczej jest wysoki stopień wyspecjalizowania czynników wytwórczych, zarówno ziemi jak i pracy oraz kapitału rzeczowego. Zasoby te są mało mobilne i niepodzielne (bryłowate), a zastosowane w innym procesie produkcyjnym często tracą na wartości. Stąd pomimo posiadania zasobów ziemi oraz kapitału rzeczowego rolnicy mają trudności z zabezpieczeniem kredytów, gdyż banki niechętnie korzystają z tak nisko płynnych form zabezpieczenia wierzytelności. Rolnictwo należy zatem do tych sektorów, w których bardzo mocno występują ograniczenia kredytowe. Wynika to z następujących cech tego sektora: a) gospodarstwa rolne są wysoko kapitałochłonne w stosunku do poziomu sprzedaży i gwarantowanej nadwyżki pieniężnej, b) aktywa posiadane i użytkowane przez rolnika są nieelastyczne i przez to specyficzne dla danego gospodarstwa, c) pomiędzy nabyciem i zastosowaniem nakładów a sprzedażą wytworzonej produkcji występują duże różnice czasowe, d) instrumenty długu, szczególnie kredyt, są dla rolnictwa najważniejszym źródłem funduszy inwestycyjnych ze względu na praktyczny brak możliwości pozyskiwania kapitału na rynku papierów wartościowych oraz w formie kapitału udziałowego (Bierlen, Barry, Dixon, Ahrendsen, 1998). Obok wymienionych istnieje jeszcze szereg innych utrudnień w dostępie rolników do kredytów określanych mianem zewnętrznych ograniczeń kredytowych, gdyż są one postrzegane z punktu widzenia banków finansujących gospodarstwa rolne. Do najważniejszych utrudnień, mających źródło w wielu znanych niedoskonałościach rynków kredytowych należą: 1) asymetria informacyjna, 2) wysokie koszty transakcyjne udzielenia niewielkich kwotowo kredytów (Kulawik, 2000). Asymetria informacyjna przejawia się tym, iż to jedynie potencjalni kredytobiorcy mają pełną wiedzę na temat rzeczywistych zamiarów skorzystania z kapitału kredytowego, a także wszystkich okoliczności finansowanego przez siebie przedsięwzięcia. Ta przewaga wiedzy i informacji osób zgłaszających zapotrzebowanie na kredyt powoduje, że instytucje finansowe wystawione są na określone ryzyko. Jest ono potęgowane przez naturalną niepewność towarzyszącą finansowaniu działalności rolniczej, stąd odpowiedzią może być racjonowanie kredytów, nadmierne usztywnienie wymogów lub w ogóle odmowa kredytowania. Odczucie asymetrii informacyjnej ze strony banków wynika także z faktu częstego braku lub zaniedbywania przez rolników systematycznej ewidencji zdarzeń gospodarczych, co nie pozwala na rzetelną ocenę kondycji finansowej i zdolności kredytowej gospodarstwa. Na tym tle można wyróżnić strategię działania banków polegającą na różnicowaniu jakości kredytobiorców, sprowadzającą się m.in. do różnicowania stóp procentowych i wymogów co do zabezpieczeń na niekorzyść klientów - w tym przypadku rolników - postrzeganych jako bardziej ryzykowni (Mishkin, 1990). Rolnictwo odznacza się relatywnie niską koncentracją. W sektorze tym dominują małe podmioty ekonomiczne, głównie o charakterze rodzinnym. Ma to określone konsekwencje dla rynku kredytowego. Po pierwsze, jednostkowe koszty transakcyjne kredytowania są tu wyższe niż w innych sektorach, co z kolei może prowadzić do racjonowania samych kredytów. W szczególnie trudnym położeniu na formalnym rynku kredytowym mogą znaleźć się zatem małe gospodarstwa, nawet gdy prowadzą rentowną działalność (Kulawik 2003, s. 30). Ponadto, duże ryzyko kredytowe w rolnictwie wynika z silnej koncentracji funkcji ekonomicznych i pozaekonomicznych w rolniczym gospodarstwie rodzinnym, co wiąże się z potencjalnym zagrożeniem wykorzystania kredytu rolnego na cele konsumpcyjne (zmienność
Relacje rolników z instytucjami w aspekcie finansowania gospodarstw ze źródeł zewnętrznych 127 kredytu). Z kolei skoncentrowanie w rękach kierownika gospodarstwa funkcji właściciela, zarządzającego i wykonawcy, wpływa na ukształtowanie się w tym sektorze określonego typu kredytobiorcy, skupionego na aspektach produkcyjnych, kosztem sfery szeroko pojętego marketingu i finansów. Postawy takie skutkują relatywnie częstym występowaniem w rolnictwie tzw. przedkapitalistycznej mentalności kredytowej. Jej istotą jest duża awersja do zaciągania kredytów bankowych, zarówno z przyczyn ekonomicznych, jak i socjokulturowych (Łuczka, 2001). Niechęć do korzystania z kredytów występuje nawet wtedy, gdy mają one charakter preferencyjny. Wymienione ograniczenia w dostępie rolników do kredytów lub innych zwrotnych źródeł finansowania (np. leasingu) są dodatkowo wzmocnione przez fakt, że na obszarach wiejskich infrastruktura finansowa jest znacznie słabiej rozwinięta niż na obszarach zurbanizowanych. Skutkuje to mniejszą konkurencją na rynku finansowym, a co za tym idzie gorszymi warunkami, w jakich rolnicy mogą pozyskiwać kredyty. Sam dostęp do kredytów może być także bardziej utrudniony, niż na takich rynkach gdzie konkurencja wymusza lepszą ofertę i bardziej otwartą postawę banków wobec klientów (Kata, 2007). Wreszcie bardzo istotne znaczenie mają wewnętrzne ograniczenia kredytowe wynikające z określonych cech i zachowań większości rolników na rynku kredytowym, tj.: wspomnianej wcześniej zachowawczej mentalności rolników w stosunku do zewnętrznych zwrotnych instrumentów finansowania gospodarstwa, braku dostatecznej wiedzy i umiejętności rolników w korzystaniu z instrumentów zewnętrznego finansowania, a także braku doświadczenia w tej materii, postrzeganie instytucji finansowych oraz praktyk udzielania kredytów jako nieprzyjaznych, tak że rolnicy rezygnują ze starań o ich otrzymanie, obawą przed zadłużeniem. W tym ostatnim aspekcie należy wziąć pod uwagę również fakt, że celem funkcjonowania większości gospodarstw rodzinnych nie jest maksymalizacja zysku czy nawet wartości gospodarstwa, ale trwały jego byt i zrównoważony rozwój, pozwalający rolnikowi na realizację funkcji nie tylko ekonomicznych, ale także socjalnych, rezydencjalnych i kulturowych. Stąd skłonność do zwiększania stopnia zadłużenia gospodarstw jest raczej umiarkowana z uwagi na malejącą marginalną użyteczność pieniądza. Wynika ona, z przypisywania większej wartości unikniętym stratom niż możliwym zyskom. Jest przecież rzeczą naturalną, że rolnicy bardziej boją się utraty kapitału własnego, problemów z płynnością i nawet zagrożenia bankructwem, niż cenią sobie potencjalny przyrost korzyści z wyższego zadłużenia. Relacje rolników z instytucjami w aspekcie kredytowania gospodarstw Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w regionie rolnictwa rozdrobnionego wskazują na niskie zainteresowanie rolników kredytami. Spośród badanych rolników, jedynie 28,5% korzystało w latach 2002 2006 w finansowaniu gospodarstwa z zewnętrznych zwrotnych źródeł, tj. głównie kredytów bankowych oraz pożyczek (tab. 1). Ogółem w badanej zbiorowości kredyty inwestycyjne 2 pobrało w latach 2002-2006 15,3% rolników, przy czym 12,6% pobrało w tym okresie jeden kredyt inwestycyjny, 3,5% dwa, a 1,2% trzy kredyty. Średnia kwota kredytu inwestycyjnego wynosiła 53,4 tys. zł. Najwięcej, bo 70,1% rolników pobrało kredyty w bankach spółdzielczych, 8,6% w BGŻ, zaś pozostali w innych bankach komercyjnych. W zakresie celu kredytowania, ponad 1/3 kredytów (38%) przeznaczonych było na zakup maszyn, 15% na zakup ziemi, 14,4% na 2 W grupie kredytów inwestycyjnych klasyfikowane były także kredyty pomostowe, czyli służące do finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych realizowanych w ramach programów unijnych.
128 Ryszard Kata budowę budynków inwentarskich, zaś 15,5% na adaptację, remonty lub modernizację budynków (w tym ich dostosowanie do wymogów UE). Ponadto 8% kredytów przeznaczonych było na finansowanie przedsięwzięć związanych z pozarolniczą działalnością gospodarczą (w tym 2,1% z agroturystyką), zaś pozostałe 9,1% na inne cele (zakup stada podstawowego oraz inwestycje w obiekty infrastruktury wewnętrznej gospodarstwa). Tabela 1. Struktura rolników w aspekcie kredytowania gospodarstw w latach 2002-2006 Wyszczególnienie Liczba rolników Odsetek rolników (w %) 1. Rolnicy którzy pobierali kredyty rolne ogółem: 244 28,5 w tym: 1 kredyt 143 16,7 2 58 6,8 3 30 3,5 4 i więcej 13 1,5 2. W tym: - kredyty inwestycyjne i obrotowe 48 5,6 - tylko inwestycyjne* 100 11,7 - tylko obrotowe 96 11,2 3. Rolnicy nie biorący kredytów rolnych 612 71,5 Ponadto część rolników (3,3%) korzystało z pożyczek ze strony zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego, głównie na dostosowanie produkcji do standardów unijnych. Większość (tj. około 60%) kredytów inwestycyjnych, w tym kredyty pomostowe, jakie rolnicy pobierali w bankach było związanych z realizacją przedsięwzięć współfinansowanych z funduszy unijnych. Z kolei kredyty obrotowe pobrało w badanym okresie 16,7% rolników, w tym 8,1% jednokrotnie, 5,8% dwukrotnie, zaś trzy i więcej razy 2,8%. Średnia kwota kredytu wynosiła 10,1 tys. zł. Prawie 85% rolników (84,8%) pobrało kredyty obrotowe w bankach spółdzielczych, 2,8% w BGŻ, zaś pozostali w innych bankach. W zakresie celu kredytowania dominowały zakupy środków obrotowych do produkcji rolnej (75,1% kredytów), 5,5% kredytów służyło łagodzeniu skutków klęsk żywiołowych, 4,6% przeznaczonych było na finansowanie bieżących potrzeb związanych z prowadzeniem pozarolniczej działalności gospodarczej przez rolników, zaś 3,7% na bieżące naprawy i remonty. Trzeba jednak podkreślić, że 5,6% rolników deklarowało, że finansowało z kredytów obrotowych, zakupy stada podstawowego, maszyn oraz inne wydatki o charakterze inwestycyjnym. Może to wskazywać, że rolnicy wobec braku, lub utrudnionego dostępu do kredytów inwestycyjnych finansowali tego typu przedsięwzięcia łatwiej dostępnymi kredytami obrotowymi. Po kredyty rolne znacznie częściej sięgali użytkownicy relatywnie większych obszarowo i silniejszych ekonomicznie gospodarstw rolnych. Tacy rolnicy korzystali także przeciętnie z znacznie większych kwotowo kredytów w porównaniu do użytkowników gospodarstw małych, zwłaszcza poniżej 5 ha UR. W grupie gospodarstw największych, tj. o powierzchni powyżej 10 ha UR, z kredytów inwestycyjnych skorzystało w badanym okresie 42% rolników, w grupie gospodarstw o powierzchni od 5-10 ha UR, odsetek ten wynosił 20,2%, zaś w grupie gospodarstw najmniejszych, poniżej 5 ha UR, z kredytów inwestycyjnych korzystało zaledwie 8% rolników. Średnia kwota kredytu w gospodarstwach największych wynosiła 75,3 tys. zł i była prawie 2-krotnie wyższa niż w przypadku gospodarstw najmniejszych (34,3 tys. zł). Podobne relacje miały miejsce także w zakresie kredytów obrotowych. Odsetek rolników korzystających z kredytów bankowych (zarówno inwestycyjnych jak i obrotowych) wzrastał także bardzo wyraźnie wraz ze wzrostem siły
Relacje rolników z instytucjami w aspekcie finansowania gospodarstw ze źródeł zewnętrznych 129 ekonomicznej gospodarstw rolnych (rys. 1). Rysunek 1. Odsetek rolników pobierających kredyty bankowe w latach 2002-2006 według grup siły ekonomicznej gospodarstw 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 5,3 5,6 19,3 11,8 14,1 17,2 31,4 26,3 <2 2-<4 4-<8 8-<16 >16 grupy ESU 41,8 34,1 kredyty inwestycyjne kredyty obrotowe Zaprezentowane wyniki potwierdzają, że obszar użytków rolnych, a także powiązana z nim siła ekonomiczna gospodarstwa są istotnymi determinantami kształtującym popyt na kredyty ze strony rolników. Mogą one także wpływać na dostępność tej formy finansowania gospodarstwa przez rolników. Jak wykazują wyniki badań w większości rolnicy, którzy pobierali kredyty uzyskali w tym zakresie pomoc otoczenia instytucjonalnego. Ich relacje z otoczeniem instytucjonalnym koncentrowały się co oczywiste głównie na kontaktach z instytucjami finansowymi, od których rolnicy pożyczali środki pieniężne. Relacje z instytucjami finansowymi miały w tym zakresie charakter komercyjny (czego nie wyklucza fakt, że część kredytów było subsydiowanych przez ARiMR). Jednakże należy je rozpatrywać także w kategorii otwarcia rolnikom dostępu do zewnętrznego finansowania. Jest to istotne, gdyż część pośredników finansowych (zwłaszcza dużych banków komercyjnych) nie wykazuje specjalnego zainteresowana finansowaniem rolnictwa rozdrobnionego (Kata 2003). Niektórzy rolnicy korzystali także z pomocy instytucji niebankowych w zakresie informacji, doradztwa inwestycyjnego, pomocy w wypełnianiu dokumentacji związanej z pozyskaniem kredytu oraz uzyskaniem ewentualnych gwarancji kredytowych (tab. 2). Tabela 2. Odsetek rolników korzystających z różnych form pomocy otoczenia instytucjonalnego w pozyskaniu kredytów Forma pomocy Odsetek rolników Instytucje świadczące dany rodzaj pomocy ogółem wyszczególnienie % rolników* 1. Udzielenie kredytu, 34,2 banki 93,7 pożyczki org. branżowe, przetwórstwo 9,3 2. Pomoc w sporządzeniu 16,8 ODR 67,1 wniosku kredytowego banki 37,1 inne 2,2 3. Poręczenia, gwarancje 1,6 banki 57,7 kredytowe Fundusz Poręczeń Kredytowych 15,4 inne (np. organizacje branżowe) 26,9 * część rolników korzystała z pomocy więcej niż jednej instytucji.
130 Ryszard Kata Pomoc w sporządzaniu wniosków o kredyty inwestycyjne uzyskało 16,8% rolników. Szczególnie istotną rolę pełni tu doradztwo rolnicze, gdyż 2/3 rolników, którzy korzystali z pomocy w tym zakresie uzyskało ją ze strony ODR, natomiast 1/3 ze strony banku. Bardzo niewielki odsetek rolników (1,6%) korzystał z pomocy instytucji w zakresie poręczeń lub gwarancji kredytowych. Takie formy zabezpieczenia kredytu były świadczone na rzecz rolników przez banki, fundusz poręczeń kredytowych, a także inne podmioty (głównie odbiorców produktów rolnych). Wyniki badań wskazują, że pomoc instytucji w łagodzeniu ograniczeń w dostępie rolników do kredytów, wynikających z braku dobrych zabezpieczeń kredytów w rolnictwie jest bardzo niewielka. Może to świadczyć o niedorozwoju rynku finansowego w tym zakresie (brak takiej oferty pomocy rolnikom), ale także nieumiejętności lub niechęci rolników do sięgania po tego typu pomoc. Istotne znacznie może tu mieć także fakt, że tego typu świadczenia podnoszą koszt kredytu. Wyniki badań wskazują, że dla 19,3% rolników, którzy nie korzystają z kredytów rolnych, ważnym powodem są niekorzystne warunki finansowania, w tym w szczególności wysokie oprocentowanie i prowizje bankowe oraz uciążliwe procedury kredytowe (tab. 3). Nieco ponad 10% rolników wskazało na trudności w uzyskaniu kredytu, zaś 1,8% wprost na fakt odmowy kredytu ze strony banku. Trudności w uzyskaniu kredytu lub odmowa kredytowania wynikają zdaniem rolników, głównie z za wysokich wymagań banków co do zabezpieczenia kredytu oraz zdolności kredytowej rolnika. Część respondentów (3,4% z pośród tych którzy nie korzystali z kredytu) wskazywało także na brak informacji jako istotną przyczynę nie korzystania z tego typu form finansowania gospodarstwa. Blisko 1/3 rolników, którzy nie brali kredytów w latach 2002-2006, wskazywało na ograniczenia leżące po stronie wewnętrznej gospodarstwa, tj. wynikające z niechęci do brania jakiegokolwiek kredytu oraz obawy przed trudnościami w spłacie kredytu. Takie ograniczenia wewnętrzne były pochodną słabości ekonomicznej gospodarstw, ich słabego powiązania z rynkiem, niskiego obszaru użytków rolnych lub braku perspektyw gospodarowania wynikających np. z braku następcy. Z kolei 22,7% rolników jako przyczynę absencji kredytowej wskazywało ograniczenia wynikające z sytuacji ogólnej rolnictwa, w tym niskiej dochodowości produkcji rolnej oraz niepewności zbytu produktów. Tabela 3. Przyczyny nie korzystania z kredytu przez rolników. Przyczyna główna przyczyna szczegółowa Odsetek rolników ogółem* Odsetek rolników nie biorących kredyty* 1. Niekorzystne warunki kredytowania 13,8 19,3 wysokie oprocentowanie 11,6 16,2 wysokie prowizje 4,6 6,4 brak (krótki) okres karencji 0,5 0,7 krótki okres spłaty 1,4 2,0 uciążliwe procedury 3,3 4,6 2. Trudności w uzyskaniu kredytu ze strony banku 7,5 10,5 brak właściwej informacji 2,5 3,4 brak pomocy konsultingowej 0,5 0,7 za wysokie wymagania co do: - zabezpieczeń, 4,0 5,6 - zdolności kredytowej, 2,5 3,4 - minimalnej kwoty kredytu, 0,5 0,7 3. Odmowa banku 1,3 1,8 4. Sytuacja wewnętrzna gospodarstwa 23,5 32,8 niechęć do brania jakiegokolwiek kredytu 12,5 17,5 obawa przed trudnościami w spłacie kredytu 12,4 17,3 ograniczanie działalności rolniczej 3,2 4,4 inne 0,4 0,5
Relacje rolników z instytucjami w aspekcie finansowania gospodarstw ze źródeł zewnętrznych 131 5. Ograniczenia wynikające z sytuacji ogólnej 16,2 22,7 niska dochodowość produkcji rolnej 12,9 18,0 dekoniunktura na rynku rolnym 1,4 2,0 brak wsparcia ze strony Państwa 0,9 1,3 niepewność zbytu produktów rolnych 6,4 9,0 inne 0,2 0,3 6. Nie było takiej potrzeby 39,8 55,7 * odsetek rolników nie sumuje się do 100% z uwagi na fakt, że respondenci mogli wskazywać więcej niż 1 przyczynę główną oraz szczegółową Największa grupa, tj. ponad połowa rolników (55,7%), którzy nie korzystali z kredytów jako przyczynę tego faktu wskazywała brak takiej potrzeby. Tylko taką odpowiedź wskazało 45,4% rolników spośród tych, którzy nie finansowali gospodarstwa kredytami bankowymi. Trzeba jednak zaznaczyć, że w większości przypadków byli to użytkownicy małych i słabych ekonomicznie gospodarstw. Brak zainteresowania kredytami w tej grupie rolników, wynikał głównie z braku perspektyw rozwoju gospodarstwa, a w wielu przypadkach ze stopniowego ograniczania lub likwidowania produkcji rolnej. Niski poziom zainteresowania kredytami w obszarze rolnictwa rozdrobnionego jest efektem określonej sytuacji strukturalnej oraz słabej kondycji ekonomicznej większości gospodarstw rolnych. Niemniej jednak istnieje grupa rolników, która zainteresowana jest taką formą finansowania gospodarstwa, zwłaszcza w powiązaniu z funduszami unijnymi, jednakże napotyka na określone ograniczenia kredytowe, zarówno o charakterze wewnętrznym jak i zewnętrznym. Część z tych ograniczeń leży po stronie otoczenia instytucjonalnego rolnictwa. Banki wydają się dla niektórych rolników nieprzyjazne, a tworzone przez nie procedury kredytowe skomplikowane i wiążące się z wysokimi kosztami transakcyjnymi. Wskazywany przez rolników brak informacji i pomocy konsultingowej obciąża nie tylko instytucje finansowe, ale także inne podmioty otoczenia rolnictwa, które mogą służyć rolnikom pomocą w tym zakresie. Wydaje się również, że absencja rolników na rynku kredytowym jest także pochodną niskiej wiedzy rolników na temat możliwości i zalet stosowania zewnętrznych zwrotnych źródeł finansowania gospodarstwa. W efekcie kreuje to zachowawczą postawę rolników na rynku kredytowym. Skutkiem tego może być także, tak licznie wskazywany przez rolników, brak potrzeby korzystania z kredytów, który nie wynika bynajmniej z faktu posiadania przez nich wystarczających zasobów kapitału własnego. Pomoc otoczenia instytucjonalnego w poszerzeniu dostępu rolników do kredytu jest zatem niezbędna i musi ona dotyczyć także zmiany postaw i mentalności rolników, m.in. poprzez działania informacyjne, konsultingowe i szkoleniowe. Relacje rolników z instytucjami w aspekcie finansowania gospodarstw z funduszy UE Nie ulega wątpliwości, że tempo i zakres przekształceń strukturalnych w rolnictwie uzależnione będą od wykorzystania przez rolników szans jakie wiążą się z członkostwem Polski w UE. W warunkach rolnictwa rozdrobnionego, kluczowe znaczenie będą miały te formy wsparcia, które realnie prowadzić będą do przekształceń gospodarstw rolnych, gdyż tylko te w swej masie, mogą się przyczynić do przemian i rozwoju całego sektora. Dla przekształceń tego typu rolnictwa zasadnicze znaczenie mają programy, które sprzyjają podniesieniu potencjału ekonomicznego i możliwości rozwojowych gospodarstw rolnych. W ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW 2004 2006) były to takie działania jak: renty strukturalne, wspieranie gospodarstw niskotowarowych oraz grup producentów rolnych. Natomiast w ramach SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich (nazywanego dalej SPOR), działania: (1.1)
132 Ryszard Kata inwestycje w gospodarstwach rolnych oraz (1.2) ułatwianie startu młodym rolnikom. Ważne znaczenie mają też programy wspierające zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, które sprzyjają wielofunkcyjnemu rozwojowi gospodarstw, m. in. poprzez alokację zasobów rolniczych w kierunku działań na rzecz środowiska przyrodniczego, z jednej strony oraz różnicowania działalności rolniczej i źródeł dochodów z drugiej. W ramach PROW były to: przedsięwzięcia rolno-środowiskowe, zalesianie gruntów rolnych oraz dostosowanie gospodarstw do standardów unijnych. Natomiast w ramach SPOR działanie 2.4 różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów oraz działanie 2.6 rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem. W badanej zbiorowości gospodarstw w latach 2004-2006 oprócz dopłat bezpośrednich (z których korzystało 84,1% rolników), 53% rolników, sięgało po środki finansowe w ramach innych instrumentów unijnych (tab. 4). Wśród nich największym zainteresowaniem rolników cieszyły się działania realizowane w ramach PROW, tj. granty dla gospodarstw niskotowarowych, programy rolno-środowiskowe oraz dostosowanie gospodarstw do standardów UE. Popularność tych działań, wiązała się z tym, iż uzyskanie wsparcia finansowego, nie wymaga w zasadzie od rolnika realizacji kosztownych przedsięwzięć (np. inwestycyjnych). Spośród badanej grupy 6,0% rolników korzystało w latach 2002-2004 z dofinansowania inwestycji w gospodarstwach z programu SAPARD. Natomiast po akcesji z podobnego programu finansowanego z SPOR (działanie 1.1) skorzystało 7,4% respondentów. Przeciętna kwota dofinansowania wynosiła 97.170 zł. W ramach SPOR, rolnicy korzystali także z innych działań, tj. ułatwiania startu młodym rolnikom (3,5%) oraz wsparcia różnicowania działalności rolniczej w celu tworzenia alternatywnych źródeł dochodów (1,9%). Tabela 4. Odsetek rolników korzystających ze środków finansowych UE o charakterze prorozwojowym Wyszczególnienie Rolnicy ogółem Przeciętna liczba % kwota 1. SARARD 52 6,0 40.611 2. PROW 2004-2006 - wsparcie gospodarstw niskotowarowych 242 28,1 4.908 - programy rolno-środowiskowe 185 21,6 1.663 - dostosowanie gospodarstw do wymogów UE 51 5,9 27.147 - zalesianie 8 0,9 5.756 - renty strukturalne 3 0,3-3. SPOR - inwestycje w gospodarstwach rolnych 64 7,4 97.170 - ułatwianie startu młodym rolnikom 30 3,5 50.000 - różnicowanie działalności 16 1,9 42.460 - inne 10 1,2 1.560 Razem (bez dopłat bezp. i ONW) 456 53,0 - Razem w latach 2004-2006 (bez SAPARD) 407 47,3 - Źródło: jak w tabeli 1. Spośród różnych form pomocy w finansowaniu gospodarstw z funduszy UE, jaką otrzymali rolnicy ze strony otoczenia instytucjonalnego, na czołowym miejscu wskazywali oni pomoc w wypełnianiu wniosków i kompletowaniu niezbędnej dokumentacji związanej z aplikowaniem o wsparcie unijne (tab. 5).
Relacje rolników z instytucjami w aspekcie finansowania gospodarstw ze źródeł zewnętrznych 133 Tabela 5. Odsetek rolników uzyskujących pomoc w finansowaniu gospodarstw rolnych z funduszy UE według form wsparcia i instytucji wspierających Forma pomocy 1. Pomoc w wypełnianiu wniosków i kompletowaniu dokumentacji na potrzeby programów UE 2. Doradztwo, konsulting, szkolenia 3. Przygotowanie biznes planów, planów inwestycyjnych, planów rozwoju gospodarstw Odsetek rolników Instytucje świadczące dany rodzaj pomocy ogółem (w %) wyszczególnienie % rolników 68,0 ODR 86,0 ARiMR 38,0 Izba rolnicza 2,5 org. branżowe, stowarzyszenia 1,7 banki 0,9 68,0 ODR 91,6 Izba rolnicza 6,5 ARiMR 8,1 stowarzyszenia, org. branżowe 2,5 przetwórstwo rolno-spożywcze 2,5 37,3 ODR 91,3 banki 3,6 ARiMR 1,0 inne 3,9 Z takiej pomocy skorzystało łącznie 68% respondentów (w tym także ubiegających się tylko o dopłaty bezpośrednie). Tyle samo rolników, korzystało z pomocy instytucji w formie doradztwa oraz szkoleń, z których większość, realizowanych głównie przez ODR, dotyczyło problematyki pozyskiwania wsparcia finansowego z programów unijnych oraz wypełnienia przez rolników związanych z tym wymogów produkcyjnych, technologicznych, ekologicznych i innych. Rolnicy korzystali także z pomocy ODR w sporządzaniu planów rozwoju gospodarstwa, czy też planów inwestycyjnych. Dla rolników istotne znaczenie mają także relacje z ARiMR. Przy czym postrzegają tą instytucję nie tylko przez pryzmat jej roli w wdrażaniu i administrowaniu programami UE, ale także oczekują od jej pracowników pomocy informacyjnej i doradczej na etapie składania wniosków, a następnie realizacji płatności i monitoringu projektów. Spośród innych instytucji otoczenia rolnictwa, respondenci deklarowali także pomoc organizacji branżowych i stowarzyszeń oraz przetwórstwa rolno-spożywczego. Najczęstszym i najbardziej efektywnym źródłem informacji dla rolników na temat programów unijnych (poza dopłatami bezpośrednimi) są pracownicy doradztwa rolniczego (rys. 2). Zwykle rolnicy poszukiwali informacji u pracowników terenowych ODR, w punktach konsultacyjnych znajdujących się przy urzędach gmin. Ważnym źródłem informacji były także media, zwłaszcza telewizja, radio, prasa (w tym fachowa), a także Internet. Łącznie z tych kanałów przepływu informacji, korzystało 38,3% rolników. Rolnicy poszukiwali ponadto informacji o programach unijnych w powiatowych oddziałach ARiMR (18,2%), u sąsiadów, znajomych czy rodziny (6,0%), a także w takich instytucjach jak Izba Rolnicza czy banki spółdzielcze.
134 Ryszard Kata Rysunek 2. Odsetek rolników według źródła informacji o programach UE inne Bank spółdzielczy 0,6 0,8 Urząd Gminy Internet sąsiedzi, znajomi 4,4 5,1 6 Izba Rolnicza 9,9 ARiMR 18,2 prasa, radio, telewizja 32,2 ODR 62,9 0 10 20 30 40 50 60 70 Rolnicy na etapie wstępnej informacji korzystają z wielu różnorodnych źródeł informacji. Na etapie decyzji znaczenie kanałów masowych, np. mediów elektronicznych, czy prasy znacznie jednak maleje, rośnie natomiast znaczenie kanałów personalnych, zwłaszcza doradztwa rolniczego oraz ARiMR. Na etapie decyzji rolnicy poszukują w usłudze jaką jest informacja sprzężenia zwrotnego, czyli możliwości wymiany myśli, poglądów, wyjaśnienia wątpliwości oraz swego rodzaju dopasowania przekazywanych treści do potrzeb danego gospodarstwa i samego odbiorcy informacji. Takiej możliwości nie dają kanały masowe, ze względu na swoją ogólnikowość oraz horyzontalny charakter (Woźniak, 2004). Tabela 6. Pomoc instytucji w uzyskaniu przez rolników wsparcia finansowego UE z programów ukierunkowanych na przekształcenia gospodarstw rolnych Wyszczególnienie Odsetek rolników A) Odsetek gospodarstw, które ubiegały się o wsparcie UE z programów prorozwojowych ogółem (łącznie z SAPARD-em) 53,0 B) Odsetek gospodarstw, które uzyskały w tym zakresie pomoc instytucji 50,5 relacja B/A 95,2 3) Odsetek gospodarstw, które uzyskały pomoc wg rodzaju instytucji*: ODR 92,1 ARiMR 3,9 Nadleśnictwo 1,2 Izba Rolnicza 1,4 bank 1,2 samorząd terytorialny 0,9 inne 4,6 * 5,3% rolników wskazywało pomoc więcej niż 1 instytucji Z pomocy instytucji w wypełnianiu wniosków i kompletowaniu niezbędnych dokumentów korzystało 95,2% rolników, którzy ubiegali się o środki finansowe w ramach programów prorozwojowych (tj. SAPARD-u oraz wymienionych wyżej działań SPOR i PROW 2004 2006). Tak wysoki odsetek rolników korzystających z wsparcia dowodzi, że bez pomocy instytucji, rolnicy generalnie nie są w stanie poradzić sobie z wszystkimi %