2014 STRATEGIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KOSZALIŃSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO Lider Projekt Sp. z o.o. www.liderprojekt.pl - 1 - Wykonawca: Lider Projekt
Na zlecenie: Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Pomorza Środkowego 75-201 Koszalin, Dworcowa 11-15 tel./fax. (+ 48 94) 343 51 67 www.ko-pomerania.pl e-mail:sgipps@ko-pomerania.pl Redakcja i opracowanie Konsorcjum: Lider Projekt Sp. z o.o., Instytut Badawczy IPC Sp. z o. o, EU-CONSULT Sp. z o.o. Lider Projekt Sp. z o.o. Al. Marcinkowskiego 1 61-745 Poznań www.liderprojekt.pl Zamówienie jest realizowane w ramach projektu: Partnerstwo Samorządów Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego szansą na wzmocnienie potencjału rozwojowego regionu dofinansowanego ze środków EOG 2009-2014 pochodzących z Islandii, Lichtensteinu i Norwegii oraz środków krajowych. - 2 -
Spis treści: 1. WSTĘP... 6 2. DELIMITACJA KOSZALIŃSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO... 11 2.1. Założenia delimitacji... 11 2.2. Koszaliński Obszar Funkcjonalny w analizie wskaźnikami funkcjonalnymi... 13 2.3. Koszaliński Obszar Funkcjonalny w analizie wskaźnikami uzupełniającymi... 21 2.4. Koszaliński Obszar Funkcjonalny a wyniki innych badań... 32 2.5. Wnioski z delimitacji... 36 3. ANALIZA PORÓWNAWCZA KOSZALIŃSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO... 37 3.1. Metodyka analizy porównawczej... 37 3.2. Obszar społeczeństwo i infrastruktura społeczna... 38 3.2.1 Zasoby pracy... 38 3.2.2 Infrastruktura społeczna... 40 3.2.3 Polityka społeczna... 42 3.3. Obszar gospodarka... 44 3.4. Obszar infrastruktura techniczna i gospodarka komunalna... 47 3.5. Ranking zbiorczy... 48 4. DIAGNOZA STANU ISTNIEJĄCEGO KOSZALIŃSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO... 50 4.1. Metodyka badań diagnostycznych... 50 4.2. Zewnętrzne polityki publiczne jako uwarunkowania rozwoju KOF... 51 4.2.1 Polityki wspólnotowe... 52 4.2.2 Polityki krajowe... 53 4.2.3 Polityki regionalne... 55 4.3. Położenie i środowisko przyrodnicze KOF... 56 4.3.1 Położenie i charakterystyka ogólnogeograficzna KOF... 56 4.3.2 Wody powierzchniowe KOF... 57 4.3.3 Stan zasobów przyrodniczych... 58 4.3.4 Ograniczenia wynikające z położenia na terenie stref chronionych... 60 4.3.5 Oczyszczalnie ścieków na obszarze KOF... 61 4.4. Demografia... 62 4.4.1 Rozmieszczenie ludności... 62 4.4.2 Saldo migracji... 63 4.4.3 Ruch naturalny... 63 4.4.4 Prognoza demograficzna... 63-3 -
4.4.5 Struktura populacji wg wieku i płci... 64 4.5. Społeczeństwo... 65 4.5.1 Opieka zdrowotna... 65 4.5.2 System pomocy społecznej... 67 4.5.3 Organizacje pozarządowe... 69 4.5.4 Bezpieczeństwo... 70 4.5.5 Sport i kultura fizyczna... 72 4.6. Edukacja... 75 4.6.1 Finansowanie oświaty... 75 4.6.2 Wychowanie przedszkolne... 76 4.6.3 Szkolnictwo podstawowe... 77 4.6.4 Szkolnictwo gimnazjalne... 79 4.6.5 Szkolnictwo ponadgimnazjalne... 82 4.6.6 Doradztwo zawodowe... 87 4.6.7 Szkolnictwo wyższe... 88 4.6.8 Poziom wykształcenia mieszkańców KOF... 90 4.6.9 Edukacja regionalna, wykształcenie i doskonalenie nauczycieli... 91 4.7. Kultura i zabytki... 92 4.7.1 Instytucje kultury... 92 4.7.2 Dziedzictwo zabytkowe... 95 4.8. Infrastruktura transportowa... 97 4.8.1 Stan infrastruktury drogowej KOF... 97 4.8.2 Inwestycje w infrastrukturę drogową... 101 4.8.3 Ścieżki rowerowe... 103 4.8.4 Transport publiczny... 103 4.8.5 Infrastruktura drogowa i transport publiczny w ocenie mieszkańców... 105 4.9. Gospodarka... 106 4.9.1 Przedsiębiorczość i rozwój gospodarczy... 106 4.9.2 Rynek pracy... 108 4.10. Turystyka... 111 4.10.1 Infrastruktura turystyczna... 111 4.10.2 Ruch turystyczny... 114 4.11. Synteza ustaleń diagnostycznych... 115 4.11.1 Mocne strony KOF... 116 4.11.2 Słabe strony KOF... 119 4.11.3 Szanse KOF... 121 4.11.4 Zagrożenia KOF... 122 4.11.5 Analiza SWOT/TOWS... 125 4.11.6 Analiza problemowa... 126 5. WŁAŚCIWE USTALENIA STRATEGICZNE... 129-4 -
5.1. Uwarunkowania wynikające z zewnętrznych polityk publicznych... 129 5.1.1 Powiatowe i gminne strategie rozwoju... 129 5.1.2 Wojewódzkie polityki strategiczne... 130 5.2. Wizja rozwoju... 132 5.3. Misja dokumentu... 133 5.4. Cele rozwojowe... 133 5.4.1 Cel strategiczny nr 1: Silna gospodarka oparta na rozwoju turystyki... 134 5.4.2 Cel strategiczny nr 2: Poprawa spójności wewnętrznej i dostępności zewnętrznej obszaru poprzez remonty, modernizację i budowę infrastruktury drogowej i towarzyszącej... 135 5.4.3 Cel strategiczny nr 3: Współpraca Partnerów KOF na rzecz poprawy jakości życia mieszkańców i rozwoju kapitału ludzkiego... 135 5.4.4 Cel strategiczny nr 4: Współpraca na rzecz ochrony obszarów cennych przyrodniczo i rekultywacji obszarów zdegradowanych oraz rozbudowy infrastruktury komunalnej... 136 5.5. System wdrażania... 137 5.6. Katalog proponowanych obszarów projektowych... 137 5.6.1 Obszary projektowe w ramach celu strategicznego nr 1: Silna gospodarka oparta na rozwoju turystyki... 138 5.6.2 Obszary projektowe w ramach celu strategicznego nr 2: Poprawa spójności wewnętrznej i dostępności zewnętrznej obszaru poprzez remonty, modernizację i budowę infrastruktury drogowej i towarzyszącej... 138 5.6.3 Obszary projektowe w ramach celu strategicznego nr 3: Współpraca Partnerów KOF na rzecz poprawy jakości życia mieszkańców i rozwoju kapitału ludzkiego... 138 5.6.4 Obszary projektowe w ramach celu strategicznego nr 4: Współpraca na rzecz ochrony obszarów cennych przyrodniczo i rekultywacji obszarów zdegradowanych oraz rozbudowy infrastruktury komunalnej... 139 5.7. Analiza możliwości finansowania... 139 5.8. Monitoring... 139 5.8.1 Podmiot monitorujący... 140 5.8.2 Przedmiot monitorowania... 140 5.8.3 Sposób monitorowania... 140 5.8.4 Wskaźniki dla poszczególnych celów strategicznych... 141 5.9. Ewaluacja... 142 5.9.1 Ewaluacja ex-ante... 142 5.9.2 Ewaluacja ex-post... 144 LITERATURA... 144-5 -
1. Wstęp Niniejszy dokument zawiera podstawowe kierunki współpracy na rzecz rozwoju jednostek partnerskich skupionych w ramach Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego. Opracowanie strategii stanowi jedno z zadań realizowanych w ramach projektu Partnerstwo samorządów Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego szansą na wzmocnienie potencjału rozwojowego regionu finansowanego z funduszy EOG 2009-2014 pochodzących z Islandii, Lichtensteinu i Norwegii oraz środków krajowych. Projekt realizowany jest przez Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Pomorza Środkowego, w partnerstwie z: gminą miasto Koszalin, gminą Będzino, gminą Biesiekierz, gminą Manowo, gminą Mielno, miastem i gminą Polanów, gminą i miastem Sianów, gminą Świeszyno, powiatem koszalińskim, Koszalińską Izbą Przemysłowo-Handlową oraz Fundacją Środkowopomorska Grupa Działania. Miejskie obszary funkcjonalne to pojęcie, które dopiero zaczyna być szeroko stosowane w polskiej administracji publicznej. Zdecydowanie wcześniej stosowane było ono w badaniach geograficznych związanych z dziennym systemem miejskim (polem miejskim) lub też funkcjonalnym regionem miejskim. Tym samym fakt tworzenia umocowanych strukturalnie miejskich obszarów funkcjonalnych należy uznać za przykład praktycznego wykorzystania wiedzy naukowej dla potrzeb administracji publicznej. Częste problemy napotykane na etapie tworzenia tego typu jednostek związane są z delimitacją ich granic. Ich zasięg najczęściej wyznaczany jest poprzez zasięgi przestrzenne codziennych kontaktów mieszkańców (Andrzejewska, Stryjakiewicz 1986). W literaturze miejski obszar funkcjonalny traktowany jest jako system obejmujący nakładające się na siebie i współzależne układy miejsc zamieszkania, pracy, usług, nauki i kontaktów społecznych, a także wypoczynku (Korcelli, 1981). Jego struktura oparta jest na rdzeniu oraz strefie oddziaływania. Rdzeniem obszaru funkcjonalnego jest jedna, lub kilka (silnie ze sobą powiązanych i sąsiadujących) jednostek centralnych. Obszar oddziaływania stanowi zaś otaczająca rdzeń strefa podmiejska. Ze względu na skalę oddziaływań bywa on dzielony na strefę wewnętrzną, charakteryzującą się najsilniejszymi powiązaniami z rdzeniem oraz strefę peryferyjną o słabszych powiązaniach z rdzeniem (por. Potrykowska 1983, Andrzejewska, Stryjakiewicz 1986). W ramach procesów charakteryzujących współczesne zjawiska urbanizacji w Polsce, coraz bardziej istotna staje się rola strefy podmiejskiej. Można ją określić jako bezpośrednie otoczenie miasta, obszar do niego przylegający i łączący pewne cechy krajobrazu miejskiego i wiejskiego. Aktualne zmiany w relacjach między miastem a strefą podmiejską wynikają z zachodzącego w Polsce procesu suburbanizacji i rozlewania się miast (ang. urban sprawl). Zjawisko to wiąże się bezpośrednio z przekształceniami wzajemnych powiązań miejsc pracy i miejsc zamieszkania oraz z procesami dekoncentracji ludności i działalności gospodarczej (Maik 2000). Kaczmarek i Mikuła (2011) określają zmiany w relacjach między miastem, a otoczeniem jako: zmniejszanie się liczby ludności miasta centralnego na rzecz terenów podmiejskich; rozwój, często żywiołowy, budownictwa mieszkaniowego w gminach podmiejskich; wzrost liczby miejsc pracy poza miastem, zarówno w sferze produkcyjnej, jak i usługowej; rozwój zjawiska migracji wahadłowych między miejscem pracy, zamieszkania i usług, zarówno z miasta na zewnątrz, jak i z obszaru podmiejskiego do miasta; wzrost znaczenia zintegrowanej komunikacji publicznej, umożliwiającej sprawne podróżowanie na terenach zurbanizowanych; dekoncentrację funkcji centralnych miast, w tym handlowych, rekreacyjnych, kulturalnych, na obszary podmiejskie; emigrację podatników poza miasto (często osób z wyższych grup podatkowych), spadek siły nabywczej w miastach i jej wzrost na obrzeżach; utratę dochodów miejskich w związku z lokalizowaniem podmiotów gospodarczych poza granicami miasta; niepokrywanie się miejsc korzystania z usług publicznych z miejscami zamieszkania i płacenia podatków w gminie, co powoduje finansowanie przez miasto centralne placówek usługowych i infrastruktury o znaczeniu ponadlokalnym. - 6 -
Następstwa wymienionych wyżej procesów, mające charakter społeczno-gospodarczy, stały się jednym z problemów coraz częściej poruszanych przez władze na szczeblu europejskim, krajowym, regionalnym i lokalnym. W polskich politykach publicznych wymieniane kwestie poruszane są również w kontekście miejskich obszarów funkcjonalnych i zintegrowanych inwestycji terytorialnych (ZIT). Zintegrowane inwestycje terytorialne to nowe narzędzie polityki regionalnej, które pojawiło się po raz pierwszy w aktach prawnych KE, dotyczących perspektywy 2014-2020. Ma ono wspierać zrównoważony rozwój obszarów miejskich oraz promować tzw. zintegrowane podejście terytorialne. Zgodnie z zaleceniami Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju (Zasady realizacji, 2013) ZIT w Polsce mają również stymulować partnerską współpracę jednostek samorządu terytorialnego. W celu realizacji ZIT, samorządy zostały zobligowane do zawiązania zinstytucjonalizowanej formy partnerstwa, takiej jak porozumienie, stowarzyszenie lub związek międzygminny. Muszą one również przygotować wspólną strategię ZIT obejmującą podstawowe cele oraz przeznaczone do realizacji przedsięwzięcia. Strategia powinna uwzględniać zapisy istniejących dokumentów strategicznych jednostek partnerskich oraz dokumentów sformułowanych na wyższym szczeblu organizacji przestrzennej (strategie wojewódzkie, KPZK itp.). Projekty korzystające z tego typu partnerstwa będą finansowane w ramach regionalnych programów operacyjnych. Głównym założeniem takiego podejścia jest próba wytworzenia trwałych form partnerstwa, które umożliwią dalszą współpracę już po zamknięciu perspektywy 2014-2020, z uwzględnieniem mniejszej puli dostępnych Funduszy Europejskich. Wytyczne ministerstwa wskazują również na podstawowy obszar realizacji inwestycji w ramach ZIT. Jest to teren miast wojewódzkich i ich obszarów funkcjonalnych. Od decyzji zarządów województw uzależniono jednak również możliwość finansowania ZIT w mniejszych ośrodkach, określanych jako miasta regionalne i subregionalne wraz z ich obszarami funkcjonalnymi. Jak wcześniej wspomniano - związki ZIT będą funkcjonowały w nowej perspektywie finansowej 2014-2020. Aktualnie trwają jednak prace nad: (1) instytucjonalizacją współdziałania jednostek samorządu terytorialnego obszarów funkcjonalnych oraz (2) formułowaniem strategii zinstytucjonalizowanych partnerstw. Wsparciem dla tych prac są programy dofinansowywane przez organizacje międzynarodowe oraz budżet państwa 1. Jednym z nich jest program Rozwój miast poprzez wzmocnienie kompetencji jednostek samorządu terytorialnego, dialog społeczny oraz współpracę z przedstawicielami społeczeństwa obywatelskiego w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2009-2014, którego operatorem jest Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju (wcześniej Ministerstwo Rozwoju Regionalnego). Celem tego programu jest osiągniecie większej spójności społecznej i gospodarczej na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym poprzez wypracowanie mechanizmów efektywnej współpracy pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego albo jednostkami samorządu terytorialnego i przedstawicielami społeczeństwa obywatelskiego lub organizacjami przedsiębiorców, w celu podejmowania wspólnych decyzji dot. danego obszaru i rozwiązywania istotnych dla danego terenu problemów (Regulamin konkursu 2013, s. 1). W procedurze konkursowej wybrano ostatecznie 15 projektów do realizacji, w tym projekt "Partnerstwo samorządów Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego szansą na wzmocnienie potencjału rozwojowego regionu zgłoszony przez Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Pomorza Środkowego, dofinansowany na kwotę 2 289 025 zł. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (2011, s. 187) definiuje miejski obszar funkcjonalny jako: układ osadniczy ciągły przestrzennie, złożony z odrębnych administracyjnie jednostek, obejmujący zwarty obszar miejski oraz powiązaną z nim funkcjonalnie strefę zurbanizowaną. Ponadto wyróżnia ona miejskie obszary funkcjonalne: (1) ośrodków wojewódzkich (w tym metropolitalnych), (2) ośrodków regionalnych, (3) ośrodków subregionalnych i (4) ośrodków lokalnych. 1 Np.: Konkurs dotacji na działania wspierające jednostki samorządu terytorialnego w zakresie planowania miejskich obszarów funkcjonalnych w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna ogłoszony 29 listopada 2012 r.; 12 czerwca 2013 r. ogłoszono II edycję konkursu. - 7 -
Program Mechanizmu Finansowego EOG jest narzędziem stanowiącym zachętę do oddolnych (ang. bottom up) działań polegających na inicjacji współpracy w formie MOF. Współpraca ta ma na celu stworzenie możliwości uzyskiwania środków finansowych w kolejnej perspektywie unijnej, obejmującej lata 2014-2020. Należy więc jednoznacznie określić zjawisko związane z tworzeniem miejskich obszarów funkcjonalnych za pozytywne zarówno z punktu widzenia sprawności współpracy pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego, jak i ze względu na możliwość pozyskania dodatkowych środków rozwojowych ze źródeł zewnętrznych. Strategia rozwoju jest kluczowym dokumentem planowania strategicznego w wymiarze terytorialnym. Najogólniej mówiąc, zarysowuje ona drogę przejścia od stanu istniejącego do stanu docelowego (por. ryc. 1) z wyborem określonych priorytetów i własnym, kreatywnym udziałem (Parysek 1997). Istotą strategii nie jest więc charakterystyka obecnego stanu danego terytorium, nie jest nią również wizja jego rozwoju. Elementy te są ważne, jednak kluczowe, a jednocześnie najtrudniejsze, jest takie zaplanowanie działań, które przynajmniej w części pozytywnie zmieni aktualną sytuację i zbliży obszar do pożądanej wizji przyszłości. Jednym z głównych założeń strategii rozwoju jest bowiem to, że można, zarówno w skali indywidualnej jak i zbiorowej, projektować celowe działania, określone przez działający podmiot (podmioty). Co więcej, na podstawie dotychczasowych doświadczeń, można także z pewnym prawdopodobieństwem przypuszczać, że podejmowane działania prowadzić będą do określonych skutków (Jałowiecki, Gorzelak 1994). Strategia Zrównoważonego Rozwoju Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego stworzona została według modelu ekspercko-partycypacyjnego. Jego istotą jest włączenie w proces tworzenia dokumentu przedstawicieli różnych środowisk, w tym przede wszystkim środowiska ekspertów lokalnych i zewnętrznych. Zadaniem przedstawicieli środowiska ekspertów zewnętrznych jest obiektywizacja procesu diagnozowania sytuacji aktualnej oraz profesjonalizacja całej procedury tworzenia strategii. Przedstawiciele środowiska ekspertów lokalnych są natomiast tymi, którzy będą strategię realizowali, ich rola w powstawaniu dokumentu jest więc decydująca. To z lokalnego środowiska powinny wypływać pomysły, sugestie, wizja rozwoju i sposoby jej osiągnięcia. W tworzenie Strategii Zrównoważonego Rozwoju Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego (KOF) włączeni zostali różni przedstawiciele środowiska lokalnego, w tym (ryc. 2): (1) lokalni liderzy samorządowi (starostowie, burmistrzowie oraz wójtowie), czyli osoby pełniące funkcje publiczne i reprezentujące zbiorowe interesy społeczności lokalnych, (2) przedstawiciele administracji samorządowej, czyli osoby, które zarządzają lokalnymi sprawami publicznymi w imieniu wybranych liderów samorządowych, (3) reprezentanci środowiska społecznego (organizacji pozarządowych), (4) reprezentanci środowiska gospodarczego (organizacji przedsiębiorców) oraz (6) społeczność lokalna KOF. liderzy samorządowi Sytuacja aktualna [2014 r.] Wizja społeczność lokalna [2020 r.] środowisko lokalne organizacje pozarządowe STRATEGIA organizacje gospodarcze administracja samorządowa Rycina 1. Model konceptualny budowy strategii rozwoju terytorialnego. Źródło: Opracowanie własne. Rycina 2. Lokalne grupy społeczne biorące udział w tworzeniu Strategii rozwoju KOF do 2020 r.. Źródło: Opracowanie własne. - 8 -
Tworzenie strategii rozwoju jest procesem sekwencyjnym (Parysek 1997), tzn. że każdy kolejny etap procesu rozpoczyna się po zakończeniu poprzedniego. Nie można określać celów bez zakończenia etapu diagnozowania obszaru, nie można też wyznaczać działań, jeśli nie określiło się celów itd. Tworzenie Strategii Zrównoważonego Rozwoju KOF przebiegało zatem w kilku etapach (ryc. 3): 1. Delimitacja Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego 2. Analiza porównawcza KOF 3. Szczegółowa diagnoza stanu istniejącego; 4. Określenie wizji rozwoju obszaru i misji dokumentu; 5. Wyznaczenie celów rozwojowych; 6. Określenie systemu monitoringu i ewaluacji. Delimitacja KOF Analiza porównawcza KOF Diagnoza szczegółowa Wizja i misja Cele rozwojowe Rycina 3. Proces tworzenia Strategii rozwoju KOF. Źródło: Opracowanie własne. Monitoring i ewaluacja Rola dwóch głównych środowisk eksperckich (ekspertów zewnętrznych i ekspertów lokalnych) była różna na różnych etapach opracowania Strategii. Etap pierwszy delimitacja KOF polegał na określeniu rzeczywistych powiązań funkcjonalnych pomiędzy jednostkami samorządowymi obszaru funkcjonalnego i był w całości realizowany przez zespół ekspertów zewnętrznych. W celu identyfikacji skali powiązań funkcjonalnych wykorzystano szereg wskaźników funkcjonalnych, zgodnych z metodyką Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju (wcześniej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego) oraz wskaźników uzupełniających. Również drugi etap, związany z przeprowadzeniem analizy porównawczej, został wykonany przez grupę niezwiązaną ze środowiskiem lokalnym. Porównanie potencjału KOF do innych obszarów funkcjonalnych dokonane zostało z wykorzystaniem licznych wskaźników w ramach takich kategorii jak: (1) społeczeństwo i infrastruktura społeczna, (2) gospodarka, (3) infrastruktura techniczna i gospodarka komunalna. Po zsumowaniu wartości w poszczególnych kategoriach otrzymano ranking zbiorczy, który zaprezentowany jest w jednym z dalszych rozdziałów Strategii. Etap trzeci, tzw. szczegółowego diagnozowania był zadaniem realizowanym przez ekspertów zewnętrznych (wynikiem prac było powstanie diagnozy KOF, która stanowi jeden z rozdziałów niniejszego opracowania) we współpracy z przedstawicielami środowisk lokalnych. Jest to praktyka dość często stosowana w celu uniknięcia nadmiernego subiektywizmu w identyfikowaniu społeczno-gospodarczej rzeczywistości (por. Dutkowski 2004). W ramach tego etapu przeprowadzono: (1) analizę danych wtórnych, (2) badanie kwestionariuszowe na próbie 1082 mieszkańców KOF oraz (3) badanie kwestionariuszowe z radnymi jednostek samorządu terytorialnego KOF. Warto dodać, że etap ten zakończył się syntezą ustaleń diagnostycznych, która była przedmiotem prac ekspertów zewnętrznych we współpracy ze środowiskiem lokalnym. Był to również etap, który stał się przedmiotem dwóch spotkań warsztatowych z Partnerami KOF. Podczas pierwszego zaprezentowano wstępne wyniki badań diagnostycznych, propozycję macierzy SWOT oraz zebrano liczne uwagi od Partnerów. Podczas drugiego spotkania przeprowadzono warsztat syntezy ustaleń diagnostycznych z wykorzystaniem analizy SWOT, oraz metody drzewa problemów, a także warsztat wizji i celów strategicznych KOF, związanych z dalszym etapem prac. Kolejne dwa etapy były również przedmiotem współpracy ekspertów zewnętrznych i lokalnych, podczas drugiego ze spotkań z Partnerami KOF. Dodatkowo na tym etapie przeprowadzone zostały indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z lokalnymi ekspertami (przedstawicielami rad gmin i organizacji pozarządowych, liderami społeczności lokalnych, właścicielami dużych przedsiębiorstw, sołtysami, dyrektorami szkół, proboszczami parafii itp.). Łącznie przeprowadzono 48 wywia- - 9 -
dów, w trakcie których poruszono tematykę wyznaczanych celów i priorytetów rozwoju KOF. Misja dokumentu zaproponowana została przez zespół ekspertów zewnętrznych, z uwzględnieniem roli, jaką powinna pełnić Strategia w dalszym rozwoju obszaru. Ostatni, szósty etap (dot. wyznaczenia systemu monitoringu i ewaluacji) został opracowany przez ekspertów zewnętrznych. Warto również dodać, że wyniki i efekty prac nad Strategią Zrównoważonego Rozwoju KOF były dyskutowane z mieszkańcami w ramach spotkania konsultacyjnego. Był to jeden z kilku etapów, na których mogli oni wpłynąć na ostateczny kształt dokumentu (wcześniej społeczność lokalna uczestniczyła w badaniu kwestionariuszowym, a jej reprezentanci w badaniu IDI, ankiecie audytoryjnej i spotkaniach warsztatowych). Struktura przedstawionego poniżej dokumentu odpowiada etapowemu procesowi tworzenia Strategii Zrównoważonego Rozwoju KOF. W pierwszej kolejności zostaną przedstawione wyniki badań związanych z delimitacją obszaru (rozdział 2). Następnie zaprezentowane zostaną wyniki analizy porównawczej (rozdział 3) oraz etapu diagnozowania (rozdział 4). Po tych dwóch rozdziałach zostaną przedstawione finalne ustalenia strategiczne (wizja rozwoju, misja dokumentu oraz cele strategiczne i szczegółowe, służące realizacji wizji) wraz ze wskazaniem uwarunkowań wynikających z polityk regionalnych i lokalnych (rozdział 5). Rozdział zamykający dokument zawiera również ustalenia dotyczące potencjalnych źródeł finansowania, a także planowanych czynności związanych z monitoringiem i oceną realizacji Strategii. Warto również dodać, że znaczna część ustaleń strategicznych (przede wszystkim dot. wdrażania Strategii Zrównoważonego Rozwoju KOF) zostanie przedstawiona szczegółowo w odrębnym dokumencie stanowiącym sektorowy plan działania. - 10 -
2. Delimitacja Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego 2.1. Założenia delimitacji Niniejsza delimitacja ma charakter diagnostyczny, wskazując na stopień spójności wewnątrz Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego jej rola polega nie tyle na wyznaczeniu zasięgu tego obszaru, co na zobrazowaniu wewnętrznego zróżnicowania gmin KOF i wskazaniu ewentualnych problemów z jego spójnością. W efekcie taka forma delimitacji stanowi wskazówkę co do kierunków i zakresów ewentualnej interwencji w poszczególnych gminach. Proces delimitacji przebiegał w dwóch etapach. W pierwszym sporządzono delimitację w oparciu o metodologię zastosowaną przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (aktualnie Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju) na potrzeby delimitacji miejskich obszarów funkcjonalnych stolic województw (opublikowaną w lipcu 2013 r. 2 ). Analizy polegały na odnoszeniu wartości wskaźnika wykazywanego przez poszczególne gminy do średniej wojewódzkiej danego wskaźnika lub do wartości wskaźnika dla miasta rdzeniowego. Na tej podstawie gminy były klasyfikowane (powyżej/poniżej średniej lub określonej wartości progowej) do obszarów funkcjonalnych. Tak opracowana metodologia, na poziomie całego kraju i dla miast wojewódzkich (o znacznie większym stopniu oddziaływania na otoczenie niż miasta powiatowe), nie nadawała się do bezpośredniego wykorzystania dla miasta powiatowego (Koszalin) i wymagała adaptacji. Do wyznaczenia zasięgu KOF na pierwszym etapie wykorzystano następujący zestaw wskaźników funkcjonalnych: a) liczba wyjeżdżających do pracy najemnej do rdzenia na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym (źródło danych: Urząd Statystyczny w Poznaniu Ośrodek Statystyki Miast), b) liczba zameldowań na pobyt stały z rdzenia na 1000 mieszkańców (źródło danych: informacje pozyskane bezpośrednio od gmin powiatu koszalińskiego), c) udział pracujących w zawodach pozarolniczych w ogólnej liczbie pracujących w odniesieniu do województwa i powiatu (źródło danych: Bank Danych Lokalnych GUS), d) liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON na 1000 mieszkańców w odniesieniu do województwa i powiatu (źródło danych: Bank Danych Lokalnych GUS), e) udział podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON w sekcjach J R w ogólnej liczbie pomiotów wpisanych do rejestru REGON w odniesieniu do rdzenia (źródło danych: Bank Danych Lokalnych GUS), f) gęstość zaludnienia (bez lasów i wód) w odniesieniu do województwa i powiatu (źródło danych: Bank Danych Lokalnych GUS, Starostwo Powiatowe w Koszalinie), g) liczba mieszkań oddanych do użytkowania na 1000 w odniesieniu do województwa i powiatu (źródło danych: Bank Danych Lokalnych GUS). Jest to ten sam zestaw wskaźników badawczych jaki zastosowano na potrzeby MRR, przy czym część wskaźników uległa aktualizacji (wynika to z faktu udostępnienia nowszych danych statystycznych). Adaptacja metodyki na potrzeby KOF polegała na zmianie poziomu odniesienia z województwa na powiat, tzn. wartości wskaźników wykazywane przez poszczególne gminy zostały odniesione do średniej dla całego powiatu koszalińskiego a nie dla średniej wojewódzkiej. Na tej podstawie dla każdej gminy przyznane zostały noty punktowe: dla wartości wskaźnika powyżej średniej powiatowej 3 pkt., dla wartości zbliżonych do średniej powiatowej 2 pkt., dla wartości wskaźnika wyraźnie poniżej średniej powiatowej 1 pkt. Suma punktacji przyczy- 2 Zasady realizacji Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych w Polsce, MRR, lipiec 2013 r.; obecnie Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju - 11 -
niła się do syntezy funkcjonalnych wskaźników delimitacyjnych, wyznaczając tym samym zasięg przestrzenny KOF wg tej metodologii. Zapewnia to spójność metodologiczną obu opracowań oraz możliwość porównywania ich wyników. W drugim etapie delimitacji, w celu zróżnicowania metody badawczej i pozyskania danych uzupełniających i weryfikujących, zastosowano odmienną metodologię: opartą na szerszym zestawie bardziej zróżnicowanych wskaźników delimitacyjnych. Do wyznaczenia zasięgu KOF na tym etapie wykorzystano następujący zestaw wskaźników uzupełniających (źródło danych: Bank Danych Lokalnych GUS): wskaźniki przyrodnicze: podstawowe kryterium charakteryzujące uwarunkowania środowiskowe i przyrodnicze gmin; uwarunkowania te silnie wpływają na funkcjonowanie gmin i są obiektywne: a) udział lasów i gruntów leśnych w powierzchni gminy, b) udział użytków rolnych w powierzchni gminy. wskaźniki społeczne: dotyczące zjawisk zachodzących w społeczeństwie zamieszkującym gminy i stan ilościowy ludności w odniesieniu do powierzchni: c) dynamika zmian liczby ludności, d) saldo migracji wewnętrznych na pobyt stały. wskaźniki infrastrukturalne: szeroko pojęta infrastruktura i stopień wyposażenia technicznego w odniesieniu do powierzchni i liczby ludności, świadczący o poziomie rozwoju, jakości życia mieszkańców i stanie środowiska naturalnego: e) gęstość czynnej sieci kanalizacyjnej, f) udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w ludności gminy ogółem, g) gęstość czynnej sieci wodociągowej, h) udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej w ludności gminy ogółem, i) gęstość sieci gazowej, j) udział ludności korzystającej z sieci gazowej w ludności gminy ogółem, k) udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków w ludności gminy ogółem. wskaźniki gospodarcze: związane z ruchem budowlanym, z gospodarką gmin i przedsiębiorstwami: l) wydane decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dotyczące zabudowy mieszkaniowej (wielorodzinnej i jednorodzinnej) na 1000 mieszkańców, m) dynamika zmian liczby podmiotów gospodarczych, n) udział podmiotów gospodarczych z rodzaju rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo w liczbie podmiotów ogółem. Dla zachowania wewnętrznej spójności i możliwości zestawienia wyników oby etapów delimitacji, synteza wskaźników uzupełniających została wykonana w oparciu o te same reguły: wartości wskaźników wykazywane przez gminy powiatu koszalińskiego były odniesione do wartości średniej danego wskaźnika dla całego powiatu a następnie gminom przyznawane były noty punktowe (ta sama punktacja). Ze względu na zastosowane wskaźniki, nie w każdym z nich wyższa wartość oznaczała wyższą punktację (lepszą sytuację). Dotyczy to wskaźników udziału lasów i gruntów leśnych w powierzchni gminy, udział użytków rolnych w powierzchni gminy, udział podmiotów gospodarczych z rodzaju rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo w liczbie podmiotów ogółem gminy o najwyższych wartościach tych wskaźników otrzymały najniższą punktację w syntezie. Sumaryczna wartość punktacji z poszczególnych wskaźników przyczyniła się do syntezy i utworzyła obraz zasięgu przestrzennego KOF wg wskaźników uzupełniających. Zarówno w analizie przy zastosowaniu wskaźników funkcjonalnych, jak i w analizie przy zastosowaniu wskaźników uzupełniających, wykorzystano najnowsze dostępne dane statystyczne. Opierano się na publiczne dostępnych zasobach statystycznych tak, aby ułatwić ewentualną aktualizację i weryfikację zasięgu KOF (łatwość i gwarancja pozyskania darmowych danych dla lat przyszłych). Wskaźniki funkcjonalne i wskaźniki uzupełniające są wartościami względnymi, odniesionymi do innych wartości (tzw. wskaźników bazowych, tab.1. i tab.4.): powierzchni, liczby ludności, liczby - 12 -
podmiotów gospodarczych, liczby osób pracujących i in. Dzięki temu uniknięto przekłamań statystycznych wynikających z obiektywnych różnic pomiędzy poszczególnymi gminami. W obu zastosowanych podejściach badawczych przyjęto zestaw zasad delimitacji, wynikający z ogólnie przyjętej i obowiązującej metodologii badań regionalnych oraz z doświadczenia i praktyki: 1. Delimitacja odbywa się w oparciu o zasadę ciągłości i zwartości przestrzennej obszaru funkcjonalnego (por. ryc. 4): gmina zaliczona do obszaru nie może sąsiadować wyłącznie z gminami nie wchodzącymi do obszaru; wewnątrz obszaru nie może znajdować się gmina nie zaliczona do niego; 3. Podstawową jednostką delimitacyjną obszaru funkcjonalnego jest gmina, a delimitacja przebiega po ich granicach administracyjnych: umożliwia to zastosowanie publiczne dostępnych zasobów statystycznych do delimitacji obszaru, monitoringu i ewaluacji strategii, parametryzację przedsięwzięć i celów inwestycyjnych; wskazuje również konkretne podmioty (gminne jednostki samorządu terytorialnego) do objęcia porozumieniem międzygminnym. 4. Za rdzeń KOF uznaje się miasto Koszalin: Koszalin został poddany tym samym analizom badawczym jak każda gmina powiatu koszalińskiego, jednak niezależnie od wyników został on zaliczony do obszaru funkcjonalnego (nawet jeśli wykazywałby wartości poniżej średniej powiatowej danej cechy); wynika to z oczywistego faktu współistnienia miasta rdzeniowego z jego obszarem funkcjonalnym. 2.2. Koszaliński Obszar Funkcjonalny w analizie wskaźnikami funkcjonalnymi Rycina 4. Zasada ciągłości i zwartości obszaru funkcjonalnego. Źródło: Opracowanie własne. 2. Przedmiotem badań i ich zakresem przestrzennym jest powiat koszaliński (por. ryc. 5): wynika to z rangi badanego miasta rdzeniowego, jego administracyjnego oddziaływania; badanie nie wkracza w strefę potencjalnego nakładania się wpływów sąsiedniego miasta powiatowego; wspólna jednostka administracyjna (powiat) ułatwia późniejsze wdrażanie strategii obszaru funkcjonalnego i zawartych w niej zintegrowanych inwestycji terytorialnych oraz umożliwia jej monitorowanie; Dla wyznaczania obszarów funkcjonalnych ośrodków miejskich, wskaźnik dotyczący dojazdów do pracy jest jednym z najważniejszych. Opisuje one bowiem realne i faktyczne oddziaływanie miasta na swoje otoczenie, związane z codziennymi przemieszczeniami ludności wynikającymi z aktywności zawodowej (por. ryc. 6). W powiecie koszalińskim najsilniejsze powiązania w tym zakresie wykazały gminy Świeszyno (wartość wskaźnika 125,80 osób), Manowo (119,04), Sianów (113,29), Biesiekierz (105,50), tworząc charakterystyczny układ przestrzenny wokół miasta rdzeniowego. Niewielka wartość wskaźnika dla gminy Mielno (zaledwie 56,10 osób) wynika z jej silnej pozycji gospodarczej: Mielno oferuje swoim mieszkańców odpowiednią liczbę podmiotów gospodarczych i miejsc pracy, co w efekcie przekłada się na niewielką liczbę osób dojeżdżających do pracy do m. Koszalina (por. ryc. 9). Najmniejsze wartości wskaźnika, i tym samym najsłabsze powiązania funkcjonalne w zakresie codziennych dojazdów do pracy wykazały gminy Polanów (43,04 osoby) i Bobolice (49,74 osoby). Rycina 5. Obszar badań - powiat koszaliński. Źródło: Opracowanie własne. - 13 -
Rycina 6. Liczba wyjeżdżających do pracy najemnej do rdzenia na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym [2006] (osoby). Źródło: Opracowanie własne. Kolejny wskaźnik funkcjonalny określa liczbę osób, które przeprowadziły się z m. Koszalina do gmin powiatu koszalińskiego (por. ryc. 7). Wskazuje on na te gminy, które są najsilniej przekształcane w strefę podmiejską miasta rdzeniowego i tym samym pozostają w silnych relacjach z tym miastem. Jest to efektem trwałych związków nowo przybyłych mieszkańców ze swoim poprzednim miejscem zamieszkania, skutkujących często codziennymi dojazdami do pracy, szkoły, ośrodka zdrowia i in. Te cechy najsilniej występują w gminach Biesiekierz (36,45 osób) oraz Świeszyno (18,92 osób) są to gminy najsilniej poddawane antropopresji i najsilniej przekształcane w bezpośrednią strefę podmiejską m. Koszalina (dotyczy szczególnie gminy Biesiekierz). Ponownie, najsłabsze powiązania z miastem rdzeniowym, wyrażone najniższymi wartościami wskaźnika, zanotowały gminy Bobolice (1,88 osoby) oraz Polanów (0,22 osoby). Oznacza to, że dla osób podejmujących migrację z miasta nie są one atrakcyjnym miejscem do zamieszkania, co jest m.in. efektem odległości, która ze względu na potrzebę codziennych dojazdów do miasta ma duże znaczenie. Rycina 7. Liczba zameldowań na pobyt stały z rdzenia na 1000 mieszkańców [2012](zameldowania). Źródło: Opracowanie własne. Kolejny wskaźnik obrazuje profil gospodarczy gmin (por. ryc. 8). Wyrażany jest on poprzez strukturę zatrudnienia, określając liczbę osób pracujących w zawodach nie związanych z rolnictwem, leśnictwem, łowiectwem i rybactwem, a więc zawodach charakterystycznych dla gmin wiejskich, odmiennych od profilu gospodarczego miast. Największy odsetek osób zatrudnionych w zawodach pozarolniczych, a więc tym samym profilem gospodarczym najbardziej zbliżonym do miasta rdzeniowego wykazały się gminy Biesiekierz (99,63%), Mielno (98,98%) i Sianów (94,03%). Gminy Biesiekierz i Sianów okazały się być gminami typowo podmiejskimi, silnie przekształconymi i powiązanymi z m. Koszalinem wskaźnik dla tych gmin osiągnął wartość wyższą niż dla samego miasta (Biesiekierz) lub bardzo zbliżoną (Sianów), co daje wyraźny obraz ukształtowanej strefy podmiejskiej, zamieszkałej przez ludność związaną z miastem i miejskim stylem życia. Wysoka wartości wskaźnika dla gminy Mielno jest bardziej efektem wewnętrznej specyfiki i rynku pracy (silna specjalizacja w usługach związanych z obsługą ruchu turystycznego) niż oddziaływania m. Koszalina. Najniższą wartość wykazała gmina Świeszyno (78,81%), co wskazuje na silniejszą rolę zawodów związanych z rolnictwem w tej gminie, jednak nadal przewaga zawodów pozarolniczych w strukturze zatrudnienia jest bardzo wyraźna. - 14 -
Rycina 8. Udział pracujących w zawodach pozarolniczych w ogólnej liczbie pracujących [2003](procent). Źródło: Opracowanie własne. Kolejny wskaźnik opisuję sytuację gospodarczą, w sposób ilościowy określając stopień rozwoju przedsiębiorczości gmin (por. ryc. 9). Należy zaznaczyć, że ze względu na jej ilościowy charakter, nie jest to charakterystyka pełna duży zakład produkcyjny, zatrudniający kilkadziesiąt osób jest tu traktowany tak samo jak jednoosobowa firma. Największą liczbę podmiotów gospodarczych (w odniesieniu do liczby mieszkańców) wykazała gmina Mielno (282,63 podmioty), znacząco przewyższając wartość wskaźnika dla miasta rdzeniowego (167,70 podmiotów). Związane jest to ze wspomnianą już specyfiką Mielna, która wynika z bardzo rozbudowanego sektora usługowego związanego z funkcją turystyczną gminy. Wysoka wartość wskaźnika nie jest więc budowana poprzez liczne zakłady produkcyjne, a poprzez drobne punkty usługowe i działalności gospodarcze. Wyraźnie najniższe wskaźniki zanotowały po raz kolejny gminy Bobolice (71,79 podmiotów) i Polanów (70,93 podmiotów). Rycina 9. Liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON na 1000 mieszkańców [2012] (podmioty/1000 mieszkańców). Źródło: Opracowanie własne. Kolejny wskaźnik funkcjonalny dokonuje dalszej charakterystyki profilu gospodarczego gmin, wskazując na udział podmiotów realizujących funkcje wyższego rzędu w liczbie podmiotów ogółem (por. ryc. 10). Za funkcje wyższego rzędu (zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności 2007, sekcje J-R ) uznaje się: informacja i komunikacja, działalności finansowe i ubezpieczeniowe, działalności związane z obsługą rynku nieruchomości, działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej, działalności w zakresie usług administrowania i działalności wspierających, administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, edukacja, opieka zdrowotna i pomoc społeczna oraz działalności związane z kulturą, rozrywką i rekreacją. Najwyższą wartość wskaźnika osiągnęła gmina Świeszyno, w której niemal co trzeci podmiot (30,17%) realizuje funkcje wyższego rzędu. Najniższa wartość wskaźnika, przypadająca gminie Mielno (zaledwie 14,77%) jest efektem nie zaliczenia do grupy funkcji wyższego rzędu działalności związanych z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi (sekcja I Polskiej Klasyfikacji Działalności 2007), które są bardzo silnie w tej gminie reprezentowane (dominujące). - 15 -
Rycina 10. Udział podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON w sekcjach J R (wyższego rzędu) w ogólnej liczbie pomiotów wpisanych do rejestru REGON [2012] (procent). Źródło: Opracowanie własne. Gęstość zaludnienia wskazuje na gminy, które stanowią obszary największej koncentracji ludności w powiecie koszalińskim (por. ryc. 11). Najwyższą wartość wskaźnika posiada gmina Mielno (163,1 osoby/ km2), poza nią wysokie wartości wykazały również gminy podmiejskie Manowo (111,1 osoby/ km2) oraz Sianów (109,6 osoby/km2). Najniższe wartości zanotowano w gminach Bobolice (53,1 osoby/ km2) i Polanów (51,9 osoby/ km2). jest efektem wzrostu demograficznego, pozostaje on bowiem w ścisłej relacji ze wzrostem liczby ludności gmin. W badanym okresie lat 2003 2012 zdecydowanie największa liczba mieszkań została oddana do użytkowania w gminie Mielno (133,71 szt./1000 mieszkańców), dużą liczbę mieszkań oddano również w gminach Biesiekierz (88,02 szt./1000 mieszkańców) i Świeszyno (84,52 szt./1000 mieszkańców). Zwraca się uwagę, że najprawdopodobniej w przypadku Mielna są to budynki związane z zakwaterowaniem turystów (pensjonaty i kwatery), które jednocześnie pełnią funkcję mieszkaniową, natomiast w przypadku dwóch pozostałych gmin przeważają budynki pełniące dla właścicieli funkcje wyłącznie mieszkaniowe. Zdecydowanie najmniejszą liczbę mieszkań oddano do użytkowania w gminach Bobolice (zaledwie 8,44 szt./1000 mieszkańców) i Polanów (11,04 szt./1000 mieszkańców), co jednoznacznie wskazuje na brak zapotrzebowania na tego rodzaju zabudowę a pośrednio na prawdopodobne problemy demograficzne tych gmin związane z ich depopulacją. Rycina 12. Liczba mieszkań oddanych do użytkowania na 1000 mieszkańców [2003-2012] (mieszkania). Źródło: Opracowanie własne. Rycina 11. Gęstość zaludnienia [2012] (osoby/km2). Źródło: Opracowanie własne. Ostatni wskaźnik z grupy wskaźników funkcjonalnych dotyczy ruchu budowlanego, związanego z rozwojem zabudowy mieszkaniowej (por. ryc. 12). Rozwój ten - 16 -
Tabela 1. Wskaźniki bazowe dla delimitacji wskaźnikami funkcjonalnymi. L.p. Jednostka A B C D E F G H I J K L M N O osoby osoby osoby osoby osoby osoby osoby osoby podmioty podmioty km 2 km 2 km 2 km 2 szt. 1 Będzino 5725 511 8548 8555 52 746 78 668 806 206 166 19 0,71 146,29 412 2 Biesiekierz 4142 437 6283 6420 234 813 3 810 698 193 117 22 0,92 94,08 553 3 Bobolice 6413 319 9720 9583 18 1060 94 966 688 161 368 184 0,81 183,19 82 4 Manowo 4595 547 6825 6870 73 595 53 542 675 186 187 125 0,54 61,46 284 5 Mielno 3351 188 5011 5056 30 884 9 875 1429 211 62 7 24,28 30,72 670 6 Polanów 6018 259 9147 9080 2 883 120 763 644 151 393 216 0,87 176,13 101 7 Sianów 9083 1029 13665 13758 104 1324 79 1245 1363 355 227 101 1,33 124,67 368 8 Świeszyno 4356 548 6614 6659 126 354 75 279 759 229 133 47 1,49 84,51 559 9 Koszalin 70858-109343 109170-26387 59 26328 18308 7208 98 35,5 1,36 61,14 4438 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS, Ośrodek Statystyki Miast Urząd Statystyczny w Poznaniu, Starostwo Powiatowe w Koszalinie, Urząd Miejski Koszalin, Urzędy Gmin KOF. A - Liczba mieszkańców w wieku produkcyjnym [2011] B - Liczba osób dojeżdżających do pracy do Koszalina [2011] C - Liczba mieszkańców [2012] D - Liczba mieszkańców [2013] E - Liczba zameldowań na pobyt stały z rdzenia [2013] F - Pracujący ogółem [2003] G - Pracujący w rolnictwie [2003] H - Pracujący poza rolnictwem [2003] I - Liczba podmiotów gospodarki narodowej (REGON) [2013] J - Liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON w sekcjach J R (wyższego rzędu) [2013] K - Powierzchnia ogółem[2012] L - Powierzchnia lasów i gruntów leśnych [2012] M - Powierzchnia pod wodami [2012] N - Powierzchnia netto [2012] 0 - Liczba mieszkań oddanych do użytkowania [2003-2012] - 17 -
18,4 Tabela 2. Funkcjonalne wskaźniki delimitacyjne. L.p. Jednostka Liczba wyjeżdżających do pracy najemnej do rdzenia na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym [2011] Liczba zameldowań na pobyt stały z rdzenia na 1000 mieszkańców [2013] Udział pracujących w zawodach pozarolniczych w ogólnej liczbie pracujących [2003] Liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru RE- GON na 1000 mieszkańców [2013] Udział podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON w sekcjach J R (wyższego rzędu) w ogólnej liczbie pomiotów wpisanych do rejestru RE- GON [2013] Gęstość zaludnienia [2012] Liczba mieszkań oddanych do użytkowania na 1000 mieszkańców [2003-2012] 105,50 36,45 99,63 108,72 27,65 66,8 88,02 osoby osoby % podmioty % osoby/km 2 szt. 1 Będzino 89,26 6,08 89,54 94,21 25,56 58,4 48,20 2 Biesiekierz 3 Bobolice 49,74 1,88 91,13 71,79 23,40 53,1 8,44 4 Manowo 119,04 10,63 91,09 98,25 27,56 111,1 41,61 5 Mielno 56,10 5,93 98,98 282,63 14,77 163,1 133,71 6 Polanów 43,04 0,22 86,41 70,93 23,45 51,9 11,04 7 Sianów 113,29 7,56 94,03 99,07 26,05 109,6 26,93 8 Świe- 125,80 18,92 78,81 113,98 30,17 78,3 84,52 szyno 9 Koszalin - - 99,78 167,70 39,37 1788,4 40,59 Źródło: Opracowanie własne - 18 -
na 1000 mieszkańców (Mielno, Biesiekierz, Świeszyno, Manowo, Sianów); ich udział podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON w sekcjach J R (wyższego rzędu) w ogólnej liczbie pomiotów wpisanych do rejestru REGON jest najwyższy (Świeszyno, Biesiekierz, Manowo, Sianów); wykazują największą gęstość zaludnienia (Mielno, Sianów, Manowo); oddano w nich do użytkowania największą liczbę mieszkań w latach 2003-2012 w odniesieniu do 1000 mieszkańców (Mielno, Biesiekierz, Sianów, Manowo, Będzino). Rycina 13. Synteza wskaźników funkcjonalnych (punkty). Źródło: Opracowanie własne. Przeprowadzone analizy, oparte na zestawie wskaźników funkcjonalnych, umożliwiły sporządzenie ich syntezy. Po przydzieleniu punktacji wskaźników dla poszczególnych gmin powiatu koszalińskiego i ich zsumowaniu, otrzymano obraz siły oddziaływania Koszalina (por. ryc. 13). Gminami o najwyższej punktacji, będącymi najsilniej powiązanymi z miastem rdzeniowym, są gminy Biesiekierz (19 punktów), Świeszyno (18 punktów); gminami wykazującymi słabsze lecz nadal wyraźne powiązania funkcjonalne z Koszalinem są gminy Manowo (16 punktów), Mielno (15 punktów), Sianów (14 punktów) oraz Będzino (12 punktów). Tworzą one koncentrycznie rozłożoną strefę wokół miasta rdzeniowego, stanowiąc jego bezpośrednią strefę oddziaływania oraz ukształtowaną bądź tworzącą się strefę podmiejską Koszalina. Gminy te: wykazują najwyższą liczbę wyjeżdżających do pracy najemnej do rdzenia na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym (Biesiekierz, Świeszyno, Manowo, Sianów, Będzino); wykazują najwyższą liczbę zameldowań na pobyt stały z Koszalina na 1000 mieszkańców (Biesiekierz, Świeszyno, Manowo, Sianów); ich gospodarka jest w najsilniej związana z zawodami pozarolniczymi (Biesiekierz, Sianów, Mielno, Manowo, Będzino); posiadają największą liczbę podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON Ze względu na najniższą punktację, będącą efektem najmniej korzystnych wartości analizowanych wskaźników funkcjonalnych, za najsłabiej powiązane z Koszalinem uznaje się gminy Bobolice (9 punków) oraz Polanów (8 punków). Gminy te wykazały najmniej korzystną sytuację niemal we wszystkich wskaźnikach funkcjonalnych, notując w syntezie najniższą punktację dla sześciu z siedmiu wskaźników: Liczba wyjeżdżających do pracy najemnej do rdzenia na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym; Liczba zameldowań na pobyt stały z rdzenia na 1000 mieszkańców; Udział pracujących w zawodach pozarolniczych w ogólnej liczbie pracujących (dotyczy tylko Polanowa); Liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON na 1000 mieszkańców; Udział podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON w sekcjach J R (wyższego rzędu) w ogólnej liczbie pomiotów wpisanych do rejestru REGON; Gęstość zaludnienia; Liczba mieszkań oddanych do użytkowania na 1000 mieszkańców. - 19 -
18,4 Tabela 3. Synteza wskaźniki funkcjonalne. Punktacja Jednostka A L.p. wska źnika B Punktacja wska źnika C Punktacja wska źnika D Punktacja wskaź nika E Punktacja wskaź nika F Punktacja wskaź nika G Punktacja wskaź nika Suma punktacji osoby pkt. osoby pkt. % pkt. podmioty pkt. % pkt. osoby/km 2 pkt. szt. pkt. pkt. 1 Będzino 89,26 2 6,08 1 89,54 1 94,21 1 25,56 3 58,4 1 48,20 3 12 2 Biesiekierz 105,50 3 36,45 3 99,63 3 108,72 2 27,65 3 66,8 2 88,02 3 19 3 Bobolice 49,74 1 1,88 1 91,13 2 71,79 1 23,40 2 53,1 1 8,44 1 9 4 Manowo 119,04 3 10,63 2 91,09 2 98,25 1 27,56 3 111,1 3 41,61 2 16 5 Mielno 56,10 1 5,93 1 98,98 3 282,63 3 14,77 1 163,1 3 133,71 3 15 6 Polanów 43,04 1 0,22 1 86,41 1 70,93 1 23,45 2 51,9 1 11,04 1 8 7 Sianów 113,29 3 7,56 1 94,03 2 99,07 1 26,05 3 109,6 3 26,93 1 14 8 Świeszyno 125,80 3 18,92 3 78,81 1 113,98 2 30,17 3 78,3 3 84,52 3 18 9 Koszalin - - - - 99,78-167,70-39,37-1788,4-40,59 - - Źródło: Opracowanie własne. A - Liczba wyjeżdżających do pracy najemnej do rdzenia na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym [2011] B - Liczba zameldowań na pobyt stały z rdzenia na 1000 mieszkańców [2013] C - Udział pracujących w zawodach pozarolniczych w ogólnej liczbie pracujących [2003] D - Liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON na 1000 mieszkańców [2013] E - Udział podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON w sekcjach J R (wyższego rzędu) w ogólnej liczbie pomiotów wpisanych do rejestru REGON [2013] F - Gęstość zaludnienia [2013] G - Liczba mieszkań oddanych do użytkowania na 1000 mieszkańców [2003-2012] - 20 -
2.3. Koszaliński Obszar Funkcjonalny w analizie wskaźnikami uzupełniającymi Pierwszy ze wskaźników dotyczy obiektywnych uwarunkowań przyrodniczych gmin. Rozkład lasów i gruntów leśnych wykazuje charakter pasm (por. ryc. 14), zmniejszając swój udział w powierzchni gmin wraz ze zbliżaniem się do wybrzeża. Najmniej zalesioną gminą jest Mielno (11,29%) oraz Będzino (11,45%) i są to wyraźnie najniższe wartości tego wskaźnika. Najbardziej zalesionymi gminami są: Manowo (66,84%) oraz Polanów (54,96%). Rycina 15. Udział użytków rolnych w powierzchni gminy [2010] (procent). Źródło: Opracowanie własne. Rycina 14. Udział lasów i gruntów leśnych w powierzchni gminy [2012] (procent). Źródło: Opracowanie własne. Odwrotną prawidłowość wykazuje udział użytków rolnych (por. ryc. 15) gminy położone najdalej od wybrzeża wykazują najmniejsze udziały (Manowo 22,65%, Bobolice 23,69%), natomiast te w bezpośrednim pasie nadmorskim najwyższe (Będzino 65,82%, Biesiekierz 61,83%). Wskazuje to na prawidłowość, w której tereny wolne od lasów są wykorzystywane rolniczo, przy czym specyficzna sytuacja występuje w gminie Mielno, która wykazuje niską wartość tego wskaźnika przy jednocześnie najniższej wartości wskaźnika lasów i gruntów leśnych. Wynika to z charakterystycznego kształtu gminy i jej położenia (strefa brzegowa). Analiza zmian liczby ludności, w której odniesiono stan ludnościowy gmin z roku 2012 do roku 2002 wskazuje na procesy demograficzne zachodzące wewnątrz KOF (por. ryc. 16). Bardzo wyraźne jest zjawisko zwiększania się liczby ludności w niektórych gminach bezpośrednio przyległych do miasta rdzeniowego, przy czym zdecydowanie największy wzrost liczby ludności wykazały gminy Biesiekierz (130,22%) oraz Świeszyno (124,04%). Wartości te sugerują tworzenie się w tych gminach strefy podmiejskiej Koszalina, związanej z przemieszczaniem się ludności miejskiej. Miasto Koszalin wykazało dodatnią, choć niewielką zmianę (100,8%). Cztery gminy wykazały spadek liczby ludności: Bobolice, Polanów, Mielno oraz Będzino (najniższa wartość wskaźnika - 93,11%), co oznacza negatywne zjawisko depopulacji tych obszarów KOF. Warto podkreślić, że wpływ na wyniki badania dla gminy Będzino i miasta Koszalina miały zmiany granic jednostek samorządowych. Wiążą się one z przyłączeniem Jamna i Łabusza do Koszalina w 2010 r. Wraz ze zmianą granic około 1000 mieszkańców gminy Będzino zostało wchłoniętych przez miasto Koszalin. - 21 -
Rycina 16. Dynamika zmian liczby ludności [2002=100%] (procent). Źródło: Opracowanie własne. Uzupełnieniem obrazu procesów demograficznych zachodzących we wnętrzu KOF jest wskaźnik salda migracji (por. ryc. 17). Wskaźnik ten jest wyrażany wartościami bezwzględnymi, oznaczającymi stosunek liczby osób przybyłych do danej gminy do liczby osób które daną gminę opuściły. Wartości ujemne oznaczają zachowania społeczne polegające na opuszczaniu dotychczasowego miejsca zamieszkania, wartości dodatnie - napływ ludności. Rozkład przestrzenny tej cechy jest znacząco podobny do dynamiki zmian liczby ludności. Wartości dodatnie salda migracji wykazują przede wszystkim gminy położone w najbliższym otoczeniu miasta rdzeniowego, przy czym najwyższą wartość ponownie wystąpiła w gminie Biesiekierz (saldo +148 osób). Należy zaznaczyć, że poza m. Koszalinem (z saldem +139 osób ), gmina ta bardzo wyraźnie dominuje nad pozostałymi gminami KOF - kolejną gminą pod względem wysokości tego wskaźnika jest Manowo, które wykazało saldo +46 osób. Oznacza to, że Biesiekierz jest gminą poddaną zdecydowanie najsilniejsze antropopresji, oraz w sposób najsilniejszy zostaje przekształcana w bezpośrednią strefę podmiejską Koszalina. Najniższe wartości wskaźnika, oznaczające najniższą atrakcyjność dla osób podejmujących decyzje migracyjne, zanotowano w gminach Polanów i Bobolice (salda odpowiednio na poziomie -56 i -78 osób). Gminy te wykazywały najmniej korzystną sytuację również w zakresie zmian liczby ludności, co potwierdza iż są to obszary o postępującej depopulacji. Rycina 17. Saldo migracji wewnętrznych na pobyt stały [2013] (osoby). Źródło: Opracowanie własne. Pierwszym rozpatrywanym typem infrastruktury sieciowej jest kanalizacja (por. ryc. 18). Rozkład przestrzenny gęstości tej sieci wskazuje na typowy stan, w którym największa gęstość przypada dla miasta rdzeniowego (Koszalin - 2,13 km/km2) oraz pobliskie gminy. Bardzo dużą gęstość sieci, zbliżoną do m. Koszalina, występuje również w Mielnie (aż 2,05 km/km2). Pozostałe gminy wykazują już dużo mniejszą gęstość sieci kanalizacyjnej, przy czym należy wyróżnić podmiejskie gminy Biesiekierz (0,82 km/km2) oraz Świeszyno (0,85 km/km2) - najniższą wartość wykazała gmina Będzino (zaledwie 0,09 km/km2). Rycina 18. Gęstość czynnej sieci kanalizacyjnej [2012] (km/km2). Źródło: Opracowanie własne. - 22 -
Poza samą gęstością infrastruktury, bardzo duże znaczenie ma jej dostępność, wyrażona udziałem ludności danej gminy korzystającej z tej infrastruktury (por. ryc. 19). W przypadku poprawnie prowadzonej gospodarki przestrzennej, gdzie zamiast rozproszonych układów osadniczych występują układy zwarte i skupione, sieć o niewielkiej długości (i tym samym gęstości po odniesieniu do powierzchni) obsługuje znaczną liczbę ludności. Typowo, najwyższe wartości wykazało miasto rdzeniowe (Koszalin - 94,76%), poza nim ponownie bardzo wysoką wartość wykazało Mielno (90,34%), co wskazuje na korzystną sytuację w zakresie gospodarki komunalnej i ochrony środowiska. Dotyczy to również gminy Bobolice, która pomimo niewielkiej gęstości sieci kanalizacyjnej, obsługuje ponad 76% ludności. W średnim przedziale wskaźnika z niższymi wartościami ponownie znalazły się Biesiekierz (67,98%) oraz Świeszyno (66,43%). Ponownie najmniej korzystną sytuację wykazała gmina Będzino - zaledwie 35,51% ludności gminy korzysta z sieci kanalizacyjnej. Świadczy to o dużych, wieloletnich opóźnieniach rozwojowych gminy w zakresie gospodarki komunalnej, co jest sytuacją alarmującą (szczególnie w kontekście jakości życia oraz ochrony środowiska). Rycina 19. Udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w ludności gminy ogółem [2012] (procent). Źródło: Opracowanie własne. W przypadku gęstości sieci wodociągowej, rozkład przestrzenny tej cechy jest niemal identyczny z gęstością sieci kanalizacyjnej (por. ryc. 20). Ponownie najwyższe wartości, oznaczające najkorzystniejszą sytuację wykazało miasto rdzeniowe (m. Koszalin - 2 km/km2) oraz Mielno (1,45 km/km2). W średnim przedziale wskaźnika znalazła się jedynie gmina Biesiekierz (0,93 km/km2). Gmina Świeszyno wykazała dwukrotnie mniejszą gęstość i z pozostałymi gminami znalazła się w najniższym przedziale. Wyraźnie najmniejszą gęstość sieci wodociągowej wykazują gminy Polanów (0,23 km/km2) i Manowo (0,24 km/km2). Rycina 20. Gęstość czynnej sieci wodociągowej [2012] (km/km2). Źródło: Opracowanie własne. W zakresie stopnia korzystania z sieci wodociągowej w gminach (por. ryc. 21), ponownie najkorzystniej prezentuje się miasto rdzeniowe (m. Koszalin - 96,36%) oraz Mielno (98,06%), w których niemal każdy mieszkaniec ma dostęp do tej infrastruktury. W grupie wykazującej najmniej korzystną sytuację ponownie znajduje się Polanów z najniższą wartością wskaźnika (71,87%). Wskaźnik ten ukazują także bardzo niekorzystną sytuację, dotyczącą gminy Będzino. Związana jest ona z niedorozwojem sieci kanalizacyjnej w stosunku do sieci wodociągowej. W gminie Będzino z sieci wodociągowej korzysta aż 92,55% procent ludności, przy czym z sieci kanalizacyjnej - zaledwie 35,51%. Oznacza to masowe odprowadzanie nieczystości do indywidualnych zbiorników nieczystości, co stanowi poważne zagrożenie dla stanu środowiska naturalnego dla całego KOF. Problem dysproporcji pomiędzy tymi sieciami dotyczy także pozostałych gmin tego obszaru (poza Koszalinem i Mielnem), jest jednak znacznie mniejszy. - 23 -
Dostępność i stopień wykorzystania tej sieci jest w KOF zróżnicowany (por. ryc. 23). Miasto Koszalin wykazało najwyższą wartość wskaźnika (90,68%), nadal dość korzystna (choć znacznie gorsza niż w mieście rdzeniowym) sytuacja występuje w gminie Biesiekierz (60,53%). Wyraźnie najsłabszymi gminami w tym zakresie są gminy Bobolice oraz Polanów. Rycina 21. Udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej w ludności gminy ogółem [2012] (procent). Źródło: Opracowanie własne. Sieć gazowa jest z reguły siecią o najmniejszej gęstości, skupiającej się przede wszystkim w miastach (por. ryc. 22). W KOF zdecydowanie największą jej gęstość wykazuje m. Koszalin (2,72 km/km2). W drugim przedziale znalazły się gminy Mielno (1,21 km/km2) oraz Biesiekierz (0,93 km/km2), a więc gminy bezpośrednio przyległe do miasta rdzeniowego. Pozostałe gminy wykazują znacznie niższe wartości wskaźnika, przy czym gmina Bobolice posiada bardzo niewielką sieć gazociągów (zaledwie 0,08 km/km2) a gmina Polanów w ogóle jej nie posiada (gmina ponownie wykazuje najmniej korzystną sytuację w zakresie rozwoju infrastruktury komunalnej). Rycina 23. Udział ludności korzystającej z sieci gazowej w ludności gminy ogółem [2012] (procenty). Źródło: Opracowanie własne. W przypadku wskaźnika dotyczącego ludności obsługiwanej przez komunalne oczyszczalnie ścieków (por. ryc. 24), niemal wzorcowa sytuacja zachodzi w m. Koszalinie, gdzie blisko 100% ludności jest obsługiwana przez oczyszczalnię. Dobra sytuacja występuje również w gminach Biesiekierz (83,80%) oraz Bobolice (80,60% - co odpowiada również wysokiej wartości wskaźnika udziału ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej). Najmniejszy udział ludności korzystającej z oczyszczalni występuje w gminie Świeszyno (wyraźnie najniższa wartość 27,83%) oraz w gminie Będzino (46,64%). Rycina 22. Gęstość czynnej sieci gazowej [2012] (km/km2). Źródło: Opracowanie własne. - 24 -
Rycina 24. Udział ludności korzystającej z komunalnych oczyszczalni ścieków w ludności gminy ogółem [2012] (procent). Źródło: Opracowanie własne. Kolejny ze wskaźników uzupełniających dotyczy ruchu budowlanego w zakresie zabudowy mieszkaniowej, wyrażonego poprzez liczbę wydanych pozwoleń na budowę (por. ryc. 25). Liczba ta została odniesiona do liczby mieszkańców, aby uniknąć przekłamań związanych z różnicami w potencjałach demograficznych poszczególnych gmin KOF. Po raz kolejny gmina Mielno wykazuje najwyższe wartości (ponad 31 decyzji), co świadczy o intensywnie zachodzących procesach inwestycyjnych. Wysokie wartości odnotowały również gminy Świeszyno, Będzino oraz Biesiekierz. Bardzo niewielki ruch budowlany w zakresie zabudowy mieszkaniowej wystąpił w gminach Sianów, Bobolice, Polanów i Manowo, co bezpośrednio związane jest ze zdiagnozowanym wcześniej (wskaźniki zmian liczby ludności oraz salda migracji) zjawiskiem depopulacji tych gmin. Rycina 25. Wydane pozwolenia na budowę (zabudowa mieszkaniowa) na 1000 mieszkańców [2012]. Źródło: Opracowanie własne. Kolejny ze wskaźników uzupełniających dotyczy podmiotów gospodarczych, ukazując zmiany ich liczby w poszczególnych gminach (por. ryc. 26). Wskaźnik ten nie bierze pod uwagę wielkości podmiotów gospodarczych (także duży zakład produkcyjny zatrudniający wiele osób jest równorzędny jednoosobowej firmie), jednak ukazując dynamikę zmian ich liczby w ostatnich latach daje pogląd na sytuację gospodarczą gmin. Najwyższą dynamikę, oznaczającą wzrost liczby podmiotów gospodarczych, wykazały gminy Biesiekierz (122%) oraz Świeszyno (116%) - pokrywa się to ze wskaźnikiem obrazującym dynamikę liczby ludności (te same gminy wykazały również dwie najwyższe wartości spośród całego KOF). Jest to efektem postępującego wraz z napływem ludności miejskiej rozszerzania oferty handlowo-usługowej w gminach. Po drugiej stronie dynamiki znajduje się gmina Mielno, w której zanotowano najwyższy spadek liczby podmiotów (88% oznaczające 12% ubytek); spadek zanotowały również gminy Będzino, Bobolice oraz miasto Koszalin, przy czym są to spadki znacznie mniejsze. Podczas analizy omawianego wskaźnika, po raz kolejny należy pamiętać o zmianie granic jednostek samorządowych. W wyniku przyłączenia Jamna i Łabusza do Koszalina w 2010 r., ok. 150 podmiotów z gminy Będzino znalazło się na terytorium miasta Koszalina. - 25 -
Rycina 26. Dynamika zmian liczby podmiotów gospodarczych [2009=100%] (procent). Źródło: Opracowanie własne. Rycina 27. Udział podmiotów gospodarczych z działalności rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo w liczbie podmiotów ogółem [2012] (procent). Źródło: Opracowanie własne. Ostatni ze wskaźników uzupełniających prezentuje strukturę gospodarki w gminach, wskazując na te gminy, w których działalności związane z rolnictwem, leśnictwem, łowiectwem i rybołówstwem mają największe znaczenie i największy udział w liczbie podmiotów gospodarczych (por. ryc. 27). Pozwala to na wyłonienie z KOF tych gminy, które w sposób najsilniejszy są powiązane z działalnościami okołorolniczymi. Wyraźnie najwyższe wartości wskaźnika wykazały gminy Polanów (11,34%) oraz Bobolice (10,32%); najniższe wartości (poza m. Koszalinem) wykazały gminy Mielno (1,89%), Świeszyno (3,16%), Biesiekierz (3,3%), a więc te, które już wcześniej wykazywały cechy najbardziej miejskich gmin KOF. - 26 -
Tabela 4. Wskaźniki bazowe dla delimitacji wskaźnikami uzupełniającymi. L.p. Jednostka A B C D E F G H I J K L M N O P R km 2 km 2 osoby osoby km 2 km 2 km osoby km osoby km osoby osoby podm. podm. podm. szt. 1 Będzino 166 166 9181 8548 19 109,2555 15,0 3035 98,2 7911 45,031 2938 3987 846 806 37 160 2 Biesiekierz 117 117 4825 6283 22 72,3452 96,4 4271 109,2 5753 109,269 3803 5265 570 698 23 113 3 Bobolice 368 368 9985 9720 184 87,1951 96,1 7393 165,2 8550 29,822 644 7834 697 688 71 19 4 Manowo 187 187 6281 6825 125 42,3619 25,3 3507 45,4 5537 32,504 1633 4700 658 675 32 54 5 Mielno 62 62 5021 5011 7 19,5215 126,9 4527 89,8 4914 74,909 2172 3413 1615 1429 27 158 6 Polanów 393 393 9310 9147 216 107,9602 63,7 4636 89,3 6574 0 10 5647 609 644 73 42 7 Sianów 227 227 13107 13665 101 132,7536 44,2 7007 91,7 10915 33,569 1863 7700 1261 1363 74 22 8 Świeszyno 133 133 5332 6614 47 50,9263 112,6 4394 55,4 5824 61,816 2824 1841 649 759 24 126 9 Koszalin 98 98 108480 109343 35,5 37,5932 209,0 103610 195,6 105366 267,043 99154 109000 18542 18308 110 0 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS. A - Powierzchnia ogółem [2010] B - Powierzchnia ogółem [2012] C - Ludność ogółem [2002] D - Ludność ogółem [2012] E - Powierzchnia lasów i gruntów leśnych [2012] F - Powierzchnia użytków rolnych [2010] G - Długość czynnej sieci kanalizacyjnej [2012] H - Liczba osób korzystających z sieci kanalizacyjnej [2012] I - Długość czynnej sieci wodociągowej [2012] J - Liczba osób korzystających z sieci wodociągowej [2012] K - Długość czynnej sieci gazowej [2012] L - Liczba osób korzystających z sieci gazowej [2012] M - Liczba ludności korzystająca z komunalnych oczyszczalni ścieków [2012] N - Liczba podmiotów gospodarki narodowej (REGON) [2009] O - Liczba podmiotów gospodarki narodowej (REGON) [2013] P - Liczba podmiotów gospodarczych z działalności rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo [2013] R - Wydane decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dotyczące zabudowy mieszkaniowej (wielorodzinnej i jednorodzinnej) [2012] - 27 -
Tabela 5. Uzupełniające wskaźniki delimitacyjne. L.p. Jednostka A B C D E F G H I J K L M N % % % osoby km/km 2 % km/km 2 % km/km 2 % % szt./1000 os. % % 1 Będzino 11,45 65,82 93,11 13 0,09 35,51 0,59 92,55 0,27 34,37 46,64 18,72 95,27 4,59 2 Biesiekierz 18,80 61,83 130,22 148 0,82 67,98 0,93 91,56 0,93 60,53 83,80 17,99 122,46 3,30 3 Bobolice 50,00 23,69 97,35-78 0,26 76,06 0,45 87,96 0,08 6,63 80,60 1,95 98,71 10,32 4 Manowo 66,84 22,65 108,66 46 0,14 51,38 0,24 81,13 0,17 23,93 68,86 7,91 102,58 4,74 5 Mielno 11,29 31,49 99,80 10 2,05 90,34 1,45 98,06 1,21 43,34 68,11 31,53 88,48 1,89 6 Polanów 54,96 27,47 98,25-56 0,16 50,68 0,23 71,87 0,00 0,11 61,74 4,59 105,75 11,34 7 Sianów 44,49 58,48 104,26 38 0,19 51,28 0,40 79,88 0,15 13,63 56,35 1,61 108,09 5,43 8 Świeszyno 35,34 38,29 124,04 28 0,85 66,43 0,42 88,06 0,46 42,70 27,83 19,05 116,95 3,16 9 Koszalin 36,22 38,36 100,80 139 2,13 94,76 2,00 96,36 2,72 90,68 99,69 0,00 98,74 0,60 Źródło: Opracowanie własne, Bank Danych Lokalnych GUS. A - Udział lasów i gruntów leśnych w powierzchni gminy [2012] B - Udział użytków rolnych w powierzchni gminy [2010] C - Dynamika zmian liczby ludności [2002=100%] D - Saldo migracji wewnętrznych na pobyt stały [2013] E - Gęstość czynnej sieci kanalizacyjnej [2012] F - Udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w ludności gminy ogółem [2012] G - Gęstość czynnej sieci wodociągowej [2012] H - Udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej w ludności gminy ogółem [2012] I - Gęstość czynnej sieci gazowej [2012] J - Udział ludności korzystającej z sieci gazowej w ludności gminy ogółem [2012] K - Udział ludności korzystającej z komunalnych oczyszczalni ścieków w ludności gminy ogółem [2012] L - Wydane pozwolenia na budowę (zabudowa mieszkaniowa) na 1000 mieszkańców [2012] M - Dynamika zmian liczby podmiotów gospodarczych [2009=100%] N - Udział podmiotów gospodarczych z działalności rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo w liczbie podmiotów ogółem [2013] - 28 -
na ich terenie występuje najsilniejszy ruch budowlany (Mielno, Biesiekierz, Świeszyno, Będzino); wykazują dodatnią dynamikę liczby podmiotów gospodarczych (Biesiekierz, Świeszyno, Manowo, Sianów); wykazują niskie udziały podmiotów gospodarczych związanych z rolnictwem, leśnictwem, łowiectwem i rybactwem (Mielno, Biesiekierz, Świeszyno, Będzino, Manowo, Sianów). Rycina 28. Synteza wskaźników uzupełniających (punkty). Źródło: Opracowanie własne. Przeprowadzone analizy umożliwiły sporządzenie syntezy (por. ryc. 28). Odbyła się ona zgodnie z zasadami opisanymi w rozdziale pierwszym. Każda gmina otrzymała punktację cząstkową dla każdego wskaźnika, po czym punkty te zostały zsumowane, dając końcową punktację w syntezie wskaźników uzupełniających. Trzy gminy osiągnęły wartości w najwyższym przedziale, przewyższając pozostałe z KOF: są to gminy Biesiekierz (37 punktów) i Mielno (36 punktów) oraz gmina Świeszyno (33 punktów). Drugi przedział wartości punktowych syntezy tworzą gminy: Manowo (29 punktów), Będzino (28 punktów) oraz Sianów (26 punktów). Wyniki te bardzo jednoznacznie wskazują na gminy, które są najsilniej związane z Koszalinem i w stopniu największym prezentują cechy gmin miejskich: posiadają najmniejsze udziały lasów i terenów leśnych w powierzchni gminy (Mielno, Będzino, Biesiekierz); posiadają najmniejsze udziały użytków rolnych w powierzchni gminy (Mielno); wykazują dodatnią dynamikę ludnościową (Biesiekierz, Świeszyno, Sianów, Manowo); wykazują dodatnie wartości salda migracji (Biesiekierz, Będzino, Mielno, Sianów, Manowo, Świeszyno); wykazują najlepiej rozwiniętą infrastrukturę sieciową; Pozostałe dwie gminy powiatu koszalińskiego wykazały znacznie niższe wartości punktacji, wyraźnie wskazując na swój odmienny charakter jest to gmina Bobolice (21 punktów) oraz gmina Polanów (20 punktów). Gminy te wykazały najmniej korzystną sytuację, z najniższymi wartościami wskaźników: największe udziały lasów i terenów leśnych w powierzchni gminy; ujemna dynamika ludnościowa; ujemne wartości salda migracji; słabo rozwinięta infrastrukturę sieciową (nie dotyczy sieci kanalizacyjnej w Bobolicach oraz liczby korzystających z oczyszczalni ścieków w obu gminach); najsłabszy ruch budowlany; ujemna dynamika liczby podmiotów gospodarczych (Bobolice); najwyższe udziały podmiotów gospodarczych związanych z rolnictwem, leśnictwem, łowiectwem i rybactwem. Obraz ten potwierdza wyniki pozyskane w syntezie wskaźników funkcjonalnych, dając silne przesłanki do kwalifikacji poszczególnych gmin i w rezultacie końcowego obrazu wewnętrznej spójności KOF. - 29 -
Tabela 6. Synteza wskaźniki uzupełniające. L.p. Jednostka A B C D E F G Punktacja wskaźnika Punktacja wskaźnika Punktacja wskaźnika Punktacja wskaźnika Punktacja wskaźnika Punktacja wskaźnika Punktacja wskaźnika 18,80 3 61,83 1 130,22 3 148 3 0,82 2 67,98 2 0,93 2 % pkt % pkt % pkt osoby pkt km/km 2 pkt % pkt km/km 2 pkt 1 Będzino 11,45 3 65,82 1 93,11 1 13 2 0,09 1 35,51 1 0,59 2 2 Biesiekierz 3 Bobolice 50,00 1 23,69 3 97,35 1-78 1 0,26 1 76,06 2 0,45 2 4 Manowo 66,84 1 22,65 3 108,66 3 46 2 0,14 1 51,38 2 0,24 1 5 Mielno 11,29 3 31,49 2 99,80 1 10 2 2,05 3 90,34 3 1,45 3 6 Polanów 54,96 1 27,47 3 98,25 1-56 1 0,16 1 50,68 2 0,23 1 7 Sianów 44,49 3 58,48 1 104,26 2 38 2 0,19 1 51,28 2 0,40 2 8 Świe- 35,34 2 38,29 2 124,04 3 28 2 0,85 2 66,43 2 0,42 2 szyno 9 Koszalin 36,22-38,36-100,80-139 - 2,13-94,76-2,00 - Źródło: Opracowanie własne. A - Udział lasów i gruntów leśnych w powierzchni gminy [2010] B - Udział użytków rolnych w powierzchni gminy [2010] C - Dynamika zmian liczby ludności [2002=100%] D - Saldo migracji wewnętrznych na pobyt stały [2012] E - Gęstość czynnej sieci kanalizacyjnej [2012] F - Udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w ludności gminy ogółem [2012] G - Gęstość czynnej sieci wodociągowej [2012] - 30 -
Tabela 6b.Synteza wskaźniki uzupełniające. L.p. Jednostka H Punktacja wskaź nika I Punktacja wskaźnika J Punktacja wskaźnika K Punktacja wskaźnika L Punktacja wskaźnika M Punktacja wskaźnika N Punktacja wskaźnika Suma punktacji % pkt km/ km 2 pkt % pkt % pkt szt./1000 os. pkt % pkt % pkt 1 Będzino 92,55 3 0,27 3 34,37 3 46,64 1 18,72 3 95,27 1 4,59 3 28 2 Biesiekierz 91,56 3 0,93 3 60,53 3 83,80 3 17,99 3 122,46 3 3,30 3 37 3 Bobolice 87,96 2 0,08 1 6,63 1 80,60 3 1,95 1 98,71 1 10,32 1 21 4 Manowo 81,13 2 0,17 2 23,93 2 68,86 3 7,91 2 102,58 2 4,74 3 29 5 Mielno 98,06 3 1,21 3 43,34 3 68,11 3 31,53 3 88,48 1 1,89 3 36 6 Polanów 71,87 1 0,00 1 0,11 1 61,74 2 4,59 1 105,75 3 11,34 1 20 7 Sianów 79,88 1 0,15 2 13,63 2 56,35 2 1,61 1 108,09 3 5,43 2 26 8 Świeszyno 88,06 2 0,46 3 42,70 3 27,83 1 19,05 3 116,95 3 3,16 3 33 9 Koszalin 96,36-2,72-90,68-99,69-0,00-98,74-0,60 - - Źródło: Opracowanie własne. H - Udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej w ludności gminy ogółem [2012] I - Gęstość czynnej sieci gazowej [2012] J - Udział ludności korzystającej z sieci gazowej w ludności gminy ogółem [2012] K - Udział ludności korzystającej z komunalnych oczyszczalni ścieków w ludności gminy ogółem [2012] L - Wydane pozytywne decyzje o ustaleniu warunków zabudowy na 1000 mieszkańców [2012] M - Dynamika zmian liczby podmiotów gospodarczych [2009=100%] N - Udział podmiotów gospodarczych z działalności rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo w liczbie podmiotów ogółem [2012] - 31 -
2.4. Koszaliński Obszar Funkcjonalny a wyniki innych badań Dla zapewnienia rzetelności przeprowadzanego procesu delimitacji, przed ostatecznym wyznaczeniem zasięgu KOF dokonano analizy innych dokumentów, które również podejmują problematykę zasięgu strefy oddziaływania m. Koszalina. Dostarczyło to kolejnych wniosków, uzupełniających dotychczas sporządzone analizy (wskaźniki funkcjonalne i uzupełniające) i w efekcie ułatwiło delimitację końcową. Tematyka strefy oddziaływania miast powiatowych została poruszona w ramach Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK), najważniejszego dokumentu planistycznego sporządzanego na poziomie krajowym. Stanowi on punkt odniesienia dla wszystkich opracowań planistycznych niższego (regionalnego, lokalnego) szczebla, jak również rządowych dokumentów programowych (średnio i długookresowe strategie kraju, programy, polityki i in.). Interesujące (z punktu widzenia zasięgu KOF), efekty przeprowadzonych analiz zawiera mapa diagnostyczna KPZK (por. ryc. 29). Rycina 29. Miejski obszar funkcjonalny Koszalina. Źródło: Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, Miejskie obszary funkcjonalne - fragment mapy nr 4. Świeszyno, Manowo oraz Sianów. Poza strefą znalazły się Bobolice oraz Polanów. Kolejnym istotnym dokumentem odnoszącym się do problematyki miejskich obszarów funkcjonalnych, jest sporządzany na poziomie regionalnym plan zagospodarowania przestrzennego województwa. Plan sporządzony dla województwa zachodniopomorskiego (PZPWZ) również podnosi tę tematykę. Rycina 30. Koszalińsko-kołobrzeski obszar funkcjonalny. Źródło: Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Zachodniopomorskiego, Kierunki rozwoju fragment mapy. Wyniki analiz zawiera mapa kierunkowa PZPWZ (por. ryc. 30). Wyznaczono na niej Koszalińsko-kołobrzeski obszar funkcjonalny, będący wspólną strefą oddziaływania połączonych potencjałów m. Koszalina i Kołobrzegu. W granicach objętych niniejszym opracowaniem, tj. wewnątrz powiatu koszalińskiego, obszar ten obejmuje gminy Mielno, Będzino, Biesiekierz, Świeszyno, Manowo oraz Sianów. Gminy Bobolice i Polanów również nie zostały zaliczone do tak definiowanego obszaru funkcjonalnego. Jest to ten sam zakres przestrzenny, który wyznaczono w KPZK. Dla delimitacji miejskich obszarów funkcjonalnych istotne znaczenie mają bezpośrednie połączenia w transporcie publicznym (zbiorowym), prowadzące do miasta rdzeniowego. Analizie poddano rozkłady jazdy PKS oraz przewoźników prywatnych (por. ryc. 31). Kolorem czerwonym zaznaczono miasto rdzeniowe, natomiast kolorem żółtym jego strefę zewnętrzną (bezpośredniego oddziaływania). Wyniki uzyskane przez zespół autorski potwierdzają obraz uzyskany w niniejszym opracowaniu: za strefę oddziaływania m. Koszalina w KPZK uznano gminy Mielno, Będzino, Biesiekierz, - 32 -
Analizie poddano strukturę uczniów i studentów, uczących się i studiujących w m. Koszalinie w trzech grupach szkolnych (etapach edukacji): gimnazjalnej, ponadgimnazjalnej i wyższej w roku szkolnym 2012/2013. Pozyskane dane wskazywały, jaki procent uczniów i studentów z danej gminy powiatu koszalińskiego korzysta z oferty edukacyjnej miasta rdzeniowego (tab.7). Umożliwiło to zobrazowanie tego oddziaływania i analizy rozkładu przestrzennego. Dane obejmowały następujące placówki edukacyjne: poziom gimnazjalny: Rycina 31. Autobusowy transport publiczny połączenia do m. Koszalina. Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Uwzględniono wszystkie połączenia z miejscowości położonych w powiecie koszalińskim oraz z niektórych miejscowości położonych na zewnątrz powiatu (Kołobrzeg, Białogard, Darłowo, Sławno, Miastko, Biały Bór, Malechowo, Ostrowiec, Sianożęty), o ile mogą z nich korzystać również mieszkańcy analizowanego obszaru (tzn. funkcjonujące na trasie przejazdu do m. Koszalina przystanki w gminach powiatu). Połączenia są ważnym elementem wskazującym na powiązania funkcjonalne miasta i jego otoczenia: wolnorynkowe zasady prowadzenia działalności związanej z przewozem osób decydują o tym, że połączenia są utrzymywane tam, gdzie jest na nie zapotrzebowanie, a zapotrzebowanie wynika wprost z przemieszczeniami odpowiednio dużej liczby ludności z danego obszaru do miasta rdzeniowego. Te przemieszczenia są kolejnym wskaźnikiem oddającym zasięg oddziaływania m. Koszalina. Mapa prezentuje równomierny rozkład połączeń, rozchodzący się promieniście od rdzenia na wszystkie gminy powiatu koszalińskiego. Należy zaznaczyć, że obraz połączeń w transporcie publicznym (zbiorowym) jest w dużej mierze powiązany ze strukturą osadniczą danej gminy gminy o luźnej strukturze (duża liczba rozporoszonych miejscowości) wykazują większą liczbę połączeń; gminy o skupionej strukturze (mniejsza liczba miejscowości, mniejsze ich rozproszenie) wykazują ich mniej. Kolejnym ważnym elementem związanym z funkcjonowaniem miasta rdzeniowego i jego oddziaływania na otaczającą przestrzeń jest funkcja edukacyjna. Gimnazjum nr: 2, 6, 7, 9, 11 Zespół Szkół Sportowych Zespół Szkół nr: 2, 11, 12, 13 Katolickie Gimnazjum Centrum Kształcenia Ustawicznego Społeczne Gimnazjum Językowe "Nasza Szkoła" poziom ponadgimnazjalny: Liceum Ogólnokształcące: I, II Zespół Szkół nr: 1, 2, 3, 7, 8, 9, 10, 12 Centrum Kształcenia Ustawicznego Zespół Szkół Plastycznych Zespół Państwowych Szkół Muzycznych poziom wyższy: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koszalinie Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi Ośrodek Zamiejscowy w Koszalinie Politechnika Koszalińska Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna Filia Koszalin Zasięg oddziaływania placówek edukacyjnych jest ściśle powiązany ze stopniem (etapem) edukacyjnym realizowanym w danej placówce: im wyższy stopień szkoły tym jej zasięg przestrzenny większy; im szkoła jest niższego stopnia, tym jej zasięg oddziaływania mniejszy. I tak renomowana uczelnia wyższa kształci studentów z całego kraju, natomiast szkoła podstawowa dzieci z obrębu jednej dzielnicy miasta. Wynika to z liczby placówek danego typu, wieku uczniów i ich stopnia samodzielności, odległości do szkoły i innych. Ta prawidłowość zachodzi również w przypadku szkół m. Koszalina. - 33 -
(41,88%), Mielno (40,07%) oraz Biesiekierz (37,98%), wskazując tym samym najsilniejsze powiązania z miastem rdzeniowym w tym zakresie. Tak jak w przypadku szkół gimnazjalnych, zasięg szkół ponadgimnazjalnych nie wykracza poza granicę powiatu. Rycina 32. Udział osób w wieku gimnazjalnym uczęszczających do koszalińskich szkół gimnazjalnych w roku szkolnym 2012/2013 (procent). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UM Koszalina. Dla poziomu gimnazjalnego, zdecydowanie największy odsetek uczniów uczęszcza do koszalińskich szkół z gmin: Świeszyno (37,73%) i Biesiekierz (36,12%). Potwierdza to dotychczasowe wyniki badań oraz po raz kolejny dowodzi, że gminy te stanowią strefę podmiejską miasta rdzeniowego. Nieco mniejsze, lecz nadal istotne oddziaływanie dotyczy gmin: Manowo (28,97%), Sianów (24,43%) i (Mielno 22,73%). Poza gminą Będzino, są to wszystkie gminy okalające m. Koszalin, bezpośrednio do niego przyległe. Najniższe udziały wykazują gminy najdalej oddalone: Polanów (8,46%) i Bobolice (8,79%). Oddziaływanie tych placówek edukacyjnych nie wykracza poza granicę powiatu koszalińskiego. Rycina 34. Udział osób w wieku 19-24 studiujących w koszalińskich szkołach wyższych w roku akademickim 2012/2013 (procent). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UM Koszalina. Wraz ze wzrostem poziomu (etapu) edukacyjnego, wzrasta zasięg oddziaływania danej szkoły. Prawidłowość ta jest bardzo wyraźna zasięg oddziaływania koszalińskich szkół wyższych wykracza poza granicę powiatu. Ze względu na specyfikę, polegającą na bardzo rozległym i niejednolitym charakterze, ten rodzaj powiązań funkcjonalnych nie może być brany pod uwagę w analizach wewnętrznej spójności miejskiego obszaru funkcjonalnego. Oddziaływanie szkół wyższych danego miasta jest bowiem znacznie szersze niż jego obszar funkcjonalny. W przypadku m. Koszalina, najwyższe wartości zanotowało miasto Białogard (27,02%) oraz gmina Siemyśl (24,39%), których w żaden sposób do KOF zaliczyć nie można. Spośród gmin powiatu koszalińskiego, uwagę zwraca duży udział studentów z gminy Polanów (22,13%). Rycina 33. Udział osób w wieku ponadgimnazjalnym uczęszczających do koszalińskich szkół ponadgimnazjalnych w roku szkolnym 2012/2013 (procent). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UM Koszalina. Podobnych wniosków dostarcza rozkład przestrzenny oddziaływania szkół ponadgimnazjalnych. Najwyższe udziały uczniów uczęszczających do koszalińskich szkół tego poziomu wykazały gminy: Sianów - 34 -
Tabela 7. Studenci/słuchacze koszalińskich szkół wyższych w roku akademickim 2012/2013. L.p. Jednostka Udział mieszkańców w wieku gimnazjalnym uczęszczających do koszalińskich szkół gimnazjalnych Udział mieszkańców w wieku ponadgimnazjalnym uczęszczających do koszalińskich szkół ponadgimnazjalnych % Udział mieszkańców w wieku 19-24 studiujących w koszalińskich szkołach wyższych 1 Będzino 12,23 24,96 21,71 2 Biesiekierz 36,12 37,98 15,47 3 Bobolice 8,79 26,77 9,46 4 Manowo 28,97 27,06 23,01 5 Mielno 22,73 40,07 18,49 6 Polanów 8,46 23,57 22,13 7 Sianów 24,43 41,88 7,28 8 Świeszyno 37,73 33,05 11,33 9 Białogard gmina 2,62 6,10 5,27 10 Białogard miasto 0,34 6,47 27,02 11 Dygowo 1,09 1,00 8,80 12 Gościno 0,54 1,52 14,39 13 Karlino 1,26 6,46 0,89 14 Kołobrzeg gmina 0,63 0,47 9,50 15 Kołobrzeg miasto 0,32 0,62 21,16 16 Siemyśl 0,00 0,00 24,39 17 Tychowo 2,66 5,43 17,32 18 Ustronie Morskie 2,92 7,66 20,71 Źródło: Urząd Miejski w Koszalinie. Interesujących wniosków co do zasięgu oddziaływania m. Koszalina dostarcza również badanie ankietowe, przeprowadzone na reprezentatywnej grupie mieszkańców okolicznych gmin 3 (w badaniu nie uwzględniono gminy Bobolice, stąd brak jakiegokolwiek odniesienia do preferencji jej mieszkańców). Spośród wielu pytań zawartych w ankietach, część z nich wprost dotyczyła relacji zachodzących pomiędzy miastem rdzeniowym a jego otoczeniem, opisując aktywności realizowane przez ankietowanych w m. Koszalinie. Pozwala to na określenie tych gmin, których interakcje z miastem na poziomie zaspokajania indywidualnych potrzeb mieszkańców są najsilniejsze i najczęstsze. Wybrane, najistotniejsze pytania wskazujące na zasięg przestrzenny oddziaływania m. Koszalina i jego siłę to: a) częstość podróżowania do m. Koszalina i wykorzystywane w tym celu środki transportu: największy udział osób odpowiadających codziennie komunikacja publiczna i codziennie transport własny, oznaczające bardzo silne powiązania (wynikające z miejsca pracy i nauki w m. Koszalinie) wykazały Manowo (69%) oraz Świeszyno, miasto Sianów i Będzino (po 40%); zdecydowanie najniższe udziały wykazało miasto Polanów (zaledwie 1%) oraz obszar wiejski Polanów (15%) tu dominowały odpowiedzi rzadziej niż raz w tygodniu - komunikacja publiczna i rzadziej niż raz w tygodniu - transport własny (odpowiednio 82% i 70%); b) miejsce korzystania z konsultacji lekarza specjalisty: pytanie dotyczy realizowania funkcji ponadlokalnych, realizowanych w wyspecjalizowanych placówkach miasta rdzeniowego, największe udziały odpowiedzi wskazujących na m. Koszalin (odpowiedź Koszalin ) wykazały miasto Sianów (aż 91%) i obszar wiejski Sianów (83%), Mielno (86%) i Biesiekierz (78%); miasto i obszar wiejski Polanów mają najmniejsze udziały (41% i 35%), jednocześnie wskazując na inne miasto jako miejsce realizacji tej usługi (odpowiedź inna miejscowość ); c) miejsce pracy: pytanie opisujące jedno z najsilniejszych powiązań funkcjonalnych, największe udziały odpowiedzi wskazujących na m. Koszalin (odpowiedź Koszalin ) wykazały Manowo (aż 71%) i miasto Sianów (44%); miasto i obszar wiejski Polanów mają najmniejsze udziały (1% i 16%), jednocześnie wskazując na miasto Polanów jako miejsce zatrudnienia (odpowiedź miejsce zamieszkania ); d) miejsce korzystania z instytucji kultury: kolejne pytanie dotyczące funkcji o charakterze ponadlokalnym, skupiającej się w mieście rdzeniowym, największe udziały odpowiedzi wskazujących na m. Koszalin (odpowiedź Koszalin ) wykazały miasto Sianów (68%) 3 Badanie ankietowe z mieszkańcami Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego 2014, wykonane w ramach niniejszego projektu - 35 -
i Mielno (61%), najniższe miasto i obszar wiejski Polanów (8% i 0%) oraz Świeszyno (2%); jednocześnie mieszkańcy obszaru wiejskiego Polanów i Świeszyna bardzo wyraźnie określili, że nie korzystają z tej usługi w ogóle (odpowiedź nie korzystam z tej usługi, odpowiednio 95% i 93%); Struktura odpowiedzi na wybrane pytania (dotyczące funkcji ponadlokalnych, powiatowych) zawarte w badaniu wskazała gminy, których ludność jest w stopniu najwyższym związana z m. Koszalinem. Badanie to potwierdza dotychczasowe wnioski zawarte w niniejszej delimitacji: wskazuje na te same jednostki (Mielno, Sianów, Manowo, Świeszyno, Biesiekierz, Będzino). Również i w tym badaniu widoczna jest pewna odmienność Polanowa. 2.5. Wnioski z delimitacji Zgromadzony dotychczas materiał diagnostyczny, w postaci syntezy wskaźników funkcjonalnych oraz syntezy wskaźników uzupełniających a także pozostałe analizy (KPZK, PZPWZ, transport publiczny, szkolnictwo, badanie ankietowe) umożliwiają sporządzenie końcowego obrazu wewnętrznej spójności powiatu koszalińskiego i tym samym wyznaczenie zasięgu oddziaływania m. Koszalina (por. ryc. 35). Na tej podstawie, do strefy bezpośredniego i najsilniejszego oddziaływania tego miasta kwalifikuje się gminy Mielno, Sianów, Manowo, Świeszyno, Biesiekierz i Będzino. Osiągnęły one najwyższe punktacje w obu syntezach, przy czym: Biesiekierz i Świeszyno w obu syntezach znalazły się w najwyższym przedziale są to gminy najbardziej powiązane z m. Koszalinem, przekształcane w strefę podmiejską; Mielno i Manowo znalazły się raz w przedziale drugim i raz w przedziale najwyższym; Będzino i Sianów w obu syntezach znalazły się w przedziale drugim. Taki obraz KOF oznacza pełną zgodność co do zasięgu obszaru funkcjonalnego ( strefy zewnętrznej ) m. Koszalina pomiędzy trzema opracowaniami, sporządzanymi na trzech różnych poziomach planistycznych (KPZK kraj, PZPWZ region, niniejsze opracowanie powiat), przez różne zespoły autorskie, przy wykorzystaniu odmiennych metodologii i wykonane w różnych okresach czasu. Wnioski płynące z analiz dokumentów zewnętrznych potwierdzają słuszność przeprowadzonych analiz i poprawność wnioskowania dotyczącego zasięgu KOF. Działania w tym obszarze powinny skupiać się na pogłębianiu integracji i rozszerzaniu dotychczasowych powiązań, głównie w zakresie transportu publicznego i szeroko pojętej oferty usługowej ośrodka rdzeniowego. Gminy Bobolice i Polanów w obu przeprowadzonych syntezach uzyskały najniższe wartości punktowe, wykazując tym samym najsłabsze powiązania z miastem rdzeniowym i najmniejsze podobieństwo do typu gminy podmiejskiej - silnie zurbanizowanej zarówno w wymiarze przestrzennym (infrastruktura), społecznym (procesy demograficzne) i gospodarczym (struktura przedsiębiorczości). Działania w tym obszarze powinny dotyczyć tworzenia pól wzajemnej współpracy w szerokim wymiarze (administracyjnym, gospodarczym, społecznym, infrastrukturalnym) tak, aby stworzyć podstawę do integracji tych gmin z miastem rdzeniowym - tym samym zwiększając spójność wewnątrz powiatu. Rycina 35. Strefa oddziaływania m. Koszalina. Źródło: opracowanie własne. - 36 -
3. Analiza porównawcza Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego 3.1. Metodyka analizy porównawczej Celem analizy porównawczej jest określenie pozycji konkurencyjnej Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego na tle innych miejskich obszarów funkcjonalnych ośrodków regionalnych w Polsce. Analizą objęte zostały miejskie obszary funkcjonalne (MOF) ośrodków regionalnych wskazane w dokumencie Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 4, a także obszary funkcjonalne dwóch miast województwa zachodniopomorskiego: Kołobrzegu oraz Szczecinka. Oczywiste różnice wynikające z wielkości poszczególnych obszarów funkcjonalnych, a także ról jakie pełnią w sferze polityki przestrzennej i strategicznej sprawiają, że wynik tej analizy nie stanowi tradycyjnie rozumianego benchmarkingu wyznaczającego jednostkę o najwyższych parametrach jakościowych, będącej wzorem i punktem odniesienia dla pozostałych podmiotów. Wynik niniejszej analizy jest próbą określenia pozycji konkurencyjnej Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego oraz wskazania mocnych i słabych stron wyróżniających KOF na tle innych obszarów funkcjonalnych miast o znaczeniu regionalnym. Z uwagi na zbliżoną wielkość pod względem liczby ludności, charakterystykę oraz położenie w północnej części kraju najistotniejszymi konkurentami KOF są obszary funkcjonalne: Grudziądza, Elbląga, Szczecinka, Kołobrzegu a przede wszystkim Słupska. OF Kołobrzegu OF Szczecinka MOF Grudziądza MOF Koszalina MOF Włocławka MOF Płocka MOF Słupska MOF Elbląski MOF Bielsko-Białej MOF Częstochowy MOF Radomia MOF Kalisko-Ostrowski MOF Wałbrzycha MOF Rybnika MOF Legnicko-Głogowski 0 150 300 450 600 Tysiące Rycina 36. Liczba ludności zamieszkującej poszczególne miejskie obszary funkcjonalne ośrodków regionalnych w 2012 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, GUS. Benchmarking został przeprowadzony w oparciu o odpowiednie mierniki, przy wykorzystaniu zbioru danych statystycznych gromadzonych przez GUS. Zebrany materiał statystyczny objął wszystkie gminy Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego oraz gminy wchodzące w skład pozostałych obszarów funkcjonalnych 5, co po odpowiednim zsumowaniu pozwoliło na określenie obrazu statystycznego poszczególnych podmiotów, niezbędnego do właściwego przeprowadzenia analizy porównawczej. Przy analizie porównawczej posłużono się zmiennymi, określając jednocześnie ich typ: stymulanty (wskaźniki pozytywne) zmienne, których rosnąca wartość świadczy o wzroście poziomu badanego zjawiska. Rosnącym wartościom tych wskaźników przyporządkowane są rosnące oceny. Wartością najkorzystniejszą stymulanty jest wartość maksymalna, najmniej korzystną wartość minimalna, 4 Dokument Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 określa 14 miejskich obszarów funkcjonalnych ośrodków regionalnych. Niniejsza analiza obejmuje 13 spośród nich, ponieważ z uwagi na brak odpowiednich opracowań lub dokumentów określających zasięg obszaru funkcjonalnego Tarnowa, postanowiono nie włączać go do analizy. 5 Z uwagi na brak dokumentu nadrzędnego określającego delimitację miejskich obszarów funkcjonalnych ośrodków regionalnych przy określaniu zasięgów MOF-ów posłużono się dostępnymi dokumentami szczebla wojewódzkiego, takimi jak: strategie rozwoju województw, plany zagospodarowania przestrzennego województw oraz opracowaniami pomocniczymi do tych dokumentów, jak również uchwałami samorządów dotyczącymi utworzenia/powołania miejskich obszaru funkcjonalnych. - 37 -
destymulanty zmienne, których malejąca wartość świadczy o wzroście poziomu badanego zjawiska. Rosnącym wartościom tych wskaźników przyporządkowane są malejące oceny. Wartością najkorzystniejszą destymulanty jest wartość minimalna, najmniej korzystną wartość maksymalna. Wskaźniki zostały wystandaryzowane w taki sposób, aby możliwe stało się porównanie pozycji konkurencyjnej w różnych sferach określających potencjał rozwojowy obszarów. 6 Wystandaryzowane wskaźniki można sumować i tworzyć tzw. wskaźniki sumaryczne (syntetyczne), które można interpretować swobodniej aniżeli wskaźniki proste. Wskaźniki sumaryczne ukazują czy np. mimo niskiej efektywności usług publicznych, wysoka pozostaje ich ogólna ocena, a zatem dostępność i jakość lub tylko jakość. Przy tworzeniu wskaźników sumarycznych, części ze wskaźników cząstkowych przypisano wagi. Wagi zostały przypisane tym wskaźnikom, które koncentrowały się na tej samej cesze (np. dostępie do instytucji kultury, komputeryzacji szkół) po to, aby uniknąć zwielokrotniania punktacji rankingowej w jednym zagadnieniu tematycznym, co mogłoby wypaczyć ogólny obraz zestawienia. Identyfikacja wskaźników została przeprowadzona z podziałem na następujące obszary tematyczne: społeczeństwo i infrastruktura społeczna, gospodarka, infrastruktura techniczna i gospodarka komunalna. 3.2. Obszar społeczeństwo i infrastruktura społeczna Obszar społeczeństwo i infrastruktura społeczna z uwagi na swój charakter oraz rozbudowaną liczbę parametrów został podzielony na trzy sfery tematyczne: zasoby pracy, infrastruktura społeczna, polityka społeczna. Każda z powyższych sfer będzie rozpatrywana osobno i zostanie przedstawiona w odrębnej tabeli. Jednakże w zestawieniu zbiorczym analizy porównawczej każdej z nich, jako części składowej obszaru społeczeństwo i infrastruktura społeczna, zostanie przypisana waga 0,33 przez którą zostaną pomnożone wskaźniki sumaryczne osiągnięte przez poszczególne obszary funkcjonalne. 3.2.1 Zasoby pracy Celem badania w tej sferze tematycznej jest ocena potencjału zasobów ludzkich poszczególnych obszarów funkcjonalnych, jako podstawy dla ich dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego. Współczesne samorządy muszą sprostać licznym wyzwaniom o charakterze demograficznym: społeczeństwo starzeje się, rosną obciążenia socjalne budżetów samorządów, ludność migruje do dużych ośrodków miejskich oraz na tereny sąsiednich gmin, na skutek migracji brakuje odpowiedniej liczby wykwalifikowanych pracowników na rynku pracy. Analiza struktury demograficznej oraz zasobów rynku pracy ma pomóc w ocenie na ile posiadane zasoby ludzkie pozwolą sprostać współczesnym wyzwaniom demograficznym i wymogom rynku pracy. W ramach analizy sfery zasoby pracy wykorzystano następujące wskaźniki: 6 Standaryzacja wskaźników polega na odjęciu od nominalnej wartości wskaźnika dla danej aglomeracji średniej wartości dla wszystkich analizowanych podmiotów i podzieleniu przez odchylenie standardowe dla wszystkich aglomeracji. Wystandaryzowane wskaźniki oznaczają odchylenie od normy, którą reprezentuje wartość średnią dla całej badanej populacji i mogą przyjmować wartości dodatnie lub ujemne. Przejście odchylenia od średniej do wartości dodatniej wskazuje, które aglomeracje odznaczają się wskaźnikiem efektywności, dostępności lub jakości parametrów wyższym od średniej dla całej badanej populacji, czyli wszystkich aglomeracji. Z kolei wartości ujemne odchylenia ukazują aglomeracje o gorszych wskaźnikach. - 38 -
liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym; liczba osób pracujących w przeliczeniu na 100 osób w wieku produkcyjnym; saldo migracji; Tabela 8. Analiza porównawcza w obszarze "zasoby pracy" (dane za rok 2012). ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym; udział bezrobotnych zarejestrowanych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym. Lp. Miejski Obszar Funkcjonalny Liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 os. w wieku produkcyjnym Liczba osób pracujących w przeliczeniu na 100 os. w wieku produkcyjnym Saldo migracji Ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 os. w wieku przedprodukcyjnym Udział bezrobotnych zarejestrowanych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym (w %) Wskaźnik sumaryczny 1 Bielski 57,8 46,6 602 102,8 5,9 3,2 2 Słupski 53,9 34,9-213 93,1 9,7 2,2 3 Legnicki 53,4 37,9-978 92,5 8,6 1,7 4 Kołobrzeski 54,5 33,9 59 109,7 5,9 1,7 5 Płocki 56,1 45,3-128 99,5 10,6 1,6 6 Rybnicki 55,0 39,5-1264 90,4 5,2 1,5 7 Koszaliński 54,3 34,6 151 105,9 10,0 1,4 8 Kalisko-Ostrowski 58,0 33,2-127 95,5 6,3 0,0 9 Elbląski 53,5 27,2-711 88,9 11,7 0,0 10 Szczecinecki 55,1 24,9-172 87,9 14,4-1,1 11 Włocławski 55,6 35,7-359 103,7 15,5-1,8 12 Częstochowski 56,5 39,2-334 123,4 10,2-2,1 13 Grudziądzki 56,5 27,9-310 94,2 13,5-2,1 14 Radomski 56,7 28,0-471 88,8 16,0-2,8 15 Wałbrzyski 55,4 31,0-942 118,8 9,9-3,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, GUS. Wynik sumaryczny Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego w obszarze zasoby pracy należy uznać jako średnio zadowalający (7. miejsce). Obserwowaną w ostatnich latach tendencją jest z jednej strony odpływ ludności do miast o najwyższym potencjale gospodarczym i posiadających bogatą ofertę infrastrukturalną, z drugiej strony zaś zjawisko suburbanizacji, czyli osiedlania się części klasy średniej na obrzeżach dużych miast. Napływ ludności wiąże się ze wzrostem potencjału strony podażowej na rynku pracy oraz wzrostem wpływów z tytułu podatków bezpośrednich do budżetów samorządów, odpływ skutkuje zmniejszeniem wpływów z podatku PIT, często przy jednoczesnym utrzymaniu stałego poziomu kosztów (ludność przenosząca się do gmin sąsiadujących z ośrodkiem miejskim, zwykle wciąż korzysta z jego infrastruktury i usług). Z tej perspektywy pozytywnym zjawiskiem jest zaobserwowane na terenie Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego dodatnie saldo migracji. Oprócz KOF, tylko MOF Bielsko-Białej i OF Kołobrzegu osiągnął dodatni poziom w tym aspekcie. Dodatnie saldo migracji wskazuje na atrakcyjność tych obszarów oraz opieranie się ogólnokrajowej tendencji odpływu mieszkańców do największych metropolii miast wojewódzkich. W przypadku KOF na uwagę zasługuje relatywnie niski poziom wskaźnika tzw. obciążenia demograficznego ludności wynoszący w 2012 r. 54,3. Oznacza to, że na każde 100 osób ludności w wieku produkcyjnym przypada 55 osób, które jeszcze nie weszły na rynek pracy lub osiągnęły wiek emerytalny. Wskaźnik ludności w wieku poprodukcyjnym przypadającej na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym wynoszący dla KOF 105,9 pokazuje jednak, iż w nadchodzących latach wskaźnik obciążenia demograficznego będzie wzrastać, bowiem wymienność pokoleniowa na rynku pracy nie jest wystarczająca, a struktura wiekowa społeczeństwa starzeje się. - 39 -
Wskaźniki dotyczące rynku pracy tj. wskaźnik liczby osób pracujących w ogóle ludności w wieku produkcyjnym (34,6) oraz udział bezrobotnych zarejestrowanych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym (10,0) osiągały przeciętny poziom w stosunku do innych obszarów funkcjonalnych. Niski udział osób pracujących w ogóle ludności może wynikać z niedużej liczby zakładów przemysłowych o wysokim zatrudnieniu, oparciu struktury podmiotów gospodarczych na działalności gospodarczej osób fizycznych oraz mikro i małych przedsiębiorstwach, jak również tzw. pracy na czarno części społeczeństwa. Koszaliński Obszar Funkcjonalny zmaga się z problemami charakterystycznymi dla miast północnej Polski związanymi ze słabym rynkiem pracy, spowodowanym brakiem dużych zakładów przemysłowych i procesami restrukturyzacji gospodarki po 1989 r. Sytuacja ta dotyka obszarów funkcjonalnych wszystkich miast o znaczeniu regionalnym w tym pasie terytorialnym kraju jak: Słupsk, Grudziądz, Elbląg, czy subregionalny Szczecinek. Demograficzną barierę rozwoju społecznogospodarczego KOF stanowi najwyższa spośród ww. miast dynamika starzenia się społeczeństwa, wpływająca na pokoleniową wymianę kadr i obciążenie demograficzne mieszkańców. Uwarunkowania te nadają priorytetowy charakter działaniom ukierunkowanym na politykę prorodzinną oraz inicjatywom promującym aktywność zawodową mieszkańców i stymulującym rynek pracy. Ludność przypadająca na 1 przychodnię (waga 0,5); Ludność przypadająca na 1 bibliotekę (waga 0,33); Ludność przypadająca na 1 obiekt kultury (domy kultury, ośrodki kultury, kluby i świetlice) (waga 0,33); Ludność przypadająca na 1 miejsce w kinach stałych (waga 0,33); Udział dzieci uczęszczających do przedszkoli w liczbie dzieci w wieku przedszkolnym (3 6 lat); Uczniowie przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu w: o szkołach podstawowych (waga 0,33), o gimnazjach (waga 0,33), o szkołach ponadpodstawowych (waga 0,33); Ludność przypadająca na 1 mieszkanie (waga 0,5); Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania (waga 0,5). 3.2.2 Infrastruktura społeczna Pomiar rozwoju infrastruktury społecznej skupia się głównie na ocenie dostępu mieszkańców do infrastruktury zabezpieczającej jej podstawowe potrzeby (ochrona zdrowia, mieszkalnictwo, edukacja) oraz tzw. potrzeby wyższego rzędu (jak kultura, rekreacja). W efekcie miernik ten ma za zadanie wskazać relatywny, tj. ograniczony odniesieniem do porównywanych podmiotów, poziom warunków życia i zaspakajania potrzeb mieszkańców poszczególnych obszarów funkcjonalnych. Dla oszacowania stopnia rozwoju podstawowej infrastruktury społecznej wykorzystano następujące wskaźniki: Ludność przypadająca na 1 aptekę ogólnodostępną (waga 0,5); - 40 -
Tabela 9. Analiza porównawcza w obszarze "infrastruktura społeczna". Lp. Miejski Obszar Funkcjonalny Ludność przypadająca na 1 aptekę ogólnodostępną Ludność przypadająca na 1 przychodnię Ludność przypadająca na 1 bibliotekę Ludność przypadająca na 1 obiekt kultury Ludność przypadająca na 1 msc. w kinach stałych Udział dzieci uczęszczających do przedszkoli w liczbie dzieci w wieku przedszkolnym (3-6 lat) (w %) Uczniowie przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu Ludność przypadająca na 1 mieszkanie Przeciętna pow. użytkowa 1 mieszkania 1 Kołobrzeski 2174,3 2767,2 7609,9 15219,8 262,4 77,8 11,5 11,3 4,7 2,2 76,5 3,0 2 Bielski 2965,6 1424,5 6155,1 12082,1 91,1 77,6 13,1 10,9 5,6 2,9 77,4 2,8 3 Koszaliński 3243,8 2205,8 4595,4 8707,2 97,4 75,4 10,2 11,0 5,7 2,7 70,8 2,3 4 Częstochowski 2696,2 1570,7 6114,7 18022,2 93,0 77,2 11,1 10,7 7,9 2,6 68,8 2,2 5 Legnicki 3125,6 2617,9 4060,8 5927,8 131,2 71,5 10,1 9,2 5,7 2,8 69,1 1,4 6 Wałbrzyski 2772,5 2634,8 5302,5 11163,1 184,8 67,3 10,1 9,1 4,9 2,6 62,1 0,7 7 Kalisko-Ostrowski 3696,1 2254,9 4372,2 23901,5 896,3 77,7 9,1 11,0 6,7 3,1 81,4 0,3 8 Słupski 3855,2 2313,1 6608,9 2534,9 125,2 67,7 10,3 9,6 5,0 2,8 66,4 0,0 9 Płocki 3830,5 2481,7 6075,9 25171,7 102,1 77,3 12,4 12,6 5,0 2,7 68,2-0,1 10 Rybnicki 4260,1 1927,6 5451,1 11521,7 125,2 70,7 12,6 11,0 6,8 3,1 77,8-0,7 11 Włocławski 2871,5 1968,1 6040,1 21895,4 139,4 62,8 11,8 8,9 5,8 2,8 63,9-0,8 12 Szczecinecki 3306,5 1763,5 3607,1 2645,2 266,3 59,6 12,0 11,8 6,3 2,9 66,4-1,0 13 Elbląski 4366,5 1650,3 6761,0 29941,6 86,3 66,2 11,5 14,2 4,5 2,9 62,2-2,6 14 Radomski 3684,1 2252,7 7217,7 23577,9 134,7 67,7 13,3 12,4 7,4 3,0 66,9-3,1 15 Grudziądzki 3792,3 2824,1 6033,3 22122,0 103,2 62,3 15,3 13,0 6,3 2,8 62,8-4,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, GUS. Szkoły podstawowe Gimnazja Szkoły ponadgimnazjalne Wskaźnik sumaryczny - 41 -
Analiza porównawcza w obszarze infrastruktury społecznej wskazuje na relatywnie wysoki rozwój Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego w tym zakresie (3. pozycja). Dostępność infrastruktury kulturowej mierzona liczbą ludności przypadającej na: 1 placówkę biblioteczną (4595,2 4. pozycja), 1 obiekt kultury (8707,2 4. pozycja), 1 miejsce w kinach stałych (97,4 4. pozycja) jest jedną z najwyższych spośród wszystkich obszarów funkcjonalnych. Jest to pozytywne zjawisko, bowiem wysoka dostępność do usług kultury ma kluczowy wpływ na jakość życia kulturalnego oraz możliwości aktywizacji społeczno-kulturowej mieszkańców. Wskaźniki ludności przypadającej na 1 aptekę ogólnodostępną oraz 1 przychodnię pokazują, iż dostęp mieszkańców do podstawowej infrastruktury ochrony zdrowa na tle innych obszarów funkcjonalnych ośrodków regionalnych należy uznać za przeciętny (7. pozycja dla obu wskaźników). Jest to niepokojące, gdyż dostęp do podstawowej opieki zdrowotnej ma istotne znaczenie w perspektywie obserwowanego starzenia się społeczeństwa i wydłużania się średniej długości życia ludności, co wiąże się z rosnącym zapotrzebowaniem na usługi zdrowotne. Udział dzieci uczęszczających do przedszkoli w ogóle dzieci w wieku przedszkolnym (3-6 lat) wynosił 75,4 %, co było jednym z wyższych wyników spośród wszystkich MOF-ów. Wskaźniki komputeryzacji szkół w KOF kształtowały się następująco: dla szkół podstawowych 10,2 (3. pozycja), dla gimnazjów 11,0 (7. pozycja), dla szkół ponadgimnazjalnych -5,7 (7. pozycja). Wyniki te zwłaszcza dla gimnazjów oraz szkół ponadgimnazjalnych należy uznać za umiarkowanie zadowalające, tym bardziej, iż rozwój kompetencji cyfrowych dzieci i młodzieży ma szczególne znaczenie dla ich przyszłego powodzenia na rynku pracy i funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie cyfrowym. Poziom warunków mieszkaniowych w Koszalińskim Obszarze Funkcjonalnym należy uznać za zadowalający na tle innych obszarów funkcjonalnych. Przeciętnie w KOF na 1 mieszkanie przypada 2,7 osoby (3. najniższy wynik). Średnia powierzchnia mieszkania wynosi natomiast 70,8 m 2. W obszarze infrastruktury społecznej KOF na tle konkurentów prezentuje się korzystnie, a różnice w czołówce zestawienia są niewielkie. Wyniki uzyskiwane przez KOF w poszczególnych kategoriach są dostateczne lub wysokie, co świadczy o zrównoważonym zaspokajaniu podstawowych potrzeb związanych z dostępem do infrastruktury społecznej. 3.2.3 Polityka społeczna Analiza w obszarze polityka społeczna dotyczy zagadnień związanych z przeciwdziałaniem wykluczeniu społecznemu oraz stopniem aktywności samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych w sferze zapewnienia podstawowych warunków niezbędnych dla rozwoju społecznego i obywatelskiego. Analiza w tym obszarze objęła następujące zmienne składowe: Fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne na 10 tys. mieszkańców; Wydatki na 1 mieszkańca na oświatę i wychowanie; Wydatki na 1 mieszkańca na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego; Udział osób w gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej w ludności ogółem (waga 0,5); Miejsca w stacjonarnych placówkach pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców (waga 0,5). - 42 -
Tabela 10. Analiza porównawcza w obszarze polityka społeczna. Lp. Miejski Obszar Funkcjonalny Fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne na 10 tys. mieszkańców Wydatki na 1 mieszkańca na oświatę i wychowanie (w zł) Wydatki na 1 mieszkańca na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego (w zł) Udział osób w gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej w ludności ogółem (w %) Miejsca w stacjonarnych placówkach pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców Wskaźnik sumaryczny 1 Koszaliński 37,6 1327,03 231,66 7,7 48,4 4,8 2 Słupski 33,7 1430,14 149,20 10,5 36,7 1,8 3 Płocki 27,8 1766,54 162,08 9,2 29,3 1,7 4 Legnicki 29,9 1299,05 170,64 7,3 27,4 1,5 5 Bielski 25,4 1364,40 114,89 3,7 45,7 1,0 6 Częstochowski 28,5 1391,52 109,73 5,7 33,1 0,6 7 Elbląski 34,0 1290,50 106,94 12,1 28,7 0,2 8 Wałbrzyski 27,5 799,10 170,64 7,9 17,7-0,4 9 Szczecinecki 35,0 43,25 197,90 14,8 33,9-0,4 10 Kalisko-Ostrowski 29,9 1236,60 84,09 7,3 20,3-0,7 11 Kołobrzeski 35,2 24,37 124,50 5,3 14,6-1,4 12 Włocławski 26,9 1467,79 69,28 14,4 26,4-1,8 13 Rybnicki 17,8 1314,01 108,70 3,6 11,6-1,9 14 Radomski 21,5 1460,45 80,07 9,1 10,0-2,4 15 Grudziądzki 16,7 1322,40 76,80 13,6 45,7-2,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, GUS. Koszaliński Obszar Funkcjonalny zdecydowanie wyróżnia się na tle innych konkurencyjnych aglomeracji miejskich najwyższym wskaźnikiem sumarycznym w obszarze polityki społecznej. Na tak wysoką pozycję w tej sferze ma wpływ najwyższe zagęszczenie funkcjonujących fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych, co świadczy o aktywności obywatelskiej i społecznej mieszkańców KOF-u. Wydatki samorządów na oświatę i wychowanie plasują się na średnim poziomie i wynoszą 1327,03 zł na 1 mieszkańca. Z kolei wydatki na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynoszą 231,66 zł i zdecydowanie przewyższają poziom nakładów przeznaczany na ten cel przez inne samorządy zrzeszone w ramach poszczególnych obszarów funkcjonalnych. Udział osób w gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej w ludności ogółem również plasował się na relatywnie umiarkowanym poziomie 7,7%. KOF posiada najwyższy wskaźnik miejsc w stacjonarnych placówkach pomocy społecznej, na każde 10 tys. mieszkańców przypada 48,4 takich miejsc. Rozwinięta sfera polityki społecznej ma duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania społeczności lokalnej. Stanowi zabezpieczenie dla osób, które w perspektywie wahań gospodarczych czy znacznych zmian demograficznych i społecznych mogą podlegać jakiejś formie wykluczenia: społecznego, finansowego, czy cywilizacyjnego. Istnienie silnego zaplecza społecznego oraz licznych instytucji non-profit jest wyrazem dużej wrażliwości społecznej oraz wysokiego poziomu rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. - 43 -
3.3. Obszar gospodarka Analiza porównawcza w obszarze gospodarki została przeprowadzona zarówno na podstawie danych GUS dotyczących przedsiębiorstw funkcjonujących na terenie poszczególnych MOF-ów, danych budżetowych samorządów, jak również na podstawie opracowań zewnętrznych ukazujących atrakcyjność inwestycyjną i siłę gospodarczą całego regionu. Takie ujęcie pozwala na określenie możliwości rozwoju gospodarczego danego obszaru funkcjonalnego, porównanie go z innymi jednostkami oraz na wskazanie stopnia atrakcyjności danego obszaru dla potencjalnych inwestorów zewnętrznych. Zastosowanymi wskaźnikami w analizie gospodarek obszarów funkcjonalnych były: Podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. mieszkańców (waga 0,5); Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym (waga 0,5); Udział spółek handlowych z udziałem kapitału zagranicznego w przedsiębiorstwach ogółem; Dochody z podatku PIT na 1 mieszkańca (w zł); Atrakcyjność inwestycyjna podregionu dla działalności 7 : o przemysłowej, o usługowej, o wysokich technologii; Produkt Krajowy Brutto podregionu w 2011 r. w cenach bieżących. Gospodarka KOF na tle innych obszarów funkcjonalnych wypada korzystnie, ustępując jedynie obszarom o ugruntowanej pozycji gospodarczej jak MOF-y Legnicy czy miast Górnego Śląska (Częstochowa, Rybnik, Bielsko-Biała), a także OF Kołobrzegu. Na wysoki wynik KOF w zestawieniu dotyczącym gospodarki wpływ miały przede wszystkim wskaźniki obrazujące stopień rozwoju przedsiębiorczości na danym obszarze tzn. liczba podmiotów gospodarczych wpisanych do rejestru REGON przypadająca na 10 tys. mieszkańców oraz liczba osób fizycznych prowadzących własną działalność gospodarczą w liczbie ludności w wieku produkcyjnym, które były najwyższe spośród wszystkich obszarów funkcjonalnych miast regionalnych i wynosiły odpowiednio 1487 oraz 17,7%. Tak wysokie wskaźniki przedsiębiorczości osiągnięte przez KOF wynikają m.in. z niedużej liczby dużych zakładów zatrudniających powyżej 250 osób, co pośrednio wpływa na konieczność szukania samozatrudnienia przez część mieszkańców, a także z rozwiniętego sektora usług turystycznych w gminach nadmorskich, który oparty jest przede wszystkim na funkcjonowaniu drobnych przedsiębiorstw i działalności gospodarczej osób fizycznych. Wysoki poziom przedsiębiorczości w gminach nadmorskich potwierdza pozycja OF Kołobrzegu, który jest zdecydowanym liderem w przypadku obu tych parametrów. Koszaliński Obszar Funkcjonalny posiada wysokie wpływy z podatku PIT w przeliczeniu na 1 mieszkańca, które w 2012 r. wynosiły 758,45 zł, co stanowi 4. wynik spośród wszystkich rozpatrywanych obszarów funkcjonalnych miast regionalnych. Wpływy z tytułu podatku CIT nie były tak wysokie i wynosiły 173,40 zł w przeliczeniu na 1 pracującego. Taka zależność potwierdza oparcie gospodarki regionu na drobnych przedsiębiorstwach, przy braku dużych zakładów przemysłowych wypracowujących wysokie nadwyżki, co znajduje odzwierciedlenie także w PKB brutto regionu wynoszącym 17 845 mld zł (9. wynik). Wpływy podatkowe pokazują siłę i pozycję gospodarczą Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego w regionie. Zdecydowanie przewyższają wskaźniki osiągane przez obszary funkcjonalne Szczecinka, czy Kołobrzegu, a także innych miejscowości w pasie nadmorskim (Elbląg, Słupsk). Rankingi atrakcyjności inwestycyjnej określają podregion koszaliński jako przeciętnie atrakcyjny dla lokowania działalności przemysłowej i usługowej oraz atrakcyjny dla działalności wysokich technologii. Udział spółek handlowych z zaangażowanym kapitałem zagranicznym w przedsiębiorstwach ogółem wynosił na terenie KOF 1,3%, co potwierdza przeciętną w skali kraju atrakcyjność inwestycyjną. 7 Wskaźniki atrakcyjności zostały określone na podstawie opracowania Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013 wykonanego przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową [Gdańsk, 2013 r.] - 44 -
Zestawienie analizy porównawczej w obszarze gospodarki pokazuje, iż Koszaliński Obszar Funkcjonalny, w efektywny sposób wykorzystuje swoje zasoby i potencjały. Wpływ na to ma zdywersyfikowana struktura gospodarcza obszaru z silnym przemysłowo i gospodarczo ośrodkiem centralnym, wspieranym przez turystyczne gminy nadmorskie oraz gminy o charakterze rolniczym. Mimo braku dużych zakładów przemysłowych wpływy budżetowe oraz atrakcyjność inwestycyjna wypada dobrze na tle innych obszarów funkcjonalnych miast regionalnych. O dobrej pozycji gospodarczej świadczy także przewaga KOF nad innymi obszarami funkcjonalnymi miast zlokalizowanymi w północnej części Polski jak Grudziądz, Słupsk, Elbląg, czy Szczecinek. - 45 -
Tabela 11. Analiza porównawcza w obszarze gospodarka. Lp. Miejski Obszar Funkcjonalny Podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. mieszkańców Poziom przedsiębiorczości (os. fiz. prowadzące działalność gospodarczą na 100 os. w wieku produkcyjnym) Udział spółek handlowych z udziałem kapitału zagranicznego w przedsiębiorstwach ogółem (w %) Dochody z podatku PIT na 1 mieszkańca (w zł) Dochody z podatku CIT na 1 pracującego (w zł) Atrakcyjność inwestycyjna podregionu w 2013 r. dla: działalności przemysłowej działalności usługowej działalności wysokich technologii PKB brutto podregionu w 2011 r. (w mln zł) Wskaźnik sumaryczny 1 Bielski 1239,3 14,8 1,7 902,62 199,61 5 5 4 25632 8,1 2 Kołobrzeski 1842,0 22,0 1,9 662,4 97,5 3 3 4 17845 4,4 3 Legnicki 961,7 10,8 1,1 693,33 1562,24 4 1 4 33576 4,0 4 Częstochowski 1018,9 12,3 1,4 758,31 132,88 5 4 4 17502 3,1 5 Rybnicki 778,6 9,3 0,8 788,49 252,49 5 4 4 25512 2,4 6 Koszaliński 1487,0 17,7 1,3 758,45 173,40 3 3 4 17845 2,3 7 Wałbrzyski 1110,7 10,8 1,4 524,33 159,20 5 4 4 20096 1,7 8 Płocki 917,1 10,9 0,9 934,64 1487,88 1 1 3 30561 1,3 9 Szczecinecki 1006,6 11,6 1,1 425,4 92,5 3 3 4 17845-2,6 10 Słupski 1165,9 12,8 1,4 637,92 178,31 2 2 3 14166-2,8 11 Elbląski 861,7 9,1 0,9 632,35 126,57 2 4 4 14556-2,8 12 Włocławski 914,3 10,6 0,7 629,18 337,43 4 2 1 21650-4,0 13 Radomski 951,5 11,8 0,9 603,30 129,12 3 2 2 18509-4,3 14 Grudziądzki 795,7 9,7 0,8 587,91 148,03 2 4 2 14365-5,1 15 Kalisko-Ostrowski 947,2 11,7 0,9 559,28 205,94 2 2 1 21535-5,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, GUS. - 46 -
3.4. Obszar infrastruktura techniczna i gospodarka komunalna Obszar ten koncentruje się na dwóch zagadnieniach: stopniu dostępności sieci rozdzielczej podstawowych mediów oraz jakości świadczonych usług komunalnych. Wskaźnikami służącymi pomiarowi stopnia rozwoju infrastruktury technicznej i gospodarki komunalnej są: Tabela 12. Analiza porównawcza w obszarze "infrastruktura techniczna i gospodarka komunalna". Lp. Miejski Obszar Funkcjonalny Udział ludności korzystającej z sieci gazowej (w %) Udział odpadów poddanych odzyskowi w ogóle składowanych odpadów (nie komunalnych) Udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej (w %) udział ludności korzystającej z sieci gazowej; udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej; udział odpadów poddanych odzyskowi w ogóle składowanych odpadów (niekomunalnych); udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków (waga 0,5); udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej (waga 0,5). Udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków (w %) Udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej (w %) Wskaźnik sumaryczny 1 Kołobrzeski 68,6 96,2 98,5 95,9 96,5 5,6 2 Słupski 52,9 94,5 95,5 90,5 81,9 1,7 3 Rybnicki 60,6 99,9 96,3 73,1 69,6 1,6 4 Wałbrzyski 73,4 95,2 93,2 77,6 66,2 1,1 5 Koszaliński 69,1 86,4 92,4 85,6 81,6 0,9 6 Elbląski 53,8 98,6 94,4 80,2 77,6 0,9 7 Legnicki 68,1 65,0 96,0 85,8 80,1 0,4 8 Częstochowski 57,0 98,1 93,7 72,3 70,0 0,0 9 Grudziądzki 66,9 87,8 91,8 77,1 75,3-0,2 10 Szczecinecki 49,3 97,7 92,5 80,6 78,1-0,4 11 Bielski 81,9 91,9 89,4 72,3 60,8-0,5 12 Radomski 61,1 88,8 90,1 73,5 69,3-1,9 13 Włocławski 52,5 67,9 94,6 75,3 73,3-2,4 14 Płocki 47,6 72,4 92,2 76,2 72,6-3,4 15 Kalisko-Ostrowski 43,8 96,0 92,1 59,7 59,3-3,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych, GUS. KOF w obszarze infrastruktury technicznej i gospodarki komunalnej plasuje się na 5. miejscu z wynikiem nieznacznie powyżej średniej, ustępując swoim bezpośrednim konkurentom jak: Kołobrzeg i Słupsk. Dostępność mieszkańców do podstawowych mediów (gaz, kanalizacja, wodociągi) na terenie KOF jest relatywnie wysoka. Niski wskaźnik ludności korzystającej z sieci wodociągowej wynoszący 92,4 %, równoważony jest w pewnym stopniu przez rozbudowaną sieć kanalizacyjną (81,6%), która poziomem dostępności ustępuje tylko obszarowi funkcjonalnemu Słupska i Kołobrzegu. Oznacza to, iż znaczna część ścieków jest odprowadzana bezpośrednio do oczyszczalni, co ma korzystny wpływ na środowisko i wygodę mieszkańców. Udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków wynosił w 2012 r. 85,6% co stanowi czwarty najwyższy wynik spośród wszystkich OF-ów. Wyższy wskaźnik od KOF-u pod względem liczby osób korzystających z sieci gazowej (69,1) osiągnęły tylko MOF-y: Bielsko-Białej i Wałbrzycha. Rozbudowana sieć gazowa sprzyja ograniczaniu zjawiska niskiej emisji powstającemu na skutek używania szkodliwych materiałów opałowych w indywidualnych systemach grzewczych, zwiększając tym samym jakość życia mieszkańców. Elementem niezbędnym, warunkującym prawidłowy proces rozwoju cywilizacyjnego, w tym rozwoju nowoczesnej tkanki miejskiej, jest dbałość o środowisko przyrodnicze oraz efektywne wykorzystywanie posiadanych zasobów. KOF w tej kwestii statystyczne wygląda słabo - 47 -
na tle konkurentów. W stosunku do innych rozpatrywanych obszarów funkcjonalnych posiada jeden z najniższych poziomów wskaźnika odpadów poddanych odzyskowi w odpadach składowanych ogółem, który w 2012 r. wynosił 86,4%. Lider zestawienia, obszar funkcjonalny Kołobrzegu, swoją wysoką pozycję zawdzięcza w znacznej mierze mniejszemu zasięgowi przestrzennemu oraz wyższej gęstości zaludnienia, które mają wpływ na parametry poddane w tym obszarze analizy. Bardziej adekwatnym punktem odniesienia jest zatem obszar funkcjonalny Słupska, który pokazuje, iż Koszaliński Obszar Funkcjonalny, mimo relatywnie dobrej pozycji dostępu do mediów, nadal wykazuje pewne potrzeby w zakresie rozbudowy infrastruktury sieci rozdzielczej oraz wzrostu efektywności posiadanych instalacji przetwarzania odpadów. Zapewnienie sprawnego i możliwie najszerszego dostępu do sieci infrastruktury technicznej oraz oferty usług komunalnych stanowi podstawowy czynnik warunkujący prawidłowy rozwój powiązań funkcjonalnych na danym obszarze, umacniający jego wewnętrzną spójność. 3.5. Ranking zbiorczy Tabela 13. Ranking zbiorczy analizy porównawczej miejskich obszarów funkcjonalnych ośrodków regionalnych. Lp. Miejski Obszar Funkcjonalny Zasoby pracy Sfera społeczna Infrastruktura społeczna Polityka społeczna Gospodarka Infrastruktura techniczna i gospodarka komunalna Punktacja końcowa 1 Kołobrzeski 1,7 3,0-1,4 4,4 5,6 11,1 2 Bielski 3,2 2,8 1,0 8,1-0,5 9,8 3 Koszaliński 1,4 2,3 4,8 2,3 0,9 6,0 4 Legnicki 1,7 1,4 1,5 4,0 0,4 5,9 5 Rybnicki 1,5-0,7-1,9 2,4 1,6 3,6 6 Częstochowski -2,1 2,2 0,6 3,1 0,0 3,3 7 Wałbrzyski -3,4 0,7-0,4 1,7 1,1 1,8 8 Słupski 2,2 0,0 1,8-2,8 1,7 0,3 9 Płocki 1,6-0,1 1,7 1,3-3,4-1,0 10 Elbląski 0,0-2,6 0,2-2,8 0,9-2,7 11 Szczecinecki -1,1-1,0-0,4-2,6-0,4-3,7 12 Włocławski -1,8-0,8-1,8-4,0-2,4-7,8 13 Grudziądzki -2,1-4,4-2,7-5,1-0,2-8,3 14 Radomski -2,8-3,1-2,4-4,3-1,9-9,0 15 Kalisko-Ostrowski 0,0 0,3-0,7-5,8-3,4-9,3 Źródło: Opracowanie własne. W rankingu zbiorczym w którym dodane zostały poszczególne wskaźniki sumaryczne każdego z obszarów tematycznych Koszaliński Obszar Funkcjonalny zajął 3. lokatę. Jest to wynik wysoce zadowalający, świadczący o wysokiej konkurencyjności oraz potencjale obszaru, tym bardziej, iż w każdej ze sfer tematycznych KOF osiągał wyniki powyżej średniego poziomu dla wszystkich obszarów funkcjonalnych. Na wysoką pozycję KOF-u w punktacji końcowej kluczowy wpływ miały czołowe pozycje osiągnięte w sferach, infrastruktury społecznej i polityki społecznej. Jednak o pozycji konkurencyjnej i sile regionu koszalińskiego stanowi równomierne rozłożenie potencjałów w poszczególnych kategoriach tematycznych, nie zaś specjalizacja w konkretnej dziedzinie. Rozwój posiadanych potencjałów musi opierać się na wzmacnianiu mocnych stron przy jednoczesnym niwelowaniu wad i barier rozwojowych. KOF posiada zdywersyfikowaną strukturę przedsiębiorstw i relatywnie dobrą sytuację gospodarczą, co niestety nie ma przełożenia na wskaźniki obrazujące sytuację na rynku pracy. - 48 -
Wciąż znaczna liczba osób dotknięta jest bezrobociem i nie może znaleźć zatrudnienia. Konieczne jest zatem podjęcie działań stymulujących aktywność zawodową i gospodarczą mieszkańców, wdrożenie instrumentów zachęcających pracodawców do zwiększania miejsc pracy oraz zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej regionu. Kluczowa w tych działaniach będzie również współpraca samorządu z licznymi organizacjami i instytucjami społecznymi ukierunkowana na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu części mieszkańców. W nadchodzącej perspektywie należy również systematycznie niwelować posiadane słabe strony, jak chociażby nie najlepszy dostęp do placówek ochrony zdrowia, niskie wskaźniki komputeryzacji szkół, czy niedostatecznie rozwiniętą infrastrukturę techniczną i komunalną. Warto także dbać o posiadaną infrastrukturę społeczną i kulturową, kształtującą życie mieszkańców KOF, na bieżąco diagnozując braki i potrzeby, a następnie inwestując w jej modernizację i rozwój. Koszaliński Obszar Funkcjonalny posiada potencjał wyróżniający go na tle podobnych jednostek w Polsce. W obliczu nadchodzących wyzwań cywilizacyjnych, gospodarczych, a przede wszystkim demograficznych o pozycji konkurencyjnej, roli i możliwościach strategicznych danego obszaru będą decydowały posiadane czynniki rozwojowe. Dlatego też wspólne działania samorządów, instytucji publicznych, mieszkańców i przedsiębiorców powinny koncentrować się na ich odpowiednim wzmocnieniu i ukierunkowaniu, po to, aby efektywnie stymulowały dalszy rozwój społeczno-gospodarczy regionu. Podejmowane w nadchodzących latach inicjatywy mają sprawić, że Koszaliński Obszar Funkcjonalny będzie jawił się nie tylko jako dogodne miejsce do zamieszkania, wypoczynku, czy lokowania inwestycji, ale także jako miejsce sprzyjające osobistemu rozwojowi jego mieszkańców. - 49 -
4. Diagnoza stanu istniejącego Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego 4.1. Metodyka badań diagnostycznych Badania przeprowadzone na potrzeby opracowania niniejszej diagnozy stanowią praktyczną implementację dorobku naukowego gospodarki lokalnej oraz innych dziedzin bezpośrednio związanych z różnymi aspektami funkcjonowania jednostek terytorialnych. Celem diagnozy jest zgromadzenie empirycznej, lokalnej i szczegółowej wiedzy o konkretnym wycinku lub aspekcie rzeczywistości w kontekście ewentualnej zmiany (Dutkowski, 2004). Jej opracowanie polega więc na identyfikacji aktualnej sytuacji rozwojowej jednostki (jak jest?), starając się jednocześnie ustalić jej przyczyny (dlaczego tak jest?). Rozpoznanie czynników rozwoju danego obszaru jest kluczowe dla dalszych etapów planowania strategicznego. Parysek (1997) zauważa, że ( ) W zasadzie każdy z czynników rozwoju znajduje się w sytuacji typowych zasobów. Czynnik taki należy zatem zauważyć, poznać, ocenić jego wartość użytkową, pozyskać oraz odpowiednio wykorzystać. Stąd też istotą diagnozy jest zauważenie, poznanie i ocena wartości użytkowej kluczowych czynników rozwoju. Metodykę diagnozy Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego (KOF) oparto na tzw. mieszanym podejściu badawczym (mixed-method-approach), stosowanym i rozwijanym w literaturze z zakresu badań społecznych (Cresswell, Clark, 2011). Podejście to zakłada stosowanie zarówno metod ilościowych, jak i jakościowych przy uwzględnieniu ich odpowiedniego powiązania w projekcie badawczym. Zebrane i uporządkowane w oddzielnych bazach dane ilościowe i jakościowe zostały następnie poddane porównaniu w myśl tzw. strategii triangulacyjnej, której celem jest stwierdzenie zbieżności, różnic lub jakichkolwiek powiązań (Cresswell 2013). Oddzielne stosowanie technik ilościowych i jakościowych jest celowe i zakłada niwelowanie niedoskonałości jednego podejścia mocnymi stronami drugiego. Dane zgromadzone w trakcie diagnozowania KOF stanowią informacje pochodzące z różnych źródeł (pierwotnych i wtórnych). Wiedzę wynikającą z danych statystycznych oraz innych źródeł wtórnych (dokumenty, akty prawne, opracowania eksperckie) starano się obiektywizować informacjami pierwotnymi, pochodzącymi ze środowiska lokalnego. Informacje te zgromadzono w toku badań społecznych z mieszkańcami i radnymi jednostek samorządu terytorialnego KOF. W celu opracowania niniejszej diagnozy wykorzystano następujące metody badawcze: desk research jest to technika polegająca na zbieraniu i rozpatrywaniu informacji z wielu źródeł, które już istnieją i są łatwo dostępne (Cambridge Dictionaries 2012), w tym z rozmaitych źródeł internetowych, baz danych Głównego Urzędu Statystycznego i innych instytucji publicznych, raportów i ekspertyz wykonywanych na ich zlecenie itd.; metoda ta jest stosowana szczególnie w obliczu braku możliwości pozyskania porównywalnych informacji inną drogą, a jej niewątpliwą zaletę stanowi możliwość porównywania danych z różnych źródeł; wywiad kwestionariuszowy jest to jedna z metod reprezentatywnych stosowanych w badaniach zjawisk społecznoekonomicznych; używa się jej do zbierania danych ilościowych na próbie z populacji, bądź z całych zbiorowości; jej zaletą jest m.in. duża liczba zwrotów (Kotus 2001, s. 103); wywiad kwestionariuszowy wykorzystano w celu identyfikacji subiektywnej oceny jakości usług publicznych oraz postrzegania powiązań w obszarze funkcjonalnym; populację badania stanowili mieszkańcy ośmiu gmin wchodzących w skład obszaru, czyli łącznie ponad 165 tys. osób (dane GUS na koniec 2013 r.); wnioskowanie o populacji oparto na próbie kwotowej, czyli takiej, której pogrupowane elementy dobrane są nielosowo w proporcji odpowiadającej ich reprezentacji w populacji (Buttolph-Johnson i in. 2010); nielosowy dobór próby miał charakter dogodnościowy; kwoty (liczby respondentów danego typu) w doborze próby zostały określone z wykorzystaniem trzech zmiennych różnicujących: (1) wieku (sześć grup: 18-24; 25-34; 45-54; 55-64; 65 i więcej), (2) płci (dwie grupy: kobiety i mężczyźni) i (3) miejsca za- - 50 -
mieszkania (dziesięć grup: miasto Koszalin, gmina Będzino, gmina Biesiekierz, gmina Manowo, gmina Mielno, gmina Polanów miasto, gmina Polanów obszar wiejski, gmina Sianów miasto; gmina Sianów obszar wiejski i gmina Świeszyno); wielkość dobranej próby wyniosła 1082 osoby; błąd maksymalny, przy poziomie ufności 0,95 i szacowanej wielkości frakcji 0,5 jest na poziomie 3%; szczegółowe informacje dotyczące próby umieszczone zostaną w raporcie z przeprowadzonych badań; ankieta audytoryjna jest to jeden z rodzajów ankiety środowiskowej, czyli takiej, która wypełniana jest w środowisku przyjaznym dla badanego, co jest jedną z jej zalet (Kotus 2001, s. 104); w opracowaniu diagnozy została ona wykorzystana do identyfikacji postaw wobec współpracy międzygminnej oraz zadań, które mogłyby stać się przedmiotem współpracy; grupą docelową ankiety audytoryjnej byli radni gmin oraz powiatu; metody wskaźnikowe w diagnozie wykorzystane zostały wskaźniki struktury (np. struktura ludności obszaru KOF ze względu na wykształcenie), natężenia (np. liczba udzielonych noclegów na 1000 mieszkańców) oraz dynamiki (np. zmiany liczby dzieci w wieku szkolnym); kartograficzne metody prezentacji zastosowane w opracowaniu to przede wszystkim: kartogram, kartodiagram, metoda sygnaturowa oraz chorochromatyczna (zwana również metodą tła jakościowego); analiza treści (content analysis) metoda polegająca na analizie dokumentów pisanych, takich jak raporty, strategie, artykuły, (Babbie 2013, s. 357); w diagnozie wykorzystana została jakościowa analiza treści, polegająca przede wszystkim na wydobywaniu ze źródeł zapisanych wyimków, cytatów czy przykładów na poparcie jakiejś obserwacji lub zależności (Buttolph-Johnson 2010, s. 301). Wszystkie powyżej wymienione metody zastosowane zostały w celu możliwie jak najdokładniejszej i wieloaspektowej analizy uwarunkowań rozwojowych KOF. Podsumowanie diagnozy stanowi analiza SWOT. Jest to narzędzie stosowane często do syntezy ustaleń diagnostycznych, które pozwala w jasny sposób sformułować i usystematyzować wnioski z przeprowadzonych badań. Nazwa metody pochodzi od angielskiego akronimu oznaczającego silne i słabe strony oraz szanse i zagrożenia (ang. SWOT strengths, weaknesses, opportunities, threats). Definicje poszczególnych składowych macierzy SWOT oraz pozostałe informacje dotyczące tego narzędzia zostaną opisane w końcowej części diagnozy. Elementami składowymi diagnozy są ponadto: delimitacja Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego oraz analiza porównawcza. Delimitacja obszaru ma na celu określenie rzeczywistych powiązań funkcjonalnych tworzących więzi pomiędzy jednostkami wchodzącymi w skład partnerstwa. Analiza porównawcza dąży natomiast do określenia konkurencyjności i atrakcyjności badanego obszaru w odniesieniu do innych miejskich obszarów funkcjonalnych. Szerszy opis metodyki dotyczącej delimitacji obszaru oraz analizy porównawczej znajduje się we wstępie obu dokumentów. 4.2. Zewnętrzne polityki publiczne jako uwarunkowania rozwoju KOF Opracowanie i realizacja celów strategii formułowanych na poziomie lokalnym nie jest w pełni autonomiczne. System planowania strategicznego oraz zasady realizacji polityki rozwoju nakazują uwzględniać hierarchię dokumentów strategicznych, która jest zasadniczo zależna od szczebla, na którym je opracowano. Ze względu na coraz bardziej rozwinięty system planowania w trakcie programowania rozwoju na szczeblu lokalnym należy uwzględnić ustalenia względnie dużej liczby dokumentów wyższego rzędu. Proces implementacji zapisów dokumentów nadrzędnych przebiega kaskadowo (por ryc. 37), co oznacza, że uwzględnienie zapisów strategii bezpośrednio nadrzędnej (regionalnej) powinno teoretycznie zapewnić zgodność również z założeniami przyjętymi na poziomie kraju oraz Unii Europejskiej. W praktyce korzystna jest znajomość głównych założeń polityk publicznych każdego szczebla. Umożliwia to uzyskanie maksymalnej spójności dokumentów, a także optymalne wykorzystanie możliwości stwarzanych poprzez dokumenty wyższej rangi. - 51 -
Polityki wspólnotowe Rycina 37. Polityki publiczne różnego szczebla w układzie hierarchicznym. Źródło: Opracowanie własne. 4.2.1 Polityki wspólnotowe Od momentu akcesji Polski do Unii Europejskiej w roku 2004 władze publiczne każdego szczebla zobligowane są do realizowania polityki rozwoju w zgodzie z założeniami sformułowanymi na poziomie Wspólnoty. Aktualnie najważniejszym dokumentem strategicznym Unii Europejskiej jest Strategia Europa 2020, stanowiąca kontynuację obowiązującej w poprzedniej dekadzie Strategii Lizbońskiej. W ramach realizacji założeń rozwojowych Wspólnoty do roku 2020 przewiduje się działania na rzecz rozwoju: Strategia Europa 2020 Polityka Spójności 2014-2020 Polityki krajowe Strategia Rozwoju Regionalnego: regiony, miasta, obszary miejskie 2010-2020 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 Polityki regionalne Strategia Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2020 Regionalny Program Operacyjny Województwa Zachodniopomorskiego Polityki lokalne Strategia Rozwoju KOF gminne dokumenty strategiczne inteligentnego związanego z promowaniem gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach oraz efektywnymi inwestycjami w edukację i badania naukowe; zrównoważonego opartego przede wszystkim na przesunięciu w kierunku gospodarki niskoemisyjnej; sprzyjającego włączeniu społecznemu ze szczególnym naciskiem na tworzenie nowych miejsc pracy i ograniczanie ubóstwa. W ramach strategii Europa 2020 wyznaczono 5 głównych celów do osiągnięcia przed końcem dekady oraz siedem inicjatyw przewodnich, które mają umożliwić ich realizację. Celami Strategii Europa 2020 są: zatrudnienie na poziomie 75% w grupie wiekowej 20-64; badania i rozwój ponad 3% PKB przeznaczane na badania i rozwój; zmiany klimatu i zrównoważone wykorzystanie energii tzw. cel 20-20-20 : zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych o 20% w stosunku do roku 1990, produkcja 20% energii ze źródeł odnawialnych; wzrost efektywności energetycznej o 20%; edukacja poniżej 10% uczniów przedwcześnie kończących edukację, co najmniej 40% osób w grupie wiekowej 30-34 z wykształceniem wyższym; walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym o przynajmniej 20 mln. Inicjatywami przewodnimi na rzecz inteligentnego i zrównoważonego wzrostu sprzyjającego włączeniu ekonomicznemu są: Europejska agenda cyfrowa upowszechnianie szybkiego Internetu oraz umożliwienie gospodarstwom domowym i przedsiębiorstwom czerpania korzyści z osiągnięć cyfrowych; Unia innowacji poprawa możliwości w zakresie finansowania badań i innowacji na rzecz wzrostu gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy; Mobilna młodzież poprawa efektywności kształcenia oraz przygotowanie młodych do wejścia na rynek pracy; Europa efektywnie korzystająca z zasobów wzrost gospodarczy niezależny od zużywania zasobów nieodnawialnych, przesunięcie w kierunku gospodarki niskoemisyjnej, ekologiczny transport i wzrost efektywności energetycznej; Polityka przemysłowa w erze globalizacji rozwój instytucji otoczenia biznesu, wspieranie rozwoju zrównoważonej bazy przemysłowej, wsparcie sektora MŚP, konkurencyjność na rynku światowym; Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia poprawa sytuacji na rynku pracy; - 52 -
Europejski program walki z ubóstwem pomoc dla krajów członkowskich we wszystkich obszarach polityki, które mogą umożliwić ograniczenie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Kolejnym czynnikiem warunkującym możliwości rozwojowe w państwach członkowskich UE są założenia Polityki Spójności na lata 2014-2020. Polityka spójności ma na celu wzmocnienie spójności gospodarczej i społecznej państw Unii Europejskiej. Dąży ona do konwergencji, czyli wyrównania różnic w poziomie rozwoju pomiędzy poszczególnymi regionami UE. Polityka spójności bywa powszechnie nazywana polityką regionalną, gdyż jest realizowana na szczeblu regionalnym, z dużym zaangażowaniem władz regionalnych. W perspektywie 2014-2020 polityka spójności UE będzie realizowana z wykorzystaniem finansowania w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Europejskiego Funduszu Społecznego. Za realizację polityki spójności na szczeblu krajowym odpowiada w Polsce Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju. Zgodnie z danymi ministerstwa z budżetu polityki spójności na lata 2014-2020 Polska otrzyma łącznie rekordową kwotę 82,5 mld Euro, z czego około 76,9 mld Euro dostępnych będzie w ramach Programów Operacyjnych (PO). MIiR jest odpowiedzialne również za przygotowanie krajowych PO finansowanych w ramach polityki spójności (dla programów finansowanych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybołówstwa jest to Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi). Za przygotowanie regionalnych PO odpowiadają zarządy poszczególnych województw. W perspektywie 2014-2020, zgodnie z przyjętą przez Komisję Europejską umową partnerstwa, środki finansowe w ramach polityki spójności możliwe są do pozyskania z siedmiu krajowych PO 8 : PO Inteligentny Rozwój (8,6 mld Euro); PO Infrastruktura i Środowisko na lata 2014-2020 (27,4 mld Euro); PO Polska Cyfrowa (2,2 mld Euro); PO Pomoc Techniczna (0,7 mld Euro); PO Polska Wschodnia (2 mld Euro); PO Wiedza Edukacja Rozwój (4,7 mld Euro); Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej. Ponadto przygotowanych zostało 16 regionalnych PO (łącznie ok 31,3 mld Euro) oraz Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (Wspólna Polityka Rolna) i PO Rybactwo i Morze (Wspólna Polityka Rybacka). W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego przewidziano alokację środków na poziomie 1,6 mld Euro. 4.2.2 Polityki krajowe Na szczeblu krajowym powstają dokumenty wymienione w ustawie z dnia 6 grudnia 2006 roku o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. 2006 nr 227 poz. 1658 ze zm.). Wskazuje ona bezpośrednio na trzy instrumenty realizacji polityki rozwoju kraju: długookresową strategię rozwoju kraju, średniookresową strategię rozwoju kraju oraz inne strategie rozwoju. Zgodnie z ustawą strategia długookresowa określa główne wyzwania, cele i kierunki rozwoju kraju w perspektywie czasowej obejmującej przynajmniej 15 lat. Strategia średniookresowa obejmuje z założenia okres od 4 do 10 lat. Jest ona dokumentem do pewnego stopnia bardziej szczegółowo określającym cele, wyzwania i kierunki rozwoju w zakresie społecznym, gospodarczym, regionalnym i przestrzennym, z uwzględnieniem okresów programowania Unii Europejskiej. Wśród innych strategii rozwoju wymienia się m. in. krajową strategię rozwoju regionalnego. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie (KSRR) jest aktualnie najbardziej istotnym dokumentem krajowym w przypadku planowania rozwoju regionalnego. Jest to średniookresowy dokument strategiczny stworzony w ramach prac Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (aktualnie Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju). Odnosi się on do polityki rozwoju społeczno-gospodarczego kraju w ujęciu wojewódzkim. KSRR wyznacza cele polityki regionalnej odniesieniu do poszczególnych terytoriów kraju. Dokument definiuje również relacje wiążące owe cele z innymi politykami publicznymi o ukierunkowaniu terytorialnym. W treści strategii określony został również sposób działania podmiotów 8 W nawiasach podano indykatywną alokację środków dla każdego programu, zgodnie z Umową Partnerstwa - 53 -
publicznych, w tym rządu i samorządów na szczeblu regionalnym dla osiągnięcia strategicznych celów rozwoju. Zasadniczym problemem stawianym przed twórcami KSRR jest połączenie pozornie sprzecznych dążeń do wzmacniania potencjałów konkurencyjnych polskich regionów w skali krajowej oraz międzynarodowej z jednej strony oraz zmniejszania zróżnicowań międzyregionalnych i wewnątrzregionalnych w kraju. Nakreślona w omawianym dokumencie polityka regionalna Polski ma więc jednocześnie wpływać na budowę tożsamości regionalnej i podnoszenie konkurencyjności regionów oraz zwiększać spójność terytorialną. Sformułowana w KSRR wizja rozwoju regionalnego zakłada, że: W 2020 roku polskie regiony mają stanowić lepsze miejsce do życia dzięki zwiększeniu poziomu i jakości życia oraz przez stworzenie takich ram gospodarczo-społecznych i instytucjonalnych, które zwiększają szanse rozwojowe we wszystkich regionach oraz realizacji aspiracji i możliwości zamieszkujących je jednostek i wspólnot lokalnych. Zgodnie z dokumentem, celem strategicznym polityki regionalnej jest wzrost, zatrudnienie i spójność w horyzoncie długookresowym. Cel strategiczny obejmuje ponadto trzy cele szczegółowe: Konkurencyjność wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów; Spójność budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowych; Sprawność tworzenie warunków dla skutecznej, efektywnej i partnerskiej realizacji działań rozwojowych ukierunkowanych terytorialnie. Pierwszy z celów kierowany jest do obszarów, które posiadają największy potencjał kreowania wzrostu gospodarczego oraz osiągnięcia celu w zakresie konkurencyjności na arenie międzynarodowej. Do tzw. obszarów strategicznej interwencji polityki regionalnej zaliczono w pierwszej kolejności obszary miejskie o największym znaczeniu w sieci osadniczej kraju. Do nich kierowane będą głównie działania wspierające wykorzystanie istniejących potencjałów rozwojowych. Interwencjom w tym zakresie mają towarzyszyć działania na rzecz rozprzestrzeniania procesów rozwojowych i budowania potencjału absorpcyjnego ośrodków słabiej rozwiniętych. Cel drugi charakteryzuje orientacja na przeciwdziałanie marginalizacji oraz przezwyciężanie skoncentrowanych terytorialnie trudności rozwojowych. Cel ten ma obejmować swoim oddziaływaniem głównie obszary o najsłabszych w skali kraju wskaźnikach z zakresu gospodarki, społeczeństwa czy też wyposażenia infrastrukturalnego. W ramach podejmowanych działań planuje się uruchomienie oraz wykorzystanie zasobów endogenicznych, a także wspomaganie bieżących procesów rozwojowych. Cel trzeci dotyczy głównie sprawności w sferze instytucjonalnej. Jego realizacja ma polegać na tworzeniu warunków instytucjonalno-prawnych dla działań prorozwojowych. Podkreśla się w tym aspekcie rolę działań z zakresu modernizacji systemu zarządzania polityką regionalną w drodze wzmacniania jej wymiaru strategicznego, poprawy jakości zarządzania politykami publicznymi, usprawnienia koordynacji działań, zwiększenia współpracy między władzami różnego szczebla oraz zwiększenia aktywności społecznej w zakresie polityki regionalnej. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 przyjęta uchwałą Rady Ministrów stanowi najważniejszy dokument dotyczący ładu przestrzennego Polski. Odnosi się on bezpośrednio do kwestii związanych z zagospodarowaniem przestrzennym, a jego ustalenia są wiążące przy opracowywaniu planów zagospodarowania przestrzennego województw (i pośrednio miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz studiów uchwalanych na poziomie gminnym). Celem strategicznym sformułowanym w KPZK 2030 jest efektywne wykorzystanie przestrzeni kraju i jej zróżnicowanych potencjałów rozwojowych do osiągnięcia: konkurencyjności, zwiększenia zatrudnienia i większej sprawności państwa oraz spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej w długim okresie. W odniesieniu do konkurencyjności oraz spójności da się zauważyć bezpośredni związek pomiędzy celami formułowanymi w KPZK i KSRR. Zgodność z KSRR jest zauważalna również w ramach sześciu sformułowanych w KPZK celów szczegółowych: - 54 -
1. Podwyższenie konkurencyjności głównych ośrodków miejskich Polski w przestrzeni europejskiej poprzez ich integrację funkcjonalną przy zachowaniu policentrycznej struktury systemu osadniczego sprzyjającej spójności; 2. Poprawa spójności wewnętrznej i terytorialne równoważenie rozwoju kraju poprzez promowanie integracji funkcjonalnej, tworzenie warunków dla rozprzestrzeniania się czynników rozwoju, wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich oraz wykorzystanie potencjału wewnętrznego wszystkich terytoriów; 3. Poprawa dostępności terytorialnej kraju w różnych skalach przestrzennych poprzez rozwijanie infrastruktury transportowej i telekomunikacyjnej; 4. Kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski; 5. Zwiększenie odporności struktury przestrzennej kraju na zagrożenia naturalne i utraty bezpieczeństwa energetycznego oraz kształtowanie struktur przestrzennych wspierających zdolności obronne państwa; 6. Przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego. 4.2.3 Polityki regionalne Strategie rozwoju województwa są określane poprzez samorządy województw w myśl ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie wojewódzkim (Dz. U. 1998 Nr 91 poz. 576 ze zm.). Ustawowy zakres treści strategii wojewódzkich obejmuje: diagnozę sytuacji społecznogospodarczej województwa, określenie celów strategicznych polityki rozwoju województwa oraz określenie kierunków działań podejmowanych przez samorząd województwa dla osiągnięcia celów strategicznych. Zgodnie z opisanymi wcześniej zasadami realizacji polityki rozwoju strategie na poziomie regionalnym muszą uwzględniać ustalenia średniookresowej strategii rozwoju kraju, krajowej strategii rozwoju regionalnego, odpowiednich strategii ponadregionalnych, a także cele i kierunki koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. Aktualnie obowiązująca Strategia Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2020 zawiera sześć celów strategicznych: 1) Wzrost innowacyjności i efektywności gospodarowania; 2) Wzmocnienie atrakcyjności inwestycyjnej regionu; 3) Zwiększenie przestrzennej konkurencyjności regionu; 4) Zachowanie i ochrona wartości przyrodniczych, racjonalna gospodarka zasobami; 5) Budowanie otwartej i konkurencyjnej społeczności; 6) Wzrost tożsamości i spójności społecznej regionu. Realizacja wyżej wymienionych celów ma prowadzić do urzeczywistnienia sformułowanej w bardzo szeroki i opisowy sposób wizji, która odnosi się do zakresu przedmiotowego odzwierciedlonego w celach. W ramach powszechnie stosowanych rozwiązań praktycznych samorządy wojewódzkie uchwalają dodatkowo różnego rodzaju strategie sektorowe. Są to najczęściej dokumenty dotyczące konkretnego aspektu funkcjonowania jednostki samorządowej, jak np. transport, kultura, gospodarka itp. Mogą to być również dokumenty skupiające się na konkretnej (dominującej lub wymagającej tego rodzaju wsparcia) branży lub sektorze gospodarki np. strategie rozwoju turystyki, przemysłów wysokich technologii itp. - 55 -
Istotnym narzędziem polityki rozwoju są w dzisiejszych czasach również regionalne programy operacyjne przygotowywane przez samorządy województw. Są one opracowywane jako jedno z narzędzi realizacji polityki spójności Unii Europejskiej, stanowiąc uzupełnienie programów krajowych, szczególnie uwzględniające specyficzne uwarunkowania i potrzeby konkretnych regionów. W ramach prac nad Strategią Zrównoważonego Rozwoju Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego oraz Sektorowego Programu Rozwoju Gospodarczego i Zagospodarowania Turystycznego Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego uwzględniono zapisy następujących dokumentów szczebla regionalnego: Projektu Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego na lata 2014-2020; Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Zachodniopomorskiego; Strategii Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2020; Strategii Rozwoju Turystyki Województwa Zachodniopomorskiego do 2015 roku. Spójność poszczególnych zapisów dokumentów strategicznych opracowanych dla KOF z kluczowymi dokumentami szczebla regionalnego zostanie zaznaczona w części postulatywnej strategii. W celu określenia zgodności dokumentów każdy planowany do realizacji projekt zapisany w dokumentach dotyczących KOF zostanie zweryfikowany pod względem zgodności z dokumentami strategicznymi wyższego szczebla poprzez przyporządkowanie mu konkretnego celu strategicznego, szczegółowego oraz działania Strategii Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2020. 4.3. Położenie i środowisko przyrodnicze KOF 4.3.1 Położenie i charakterystyka ogólnogeograficzna KOF Według fizyczno-geograficznej regionalizacji Polski Kondrackiego (2002) Koszaliński Obszar Funkcjonalny położony jest w granicach makroregionów: Pobrzeże Koszalińskie, Pojezierze Zachodniopomorskie i Pojezierze Południowo Pomorskie. Pobrzeże Koszalińskie stanowi najdłuższy odcinek polskiego wybrzeża Bałtyku od Kołobrzegu, po Przylądek Rozewie. Zdaniem Lijewskiego, Mikułowskiego i Wyrzykowskiego (2002), jest to część Wybrzeża charakteryzująca się najlepszymi warunkami do wypoczynku. Wiąże się to głównie z brakiem dużych miast, portów, uciążliwego przemysłu i ujść wielkich rzek niosących zanieczyszczenia z głębi kraju. Szerokie plaże wraz z wałami wydmowymi stanowią często mierzeje między morzem i przybrzeżnymi jeziorami, które zapewniają dodatkowe tereny wypoczynkowe. Przemieszczając się w głąb lądu zaobserwować można natomiast obecność wzgórz morenowych (np. Góra Chełmska), kompleksów leśnych oraz meandrujących rzek. Warunki klimatyczne panujące na obszarze KOF są również uzależnione bezpośrednio od jego położenia. Według Podziału Polski na krainy klimatyczne Romera (1949, za: Plan ochrony, 2012) obszar ten znajduje się na terenie Krainy Pobrzeża Koszalińsko- Słupskiego zaliczanego do typu klimatów bałtyckich. Na klimat omawianego obszaru wpływ mają naprzemiennie masy powietrza kontynentalnego i morskiego, co przejawia się częstymi zmianami frontów atmosferycznych. Średnia temperatura roczna wynosi około 7 C, a średnia temperatura najcieplejszego miesiąca (lipca): 18 C. Roczna suma opadów kształtuje się na poziomie około 650-800 mm, przy średniej wieloletniej na poziomie 700 mm. Miesiącem, w którym odnotowuje się największe opady, jest lipiec, najniższe wartości obserwuje się w lutym i marcu. Przeważają wiatry południowo-zachodnie. KOF charakteryzuje względnie łagodna i krótka zima, a przeciętna temperatura przyjmuje wartości poniżej zera tylko w styczniu i lutym. Stosunkowo długa i chłodna jest wiosna. Latem temperatury są niższe niż w Polsce centralnej, jednak są to różnice nieznaczne. Jesień jest długa i ciepła, z temperaturami wyraźnie wyższymi niż wiosną (Plan ochrony, 2012). Długość sezonu kąpielowego wg Leśki (za: Lijewski i in., 2002) wynosi na wysokości Mielna 73 dni i jest to najwyższa wartość obserwowana na polskim odcinku wybrzeża Bałtyku. Długość optymalnego korzystania z letnich walorów krajobrazowych środowiska przyrodniczego wg Wyrzykowskiego (za: Lijewski i in., 2002) waha się w granicach 130-140 dni. - 56 -
Zaletą i niewątpliwym walorem turystycznym omawianego obszaru jest urozmaicona rzeźba terenu. Ze względu na objęcie zasięgiem ostatniego zlodowacenia północnopolskiego, budowa geologiczna terenu oparta jest na czwartorzędowych utworach plejstoceńskich. Sama rzeźba terenu przechodzi od pasa wybrzeża przez równiny i pojezierza w Wyżynę Polanowską. Deniwelacje terenu w okolicy miasta Polanów zbliżają się do granicy 100 metrów. W dalszej części niniejszego rozdziału opisane zostaną zasoby wód powierzchniowych KOF, jego pozostałe zasoby przyrodnicze, ograniczenia wynikające z funkcjonowania obszarów objętych ochroną oraz działające w KOF oczyszczalnie ścieków, jako element infrastruktury o znaczącym wpływie na stan i jakość środowiska przyrodniczego. 4.3.2 Wody powierzchniowe KOF Koszaliński Obszar Funkcjonalny jest wyjątkowo bogaty w naturalne zbiorniki wodne. Zarówno rzeki jak i jeziora tworzą piękne krajobrazy i stanowią o potencjale środowiskowym i turystycznym regionu. Przez KOF przepływa 19 rzek, tworząc 4 zlewnie oraz 1 strefę bezodpływową. Najważniejsze cieki wodne KOF (Program Ochrony, 2012) to: Bagnica, Chotla, Czarna, Czerwona, Dzierżęcinka, Drężnianka, Grabowa, Grzybnica, Mielna, Mszanka, Polnica, Pustynka, Radew, Raduszka, Strzeżenica, Tymienica, Unieść, Wielinka i Zgniła Struga. W KOF istnieje 15 jezior o powierzchni powyżej 10 ha. Największym z nich jest Jamno o powierzchni ponad 2,2 tys. ha, położone w pasie nadmorskim. Jest to dawna zatoka morska, dziś oddzielona mierzeją od Morza Bałtyckiego, wyjątkowo popularna wśród amatorów sportów wodnych. W 1890 roku wykopano kanał zwany Jamneńskim Nurtem, łączący jezioro z Bałtykiem. Rycina 38. Mierzeja oddzielająca jezioro Jamno od Morza Bałtyckiego. Źródło: www.mielnouniescie.pl. Cechą charakterystyczną krajobrazu KOF są jeziora rynnowe - głębokie, o stromych brzegach i podłużnym kształcie, często układające się w ciągi (np. Nicemino, Rekowskie, Kamienne, Trzebień), morenowe - o stosunkowo dużej powierzchni, nie tak głębokie jak jeziora rynnowe i o bardziej dostępnej linii brzegowej (np. Lubiatowo, Debro, Policko), a także polodowcowe oczka wodne i wspomniane wyżej Jamno czyli jezioro przymorskie, jedno z największych jezior w regionie, trzecie co do wielkości w województwie. Tabela 14. Jeziora KOF o powierzchni lustra wody powyżej 10 ha. Powierzchnia lustra jeziora Nazwa Jeziora [w ha] Gmina Biesiekierz Parnowo 55,10 Gmina Manowo Lubiatowo 159,10 Debro 30,10 Policko 18.20 Gmina Mielno Jamno 2239,60 Gmina Polanów Nicemino 103,40 Kamienno 95,40 Kwiecko 83,50 Nidno 39,80 Wielkie /Cetuń/ 28,70 Łęczno 14,70 Płociczno 13,50 Wielin 13,10 Rącze /Rakowe/ 13,00 Gmina Świeszyno Niedalino 11,00 Źródło: Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Koszalińskiego na lata 2012-2015 z perspektywą do roku 2019. - 57 -
Z racji swojego położenia KOF posiada również dostęp do wód przybrzeżnych Morza Bałtyckiego. Jego bliskość i perspektywy, które stwarza są głównymi determinantami rozwoju gospodarczego i turystycznego regionu. Badania związane z oceną stanu czystości wód w województwie zachodniopomorskim przeprowadza Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Szczecinie (WIOŚ). Ostatnie zestawienie pt. Ocena jakości wód powierzchniowych w województwie zachodniopomorskim w latach 2010-2012 ukazało się w 2013 roku i obejmuje ocenę stanu czystości rzek oraz jezior. Trzeba jednak zaznaczyć, iż punkty pomiaru czystości wód zostały zainstalowane jedynie w wybranych ciekach i zbiornikach wodnych. Poniższa tabela przedstawia stan/potencjał ekologiczny wybranych odcinków rzek KOF. Tabela 15. Odcinki rzek KOF poddanych ocenie stanu czystości wód. Nazwa monitorowanego odcinka Chotla Czarna Czerwona od Łopieniczki do ujścia Dzierżęcinka z jeziorami Lubiatowo Pn i Pd Grabowa do Wielinki Grabowa od Wielinki do dopływu z polderu Rusko-Darłowo Grzybnica Mszanka z jez. Nicemino Radew do Chocieli z jez. Kwiecko Radew od Chocieli do zb. Rosnowo Radew od dopływu w Niedalinie do ujścia Unieść do Polnicy Unieść od Polnicy do ujścia Stan/potencjał ekologiczny 9 dobry i powyżej dobrego dobry umiarkowany słaby umiarkowany dobry i powyżej dobrego słaby dobry dobry i powyżej dobrego umiarkowany umiarkowany słaby dobry i powyżej dobrego Źródło: Zestawienie tabelaryczne danych do klasyfikacji stanu ekologicznego i chemicznego rzek w JCW objętych monitoringiem w latach 2010-2012. Pomiary wykonane przez WIOŚ dowodzą, że spośród 13 przebadanych odcinków rzek, na 6 zanotowano stan dobry i powyżej dobrego, zaś na kolejnych 4 stan umiarkowany. Ewidentnie zły stan wód odnotowano jedynie na 3 odcinkach, co świadczy o stosunkowo wysokim poziomie czystości rzek w KOF. 4.3.3 Stan zasobów przyrodniczych Koszaliński Obszar Funkcjonalny wyróżnia wysoka wartość wskaźnika lesistości (udziału terenów zalesionych w całkowitej powierzchni obszaru), który przekracza 40%. Uśredniona wartość tego miernika dla województwa zachodniopomorskiego wynosi ok. 35%, a dla Polski nieco poniżej 30% (por. ryc. 39). 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% POLSKA ZACHODNIOPOMORSKIE KOF Rycina 39. Wskaźnik lesistości dla KOF na tle województwa i kraju w 2013 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Gatunkiem przeważającym w lasach jest sosna 73,1%. Drzewa liściaste stanowią 22,5% składu gatunkowego drzew rosnących na analizowanym obszarze. Gminami o najwyższej wartości wskaźnika lesistości są: Manowo (64,1%), Polanów (53,6%) oraz Sianów (43,2%). Bogactwo terenów zielonych jest bezsprzecznie mocną stroną KOF, która może przyczynić się do promocji regionu w zakresie turystyki krajoznawczej pieszej i rowerowej. Omawiając zagadnienia terenów zielonych nie można zapomnieć o obszarach chronionych. W KOF istnieją obszary objęte programem Natura 2000, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty oraz pomniki przyrody. Program Natura 2000 wdrożony w 2004 roku, po akcesji Polski do Unii Europejskiej, ma na celu zachowanie i ochronę różnorodności biologicznej na terenach państw 9 Podkreślenia oznaczają znaczną ingerencją człowieka w środowisko wodne - 58 -
członkowskich. Podstawą działania programu są dwie unijne dyrektywy: tzw. dyrektywa ptasia oraz dyrektywa siedliskowa. W KOF (częściowo lub w całości) funkcjonuje 12 obszarów objętych Programem Natura 2000. Największe z nich to Zatoka Pomorska objęta dyrektywą ptasią (położona od zachodnich krańców jeziora Bukowo aż do granicy z Niemcami), a także Ostoja na Zatoce Pomorskiej (pokrywająca się z wspomnianym wcześniej obszarem), objęta dyrektywą siedliskową. Kolejnymi znaczącymi obszarami Natura 2000 są: Dolina Radwi, Chocieli i Chotli (ponad 20 tys. ha) oraz Trzebiatowsko-Kołobrzeski Pas Nadmorski (ponad 17 tys. ha). Wszystkie 4 wymienione wyżej jednostki, z racji swojej powierzchni, jedynie w części zlokalizowane są w KOF. Obszary Natura 2000 położone w całości w KOF to: Bukowy Las Górki (położony na terenie gmin: Będzino, Biesiekierz, Koszalin; pow. prawie 1 tys. ha), Wiązogóra (Manowo, Świeszyno; pow. Blisko 500 ha), Mechowisko Manowo (Manowo; pow. ponad 55 ha) oraz Warnie Bagno (Będzino, Biesiekierz; pow. ponad 550 ha). Pozostałe obszary objęte programem funkcjonujące jedynie częściowo w granicach KOF to: Jezioro Bukowo (Mielno, Sianów), Dolina Grabowej (Polanów), Jezioro Bobięcińskie (Polanów) oraz Dolina Bielawy (Sianów). nach Mielno i Sianów, pomiędzy jeziorami Bukowo i Jamno oraz Rezerwat na Rzece Grabowej (prawie 150 ha) zlokalizowany w gminie Polanów. Pozostałe, mniejsze rezerwaty to: Parnowo (Biesiekierz, ok. 65 ha), Wierchomińskie Bagno (Będzino, Biesiekierz, ok. 45 ha), Jodły Karniszewickie (Sianów, ok. 35 ha), Sieciemińskie Rosiczki (Sianów, ok. 10 ha) i Wieleń (Polanów, ok. 2 ha) 10. Poza rezerwatami i obszarami Natura 2000, w KOF istnieją również 4 obszary chronionego krajobrazu wykorzystywane przede wszystkim w celach wypoczynkowo-rekreacyjnych (Koszaliński Pas Nadmorski, Dolina Radwi, Okolice Polanowa, Okolice Żydowo-Biały Bór), które częściowo pokrywają się z ww. obszarami chronionymi. Rycina 41. Rezerwat Parnowo. Źródło: http://www.koszalinski.eu. Rycina 40. Dolina Radwi, Chocieli i Chotli. Źródło: http://www.manowo.szczecinek.lasy.gov.pl. W obrębie Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego istnieje 9 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni prawie 1500 ha. Największe z nich to Rezerwat Warnie Bagno (ok. 500 ha) położony na terenach gmin Będzino i Biesiekierz, Rezerwat Jezioro Lubiatowskie (prawie 400 ha) znajdujący się na terenach Manowa i miasta Koszalina, Rezerwat Łazy (ponad 200 ha) położony w gmi- W powiecie koszalińskim zlokalizowanych jest 220 pomników przyrody, tj. obiektów przyrody ożywionej i nieożywionej o znaczącej wartości dla środowiska i krajobrazu regionu. Do najciekawszych należą: aleja bukowa rosnąca wzdłuż drogi nr 206 Nacław Jacinki, dwurzędowa aleja leszczynowa rosnąca wzdłuż drogi prowadzącej z Mielna do Gąsek, jak również trójrzędowa aleja lipowa rosnąca wzdłuż drogi prowadzącej z Mielna do Mielenka. Analizowany obszar charakteryzuje się także zróżnicowaną rzeźbą terenu, przechodząc od terenów nadmorskich poprzez równiny, pojezierza, aż do Wysoczyzny Polanowskiej. Tereny gminy Polanów posiadają wyjątkowo urozmaicone walory krajobrazowe m.in. liczne jeziora oraz deniwelacje sięgające nawet 100 m. Tak 10 www.koszalinski.eu - 59 -
piękne i wyjątkowe tereny o unikalnej wartości są bez wątpienia mocną stroną regionu, którą należy wykorzystywać w kontekście turystyki. Rycina 42. Wysoczyzna Polanowska. Źródło: http://www.ekomap.pl, fot. Sebastian Bezak. Poza licznymi okazami flory, tereny chronione KOF charakteryzują się zróżnicowaną i rzadką fauną. Wśród najważniejszych zwierząt występujących na omawianym obszarze wymienia się: wydrę, fokę szarą, morświna, żurawia, bielika, bociana czarnego, bociana białego, perkoza rogatego, łososia atlantyckiego, minoga morskiego, rzecznego i strumieniowego czy też kumaka nizinnego. Obecność rzadkich i występujących na ograniczonym obszarze gatunków dodatkowo podnosi atrakcyjność turystyczną obszaru, czyniąc go potencjalnym celem podróży dla dodatkowej grupy turystów. Zgodnie z wynikami badań ankietowych, nieco ponad 30% mieszkańców KOF pozytywnie ocenia ochronę przyrody na terenie swojej gminy i w jej sąsiedztwie. Ponad jedna trzecia respondentów oceniła ten aspekt przeciętnie, a jedna piąta negatywnie. Najbardziej niekorzystne wyniki odnotowano w gminach Biesiekierz i Manowo (zaledwie 15% ocen pozytywnych). Oznacza to konieczność poprawy sytuacji w omawianym zakresie oraz podjęciac odpowiednich działań promocyjnych i edukacyjnych związanych z ochroną środowiska, przynajmniej w części obszaru. Podsumowując, KOF może pochwalić się wyjątkowymi miejscami oraz obiektami i okazami o istotnym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego Polski i Europy. Liczne obszary chronione, jeziora czy rzeki stanowią atrakcję dla potencjalnych turystów zainteresowanych wypoczynkiem czy też aktywnością na łonie natury. Nie należy jednak zapominać, iż niekontrolowany ruch turystyczny na terenach zielonych, w tym na terenach objętych ochroną, może doprowadzić do degradacji zasobów przyrodniczych. Konieczna jest dbałość o chronione obszary i gatunki poprzez regularne badania stanu drzew, wód, redukcję szkodników, a także usuwanie zanieczyszczeń i odpadów powstałych w wyniku normalnego funkcjonowania ludności na danym terenie oraz ruchu turystycznego. 4.3.4 Ograniczenia wynikające z położenia na terenie stref chronionych Z uwagi na specyficzny charakter analizowanego obszaru oraz konieczność wykorzystania jego walorów przy jednoczesnej dbałości o zachowanie jakości środowiska przyrodniczego, wszelakie inwestycje powinny być dostosowane do otaczającego je środowiska. Inwestycje drogowe należy przeprowadzać z dbałością o stan np. ww. rezerwatów, parków krajobrazowych, pomników przyrody itd. Budownictwo na terenach objętych ochroną jest usankcjonowane uchwałami sejmiku wojewódzkiego, które powołują obszary chronionego krajobrazu ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych, a także w dalszej kolejności planami zagospodarowania przestrzennego danego terenu. W przypadku inwestycji zawsze znacząco oddziałujących na środowisko oraz potencjalnie znacząco oddziałujących na środowisko 11 konieczne jest wszczęcie postępowania w sprawie oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko (OOŚ). Również w przypadku inwestycji na terenach objętych programem Natura 2000 oraz obszarach chronionego krajobrazu procedura OOŚ jest obligatoryjna, chyba że inwestycja ma na celu ochronę danego obszaru. Po jej przeprowadzeniu właściwy organ administracji publicznej wydaje decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach, której uzyskanie jest obowiązkowe przed rozpoczęciem działań mogących znacząco oddziaływać na środowisko lub potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko i następuje 11 Ich lista znajduje się w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, http://isap.sejm.gov.pl/detailsservlet?id=wdu20102131397-60 -
przed wystąpieniem o uzyskanie decyzji zezwalającej na realizację przedsięwzięcia 12. 4.3.5 Oczyszczalnie ścieków na obszarze KOF Jednym z elementów infrastruktury technicznej, mającym duże znaczenie w odniesieniu do ochrony środowiska są oczyszczalnie ścieków. W KOF działa aktualnie 18 oczyszczalni ścieków, 6 z nich wymaga modernizacji, w części są już prowadzone prace remontowe. Oczyszczalnie wymagające modernizacji funkcjonują w gminach: Manowo, Mielno, Polanów, Sianów i Świeszyno. Partnerzy projektu w przekazanych ankietach zgłosili konieczność przeprowadzenia następujących modernizacji: oczyszczalnia w Rosnowie (gm. Manowo) - konieczna wymiana kraty schodkowej i systemu napowietrzania, a także remont rowu biologicznego; oczyszczalnia w Boninie (gm. Manowo) - konieczna wymiana kraty schodkowej i remont piaskownika; oczyszczalnia w Kiszkowie (na terenie gminy Będzino, obsługująca zachodnią część gm. Mielno) wymaga modernizacji w zakresie: remontu części mechanicznej (piaskowniki o przepływie poziomym), zakupu i montażu dodatkowych dmuchaw na okres zimowy (11 KW), remontu instalacji usuwania osadu wyflotowanego z osadników radialnych, sterowania i automatyki, remontu drogi dojazdowej do PIX, stacji dmuchaw; oczyszczalnia w Nacławiu (gm. Polanów) - konieczność modernizacji z uwagi na przestarzałą technologię typu nerka; oczyszczalnia Zegrze Pomorskie - wymagana modernizacja (brak szczegółowych danych dot. planowanych prac). Niektóre oczyszczalnie w gminach KOF rozpoczęły już procesy modernizacyjne. W Sianowie trwa obecnie realizacja inwestycji Kanalizacja zachód - skanalizowanie miejscowości w gminie Sianów wraz z uporządkowaniem gospodarki ściekowej - etap I. Zakończenie prac budowlanych jest planowane na czerwiec 2015 roku. Realizacja tej inwestycji obejmuje wykona- nie podczyszczalni ścieków w Sianowie wraz z kolektorem tłocznym ścieków od Sianowa do oczyszczalni ścieków w koszalińskim Jamnie, w skład której wchodzą sieci kanalizacji ściekowej grawitacyjnej i tłocznej o łącznej długości przekraczającej 13 km i przepompownia centralna wraz z podczyszczalnią ścieków. Drugą inwestycją realizowaną na terenie gminy Sianów jest budowa kanalizacji sanitarnej w Skwierzynce, w której skład wchodzą sieci kanalizacji sanitarnej wraz z przyłączami o łącznej długości ponad 7,5 km i dwoma przepompowniami ścieków. Oczyszczalnia w Unieściu (gm. Mielno) uzyskała pozwolenie na budowę nowej części mechanicznej wraz ze zbiornikiem retencyjnym ścieków dopływających, remont komór napowietrzania, zmianę systemu napowietrzania z aeratorów powierzchniowych na system talerzowy, zmianę funkcji osadników poziomowych na komory tlenowej stabilizacji, nowy ciąg odwadniania i higienizacji osadu nadmiernego, budowę nowego osadnika radialnego i innych obiektów i urządzeń pomocniczych. Na terenach o niskiej gęstości zaludnienia (najczęściej na obszarach wiejskich) oraz niekorzystnych deniwelacjach terenu stosuje się przydomowe oczyszczalnie ścieków. W miejscowościach o niewystarczającym pokryciu siecią kanalizacyjną praktykuje się także odprowadzanie nieczystości do zbiorników bezodpływowych, które następnie są opróżniane przez odpowiednio przygotowany tabor asenizacyjny i przewożone do oczyszczalni ścieków. Powiat koszaliński w dokumencie pt. Program ochrony środowiska dla Powiatu Koszalińskiego na lata 2012-2015 z perspektywą do roku 2019 wyszczególnił cele dotyczące m.in. gospodarki komunalnymi osadami ściekowymi, wśród których znalazły się: ograniczenie składowania osadów ściekowych, zwiększenie ilości komunalnych osadów ściekowych przetwarzanych przed wprowadzeniem do środowiska oraz osadów przekształcanych metodami termicznymi, maksymalizacja stopnia wykorzystania substancji biogennych zawartych w osadach przy jednoczesnym spełnieniu wszystkich 12 http://www.gdos.gov.pl/articles/view/2053/system_oos - 61 -
Tysiące Strategia Zrównoważonego Rozwoju Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego wymogów dotyczących bezpieczeństwa sanitarnego i chemicznego oraz środowiskowego. Należy zaznaczyć, że odpowiednio przetworzone osady ściekowe, poddane stosownym procesom służącym spełnieniu wymogów bezpieczeństwa sanitarnego i chemicznego są powszechnie stosowane jako nawóz w rolnictwie. Przytoczony sposób zagospodarowania osadów ściekowych przyczyni się do ograniczenia ich składowania i efektywnego wykorzystania odpadów pochodzenia antropogenicznego, w dalszej perspektywie spowolnienia degradacji terenu spowodowanej obecnością człowieka. obszaru funkcjonalnego. Największa gęstość zaludnienia występuje w m. Koszalinie i wynosi ponad 1100 osób/km 2, najmniejsza zaś w gminach: Manowo (36 osób/km 2 ) i Polanów (23 osoby na km 2 ), których obszar w znacznej części pokryty jest lasami (odpowiednio: ok. 65% i 55% powierzchni gminy). Ludność zamieszkująca tereny podmiejskie stanowi ok. 1/3 ogólnej liczby mieszkańców KOF. Jak widać na poniższym wykresie udział ten nie podlega znaczącym zmianom i utrzymuje się na podobnym poziomie w całym analizowanym okresie (por. ryc. 43). 200 150 Konkluzje strategiczne - położenie i środowisko przyrodnicze 1) Nadmorskie położenie KOF sprzyjające rozwojowi turystyki 2) Unikalne walory środowiskowo-krajobrazowe, stwarzające warunki do rozwoju turystyki i rekreacji oraz usług w ww. branżach 3) Urozmaicona rzeźba terenu korzystna dla rozwoju sportu i turystyki pieszo-rowerowej 4) Liczne jeziora i cieki pozwalające na uprawianie sportów wodnych i rekreacji 5) Bogactwo terenów zielonych wpływające na jakość życia i atrakcyjność turystyczną 6) Liczne obszary chronione, rezerwaty, pomniki przyrody oraz zróżnicowana i rzadka fauna i flora 7) Konieczność modernizacji części infrastruktury w zakresie oczyszczalni ścieków. 4.4. Demografia 4.4.1 Rozmieszczenie ludności Koszaliński Obszar Funkcjonalny zamieszkuje ponad 165 tys. mieszkańców. Głównym skupiskiem ludności jest miasto Koszalin (prawie 110 tys.), który dominuje pod względem liczby mieszkańców nad obszarem podmiejskim (ponad 55 tys.). Świadczy to o silnym, monocentrycznym charakterze analizowanego miejskiego 100 50 0 2003 2005 2007 2009 2011 m. Koszalin Stefa podmiejska Rycina 43. Liczba mieszkańców Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego w latach 2003-2012. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Największy wzrost liczby ludności w okresie od 2003 do 2012 r. zanotowano w gminach Biesiekierz (26%) oraz Świeszyno (21%). Wynika z tego, iż powyższe gminy są bardzo atrakcyjnym kierunkiem migracji ludności i należy zadbać o odpowiednią dostępność do infrastruktury technicznej transportowej oraz społecznej dla nowych mieszkańców. Warto zaznaczyć, że tylko dwie spośród gmin działających w ramach KOF zanotowały spadek liczby ludności w analizowanym okresie. Były to gminy Będzino (-7%) i Polanów (-2%). Pozostałe uzyskały marginalny wzrost liczby mieszkańców w okolicach 1-2%. Szczególnie wysoki spadek liczby ludności odnotowano wśród osób będących w wieku produkcyjnym. W latach 2011-2013 na terenie KOF populacja osób w tej grupie wiekowej zmniejszyła - 62 -
się o ponad 1,7 tys. (a w przypadku samego miasta Koszalina o prawie 2 tys.) 13. 4.4.2 Saldo migracji Saldo migracji jest wskaźnikiem obrazującym różnicę między napływem, a odpływem migracyjnym w danych jednostkach administracyjnych. W tym przypadku saldo migracji zostało wyliczone dla wszystkich jednostek z osobna, jak i sumarycznie dla całego KOF. W latach 2011-2013 największym dodatnim saldem migracji charakteryzowały się gminy Biesiekierz oraz Świeszyno. Natomiast największe ujemne wartości salda migracji występowały w gminie Polanów oraz w mieście Koszalinie. Świadczy to o postępującej suburbanizacji KOF, która cechuje się odpływem mieszkańców z ośrodka centralnego i gmin peryferyjnych do jednostek leżących w bezpośrednim sąsiedztwie głównego miasta regionu. Województwo zachodniopomorskie, a więc również gminy KOF, jest narażone na migracje międzywojewódzkie. W 2013 roku ponad 39% migracji tego typu było ukierunkowanych ku województwom wielkopolskiemu i pomorskiemu. Istotnymi kierunkami były również województwa mazowieckie i lubuskie sumarycznie blisko 26%. Z oficjalnie rejestrowanych danych wynika, że KOF nie jest mocno narażony na odpływy mieszkańców za granicę. W latach 2011-2013 wyjechało 596 osób, zameldowało się 364. Różnica między zameldowaniami i wymeldowaniami jest ujemna aczkolwiek wciąż marginalna w skali populacji całego obszaru. Należy przy tym pamiętać, iż w wielu przypadkach emigracja ludności nie jest rejestrowana z powodu braku wymeldowania stąd powyższe zjawisko jest trudne do oszacowania. 4.4.3 Ruch naturalny W roku 2013 wszystkie gminy ościenne KOF zanotowały dodatnie wartości skumulowanego współczynnika przyrostu naturalnego. Jego wartości wahały się od 1 w gminie Mielno do 13 w gminach Będzino i Świeszyno. Jednocześnie w Koszalinie odnotowano w tym roku bardzo wysoką ujemną wartość powyższego wskaźnika (-187). Natomiast w całym KOF w 2013 r. liczba zgonów była większa o 132 osoby od liczby urodzeń. Wartości przyrostu naturalnego na 1000 ludności w 2013 roku wynosiły odpowiednio 0,5 dla powiatu koszalińskiego i -1,7 dla m. Koszalina. Niepokojące są również stosunkowo niskie wartości współczynnika dzietności. Na analizowanym obszarze kształtował się on w 2013 r. na poziomie 1,193, przy wartościach: 1,203 dla województwa zachodniopomorskiego i 1,256 dla Polski. 4.4.4 Prognoza demograficzna W latach kolejnych przewidywany jest wzrost liczby ludności na terenie powiatu koszalińskiego oraz znaczny spadek liczby ludności na terenie miasta Koszalina (por. ryc. 44). Prognoza demograficzna Głównego Urzędu Statystycznego wskazuje, iż do 2020 r. populacja powiatu koszalińskiego wzrośnie o prawie 2 tys. mieszkańców w porównaniu z rokiem 2012. Natomiast w m. Koszalinie spodziewana jest zmiana w odwrotnym kierunku (do roku 2020 populacja miasta zmniejszy się o prawie 7 tys. osób.). W perspektywie długookresowej, do roku 2035, przewiduje się spadek liczby ludności zarówno w przypadku powiatu koszalińskiego, jak i miasta Koszalina. W przypadku powiatu ziemskiego ma on wynieść około 1 tys. osób, co nie powinno nieść ze sobą groźnych skutków, szczególnie biorąc pod uwagę, że mówimy o perspektywie 15 lat. Dużo gorzej przedstawia się sytuacja dla miasta Koszalina, gdzie populacja w 2035 roku ma wynosić niecałe 94,5 tys. osób. Oznacza to ubytek ludności na poziomie 8 tys. osób w stosunku do roku 2020 i aż 15 tys. w odniesieniu do roku 2012. 13 Za Bankiem Danych Lokalnych GUS: ludność w wieku produkcyjnym: 18-59 lat kobiety, 18-64 lata mężczyźni - 63 -
Tysiące Strategia Zrównoważonego Rozwoju Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego 120 100 80 60 40 20 0 2012 2020 2035 Powiat Koszaliński m. Koszalin Rycina 44. Prognoza liczby ludności w powiecie koszalińskim i m. Koszalinie na lata 2020 i 2035. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Potencjalna depopulacja m. Koszalina bez wątpienia jest związana z bardzo niskim wskaźnikiem skumulowanego przyrostu naturalnego, a także migracjami ludności i postępującą suburbanizacją obszaru. Konieczne jest podjęcie działań w celu zatrzymania odpływu mieszkańców miasta, a także wdrożenie programów o charakterze prorodzinnym. W przypadku sprawdzenia się prognoz miasto czeka skokowy spadek wpływów z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych (a najprawdopodobniej również osób prawnych). W konsekwencji może to doprowadzić do poważnego ograniczenia możliwości inwestycyjnych, a nawet utraty płynności finansowej miasta. 4.4.5 Struktura populacji wg wieku i płci Struktura wiekowa mieszkańców KOF wykazuje cechy charakterystyczne dla społeczeństwa starzejącego się (por. ryc. 45). Główny udział w całkowitej liczbie mieszkańców mają grupy ludności w wieku produkcyjnym 14 (64%) (z naciskiem na grupę w wieku produkcyjnym mobilnym 15 blisko 40%) oraz w wieku poprodukcyjnym (19%). Ludność w wieku przedprodukcyjnym stanowi jedynie niecałe 17% populacji. Obecnie panujący model rodziny i coraz częstsze problemy materialne oraz niepewność przyszłości sprawiają, że ludzie często odkładają myśl o dzieciach na późniejszy okres. Ma to bezpośrednie przełożenie na strukturę wiekową populacji. Niekorzystna struktura wiekowa ludności jest szczególnie widoczna w gminie Mielno oraz w mieście Koszalinie gdzie starsi mieszkańcy stanowią odpowiednio 19% i 21% ogółu ludności. Jednocześnie w tych jednostkach można zaobserwować najniższy udział ludności w wieku przedprodukcyjnym (niecałe 16%). Nadwyżka kobiet 8000 Mężczyźni 6000 4000 2000 0 85 i więcej 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 Kobiety 0 2000 4000 6000 8000 Nadwyżka mężczyzn Rycina 45. Piramida wieku i płci dla populacji KOF w roku 2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 14 Przez ludność w wieku produkcyjnym rozumie się ludność w wieku zdolności do pracy. Dla mężczyzn przyjęto wiek 18-64 lata, dla kobiet - 18-59 lat. 15 Wiek mobilny - grupa wieku produkcyjnego obejmująca ludność w wieku 18-44 lata, wiek niemobilny - grupa wieku produkcyjnego obejmująca ludność w wieku: mężczyźni - 45-64 lata, kobiety - 45-59 lat. - 64 -
Piramida wieku i płci sporządzona dla obszaru KOF pozwala również zauważyć nierównowagę płci w poszczególnych grupach wiekowych (por. ryc. 45). Podkreślić należy nieznaczną nadwyżkę liczby mężczyzn w pierwszych dziewięciu grupach wiekowych (0-44 lat) oraz zdecydowanie bardziej widoczną nadwyżkę liczby kobiet w pozostałych grupach (45 lat i więcej). Przewaga mężczyzn w niższych grupach wiekowych wynika z większej liczby chłopców niż dziewczynek w strukturze urodzeń żywych. Nadwyżka kobiet wśród osób z grup starszych wiąże się natomiast z przeciętną długością życia, która jest dłuższa w przypadku kobiet, niż mężczyzn. Kształt piramidy (podcięta podstawa, szeroka część środkowa) jest zbliżony do modelu populacji typu regresywnego. Poziom urodzeń jest niewielki przy wysokiej przeciętnej długości życia. Duża liczba osób starszych w przyszłości zasilana będzie przez osoby zaliczane obecnie do wieku produkcyjnego, a przyrost naturalny nie będzie w stanie rekompensować ubytków. Struktura populacji może zostać także oceniona poprzez analizę wskaźnika obciążenia demograficznego, który obrazuje stosunki między poszczególnymi grupami wieku. W 2013 roku wskaźnik ten wyniósł 51,7 co oznacza, iż na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadają w zaokrągleniu 52 osoby w wieku nieprodukcyjnym. Jest to wartość korzystna w odniesieniu do średniej wojewódzkiej (55,2) oraz krajowej (57,6), przy czym należy pamiętać o przewidywanym pogorszeniu sytuacji w tym zakresie. Warto również wziąć po uwagę wskaźnik liczby osób w wieku poprodukcyjnym, przypadających na 100 osób wieku przedprodukcyjnym, który wynosi 137,4. Oznacza to, że liczba starszych mieszkańców znacząco przewyższa liczbę osób młodych. Wszystkie powyższe ustalenia stanowią przesłankę do działań o charakterze prorodzinnym oraz do inwestycji w infrastrukturę oraz usługi przeznaczone dla osób w starszym wieku. Jest to również zapowiedź rozwoju rynku produktów i usług skierowanych do osób starszych, jako docelowej grupy konsumenckiej. W przyszłości należy spodziewać się również skutków finansowych wynikających z prognozowanych zmian liczby ludności. Budżety samorządów są w dużej mierze uzależnione od dochodów mieszkańców, a przewidywana depopulacja omawianego obszaru może oznaczać poważny spadek dochodów jednostek samorządowych KOF. Konkluzje strategiczne - demografia 1) Obserwowany w ostatnich latach rzeczywisty wzrost liczby ludności KOF 2) Dodatni przyrost naturalny 3) Niekorzystna struktura wiekowa populacji, charakterystyczna dla społeczeństw starzejących się 4) Bardzo niekorzystne długookresowe prognozy liczby ludności 5) Perspektywa licznych negatywnych skutków zjawisk demograficznych (możliwe problemy finansowe samorządów, rosnące koszty utrzymania szkół i innych placówek publicznych itp.) 4.5. Społeczeństwo Rola samorządu terytorialnego, w ramach pełnionej służby publicznej, sprowadza się do zaspokajania podstawowych potrzeb ludności w wielu wymiarach. W sferze spraw socjalnych, usługi świadczone przez jednostki administracji publicznej dotyczą przede wszystkim ochrony zdrowia oraz opieki i pomocy społecznej. Poziom zabezpieczenia społecznego ludności zależy głównie od stopnia rozwoju gospodarczego obszaru, natomiast jego znaczenie jest o tyle istotne, że bezpośrednio wpływa na jakość i warunki życia obywateli. W Polsce znaczną rolę w zakresie opieki socjalnej odgrywają również inicjatywy społeczne, wyznaniowe i pozarządowe, które na zasadzie partnerstwa świadczą usługi komplementarnie do samorządów. Rozdział Społeczeństwo porusza także kwestię funkcjonujących na terenie KOF organizacji pozarządowych, istotnych w kontekście budowania kapitału społecznego analizowanego obszaru. Ponadto opisuje leżące w gestii samorządu kwestie porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz kultury fizycznej i sportu. 4.5.1 Opieka zdrowotna System opieki zdrowotnej w Polsce obejmuje pięciu głównych aktorów: (1) płatnika w postaci NFZ, (2) - 65 -
świadczeniodawców w formie publicznych i niepublicznych jednostek leczniczych, (3) świadczeniobiorców (pacjenci), (4) organy kontroli oraz (5) Ministerstwo Zdrowia jako organizatora i koordynatora całego systemu. W świetle obowiązującego w Polsce stanu prawnego, zakres odpowiedzialności samorządu terytorialnego w dziedzinie ochrony zdrowia jest stosunkowo rozległy. Do podstawowych zadań w tym obszarze w szczególności należy: (1) tworzenie publicznych zakładów opieki zdrowotnej, (2) wypełnianie funkcji właścicielskich wobec tych jednostek, (3) prowadzenie działań w zakresie promocji i edukacji zdrowotnej oraz (4) wpływ na działalność instytucji ubezpieczeń zdrowotnych (NFZ). Diagnoza opieki zdrowotnej w KOF dotyczyć będzie podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej świadczonej w ramach opieki ambulatoryjnej oraz leczenia szpitalnego realizowanego w ramach opieki stacjonarnej. 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2009 2010 2011 2012 Rycina 46. Przychodnie KOF w latach 2009-2012. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 3000 2500 2000 (por. ryc. 46). W 2012 roku na badanym terenie znajdowało się 75 przychodni, z czego blisko 79% funkcjonowało w m. Koszalinie. W związku ze zwiększającą się liczbą placówek ambulatoryjnej opieki zdrowotnej, wskaźnik ludności przypadającej na 1 przychodnię z roku na rok ulegał zmniejszeniu, mimo to jednak ciągle prezentował wartości mniej korzystne w porównaniu do kraju i województwa (por. ryc. 47). W ramach podstawowej opieki zdrowotnej, w latach 2009-2012 udzielono łącznie prawie 3 mln porad lekarskich. Blisko 75% z nich zrealizowano w m. Koszalinie, prawie 10% w gminie Sianów, a po 5% w gminach Mielno i Polanów. W gminach miejskich i miejsko-wiejskich udzielono łącznie ponad 88% wszystkich porad, co wskazuje na to, że zdecydowana większość podstawowych świadczeń medycznych realizowana jest na terenie miast. Wartość z 2012 roku w porównaniu ze średnią z okresu 2009-2012 pokazuje, że udział miasta Koszalina w ogólnej liczbie porad lekarskich wzrósł, podczas gdy w przypadku pozostałych gmin KOF, za wyjątkiem gminy Manowo, obserwuje się spadek lub taki sam poziom liczby zrealizowanych porad. Z kolei najwyższy wskaźnik udzielonych porad przez lekarzy opieki podstawowej w przeliczeniu na 100 mieszkańców występuje w gminie Mielno. W 2012 roku udzielono tam 660 porad na 100 mieszkańców. Prawdopodobną przyczyną takiego stanu rzeczy jest duża liczba turystów odwiedzających tę gminę w okresie letnim. Przyjezdni w razie zaistnienia potrzeby korzystają z pomocy lekarskiej na miejscu, co ma bezpośrednie przełożenie na wartość omawianego wskaźnika. W latach 2009-2012 wskaźnik udzielonych porad lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej w przeliczeniu na 100 mieszkańców dla KOF wyniósł średnio około 440, co przewyższa średnią dla regionu i kraju (por. ryc. 48). 1500 1000 2009 2010 2011 2012 KOF Zachodniopomorskie Polska Rycina 47. Ludność przypadająca na 1 przychodnię na obszarze KOF w latach 2009-2012. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. W ciągu ostatnich czterech lat liczba placówek ambulatoryjnej opieki zdrowotnej w KOF stale rosła 500 400 300 200 100 0 2009 2010 2011 2012 KOF Zachodniopomorskie Polska - 66 -
Rycina 48. Udzielone porady lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej na 100 mieszkańców na obszarze KOF w latach 2009-2012. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Kolejnym ważnym świadczeniem medycznym jest specjalistyczna opieka ambulatoryjna. Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) publikuje dane dotyczące finansowania świadczonych w jej ramach usług. Zgodnie z danymi NFZ z 2014 roku, w KOF specjalistyczną opiekę ambulatoryjną świadczy 27 podmiotów, z czego 25 zlokalizowanych jest w m. Koszalinie. Jeden niepubliczny zakład znajduje się w gminie Sianów, natomiast w Polanowie mieści się publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej. Na całym obszarze specjalistyczną opiekę ambulatoryjną zapewnia 6 jednostek publicznych. Najważniejszą z nich jest Szpital Wojewódzki im. Mikołaja Kopernika realizujący opiekę specjalistyczną na kwotę 41% wszystkich tego typu świadczeń w KOF. Istotną rolę pełni również Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych tzw. Poliklinika, która świadczy opiekę specjalistyczną w kwocie ponad 13% wszystkich świadczeń. Jeśli chodzi o wysokość kontraktów w zakresie specjalistycznej opieki ambulatoryjnej obserwuje się dominację sektora publicznego. W latach 2010-2014 podmioty publiczne realizowały tego rodzaju opiekę na kwotę wahającą się od 65 do 69% łącznej sumy kontraktów. W 2014 roku jednostki niepubliczne świadczą usługi na nieco ponad 1/3 kwoty wszystkich zawartych umów. Istotnym świadczeniem medycznym w KOF jest również leczenie szpitalne realizowane w ramach opieki stacjonarnej. Zasadniczą rolę w tym zakresie pełni wspomniany wcześniej Wojewódzki Szpital im. M. Kopernika w Koszalinie. Organem założycielskim jednostki jest samorząd województwa zachodniopomorskiego, a nadzór nad jej działalnością sprawuje zarząd województwa. W 2014 roku koszaliński szpital realizował leczenie szpitalne za prawie 120 mln. zł. Placówka zapewnia kompleksową diagnostykę, leczenie i rehabilitację, które realizuje w 22 oddziałach oferujących łącznie ok. 570 łóżek. W 2013 roku leczeniu poddano ponad 76 tys. osób, co oznacza wzrost o ponad 12 tys. w stosunku do roku poprzedniego. Warto zaznaczyć, że w 2012 roku do użytku oddano nowy budynek szpitalnego oddziału ratunkowego. 39% mieszkańców KOF, zgodnie z wynikami badania ankietowego, pozytywnie ocenia funkcjonowanie lekarzy pierwszego kontaktu, co należy uznać za dobry wynik przy 24% ocen negatywnych. Należy podkreślić, że wśród mieszkańców gminy Świeszyno, odsetek ocen pozytywnych wyniósł zaledwie 10%. Nieco gorzej wypadła ocena lekarzy specjalistów, których funkcjonowanie pozytywnie oceniało 26% mieszkańców KOF. Godna podkreślenia jest liczba pozytywnych ocen w tym zakresie, w mieście Polanowie, która wyniosła aż 57%. Dostępności usług medycznych w przypadku lekarzy pierwszego kontaktu pozytywnie ocenia 40% mieszkańców, a w przypadku lekarzy specjalistów 23%. Analizując społeczne oceny zarówno funkcjonowania opieki medycznej, jak i jej dostępności, należy zauważyć, że zazwyczaj w tego typu badaniach lepiej wypadają podstawowe usługi medyczne. Związane jest to z powszechnie mniejszą dostępnością przestrzenną i czasową lekarzy-specjalistów, w porównaniu do lekarzy pierwszego kontaktu. Tych pierwszych często należy szukać w miastach o randze przynajmniej powiatowej, podczas gdy ci drudzy prowadzą działalność w większości ośrodków gminnych. 4.5.2 System pomocy społecznej Odzwierciedleniem polityki społecznej państwa jest także system pomocy społecznej, który reguluje ustawa z 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. 2004 Nr 64 poz. 593 ze. zm.). Zgodnie z przepisami prawa, podstawowym zadaniem wsparcia socjalnego jest pomoc osobom i rodzinom w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych oraz doprowadzenie do ich usamodzielnienia i integracji ze środowiskiem. System pomocy społecznej w Polsce koncentruje się na trzech zasadniczych rodzajach wsparcia: (1) pomoc finansowa, usługowa i rzeczowa świadczona przez ośrodki pomocy społecznej, (2) pomoc środowiskowa oraz (3) pomoc w instytucjach opiekuńczych. Miejscem pierwszego kontaktu osób poszukujących pomocy społecznej w KOF są działające w każdej gminie ośrodki pomocy społecznej. Placówki udzielają wsparcia w formie pracy socjalnej, świadczeń pieniężnych i niepieniężnych oraz kierują do odpowiednich jednostek udzielających pomocy. W latach 2009-2012 udział osób korzystających z pomocy społecznej w ogóle ludności KOF wynosił średnio niecałe 8%. Wartość ta jest korzystna w stosunku do - 67 -
wskaźnika dla regionu i kraju, który wynosi odpowiednio około 10 i 9% (por. ryc. 49). Z różnych form pomocy środowiskowej w 2012 roku na badanym obszarze skorzystało blisko 13 tys. osób. W porównaniu z rokiem poprzednim oznacza to wzrost o ponad 600 osób (por. ryc. 50). 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Rycina 49. Udział korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej na obszarze KOF w latach 2009-2012 [%]. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 15000 13000 11000 9000 7000 5000 2009 2010 2011 2012 KOF Zachodniopomorskie Polska 2009 2010 2011 2012 Rycina 50. Korzystający ze środowiskowej pomocy społecznej na obszarze KOF w latach 2009-2012. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Ważnymi instytucjami zapewniającymi gminne wsparcie socjalne są różnego rodzaju placówki opieki społecznej. Zgodnie z danymi GUS z 2013 roku, w KOF funkcjonuje 9 placówek stacjonarnej pomocy społecznej. Na analizowanym terenie działają 4 domy pomocy społecznej, które świadczą usługi bytowe, opiekuńcze, wspomagające i edukacyjne osobom wymagającym całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności. Ponadto od 2012 roku działają 2 rodzinne domy pomocy, które stanowią formę usług opiekuńczych i bytowych świadczonych całodobowo przez osobę w jej miejscu zamieszkania. W mieście powiatowym działa także dom samotnej matki oraz schronisko dla osób bezdomnych. Warto zaznaczyć, że mieszkańcy m. Koszalina, dotychczas korzystający z usług domów pomocy społecznej działających w powiecie koszalińskim, niedługo będą mieli dostęp do profesjonalnej opieki na miejscu. Miasto jest w trakcie realizacji przebudowy dawnej bursy szkolnej przy ul. Morskiej 108A na dom pomocy społecznej. Termin zakończenia inwestycji zaplanowano na rok 2015. W ciągu ostatnich pięciu lat, liczba miejsc noclegowych oferowanych przez wyżej opisane jednostki ulegała dynamicznym zmianom (por. ryc. 51). Najmniej miejsc proponowano potrzebującym w roku 2010 (665 miejsc), jest to związane z tym, że wówczas liczba placówek pomocy (podobnie jak w 2013 roku) wynosiła 9, natomiast w pozostałych latach było o jedną więcej. Co warto zaznaczyć, zaplecze ośrodków zapewniających schronienie w KOF jest wystarczające, ponieważ liczba ich mieszkańców zawsze była mniejsza od liczby posiadanych miejsc. Najwięcej potrzebujących skorzystało ze schronienia w 2012 roku, wówczas 801 oferowanych miejsc wykorzystało 787 osób. Najbardziej aktualne dane pokazują, że placówki pomocy społecznej na analizowanym obszarze łącznie dysponują 730 miejscami noclegowymi, z czego obecnie zajętych jest 94% (648 miejsc). W odniesieniu do kraju i województwa, KOF charakteryzuje wysoki wskaźnik miejsc w stacjonarnych placówkach pomocy społecznej. Na każde 10 tys. mieszkańców przypadają średnio 44 takie miejsca, podczas gdy w porównywanych jednostkach jest to o około 14 miejsc mniej (por. ryc. 52). - 68 -
800 600 400 200 Rycina 51. Mieszkańcy placówek pomocy społecznej w stosunku do liczby miejsc w placówkach KOF w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 60 50 40 30 20 10 0 0 2009 2010 2011 2012 2013 Miejsca Rycina 52. Miejsca w stacjonarnych placówkach pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców KOF w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Dla uzupełnienia informacji związanych z systemem pomocy społecznej, warto dodać, że oprócz placówek publicznych, na terenie KOF działają w tym zakresie również różnego rodzaju organizacje. Przykładami tego typu organizacji są m. in.: Stowarzyszenie Hospicjum im. Św. Maksymiliana Kolbego, Stowarzyszenie Dom Miłosierdzia, Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta Koło Koszalińskie. Przy Domu Samotnej Matki, prowadzonym przez siostry ze Wspólnoty Dzieci Łaski Bożej, funkcjonuje również okno życia. Jest to miejsce, w którym kobiety mogą bezpiecznie oraz w pełni anonimowo zostawić swoje nowo narodzone dzieci, jeśli nie chcą lub nie mogą ich wychowywać. 4.5.3 Organizacje pozarządowe Mieszkańcy 2009 2010 2011 2012 2013 KOF Zachodniopomorskie Polska Istotnym czynnikiem stymulującym rozwój społeczny jednostek samorządu terytorialnego jest kształtowanie współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz wspieranie grup obywatelskich. W tym względzie szczególne ważne jest ich włączanie w rozwiązywanie problemów lokalnych i podejmowanie kluczowych decyzji dotyczących lokalnej wspólnoty. Komunikacja władz publicznych z mieszkańcami i ich organizacjami ma ogromne znaczenie z punktu widzenia budowania kapitału społecznego. Społeczeństwo obywatelskie w Polsce obejmuje zasadniczo dwa obszary: po pierwsze (1) obywatelską aktywność zbiorową tj. działalność organizacji pozarządowych, wspólnot samorządowych, formalnych i nieformalnych grup, ruchów społecznych oraz po drugie (2) postawy i świadomość obywatelską mieszkańców (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej). Niniejszy fragment diagnozy dotyczy działających w KOF organizacji pozarządowych. Do jego sporządzenia wykorzystano dane z rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej Krajowego Rejestru Sądowego oraz dane GUS. W KOF działa łącznie 529 organizacji pozarządowych z czego prawie 74% znajduje się w mieście Koszalinie. Spośród wszystkich podmiotów wyszczególniono stowarzyszenia i fundacje, które uznano za rdzeń sektora NGO. Na badanym terenie zdecydowanie przeważają stowarzyszenia, które stanowią blisko połowę wszystkich organizacji pozarządowych KOF. Drugie z kolei pod względem liczebności są fundacje, obejmujące łącznie prawie 9% wszystkich organizacji. Ponadto wyróżniono kluby sportowe, istotne z uwagi na promowanie kultury fizycznej oraz ochotnicze straże pożarne (OSP), które obok podstawowych funkcji statutowych realizują często dodatkowe zadania na rzecz wspólnoty lokalnej. W KOF działa 41 klubów sportowych oraz 23 jednostki OSP. Podmioty skategoryzowane jako inne obejmują m.in. lokalne organizacje turystyczne, związki zawodowe oraz kółka rolnicze. Jednostki te stanowią około 1/3 wszystkich organizacji trzeciego sektora. Biorąc pod uwagę geograficzną koncentrację, najwięcej organizacji pozarządowych zarejestrowanych jest w miastach tj. łącznie 84% wszystkich organizacji. Mimo, że w m. Koszalinie zarejestrowanych jest najwięcej podmiotów NGO, to aktywność społeczna mierzona liczbą organizacji pozarządowych w stosunku do liczby mieszkańców, jest na poziomie 35 podmiotów na 10 tys. mieszkańców (por. ryc. 53). Z kolei najwyższą aktywność odnotowano w gminie Mielno, gdzie na 10 tys. - 69 -
osób przypada 66 organizacji pozarządowych. W pozostałych jednostkach samorządowych wskaźnik ten kształtuje się na poziomie około 20 organizacji na 10 tys. mieszkańców. Wartość tego wskaźnika dla KOF w latach 2009-2013 w odniesieniu do regionu i kraju daje mu niewielką przewagę. Na każde 10 tys. mieszkańców przypada średnio o 2 podmioty więcej niż w województwie i kraju (por. ryc. 54). 70 60 50 40 30 20 10 0 Rycina 53. Organizacje pozarządowe przypadające na 10 tys. mieszkańców w gminach KOF w 2014 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie rejestru stowarzyszeń KRS. 40 35 30 25 20 2009 2010 2011 2012 2013 KOF Zachodniopomorskie Polska Rycina 54. Fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne na 10 tys. mieszkańców KOF w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Przeprowadzane badania wskazują, że już od 2002 roku struktura trzeciego sektora w Polsce, w podziale na branże, jest stabilna. Najważniejsze cztery dziedziny działalności statutowej fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji społecznych to: (1) sport, turystyka, rekreacja, hobby; (2) kultura i sztuka; (3) edukacja i wychowanie oraz (4) pomoc społeczna i socjalna. Ponadto większość organizacji deklaruje, że funkcjonuje w kilku dziedzinach (por. Sprawozdanie z funkcjonowania, 2012; Podstawowe fakty, 2013). Z punktu widzenia KOF, szczególne znaczenie mają aktywności podejmowane w obszarze rozwoju lokalnego w wymiarze społecznym i ekonomicznym. Obejmują one przede wszystkim animowanie działań wspólnot lokalnych, działania sąsiedzkie, samopomoc oraz działania na rzecz rozwoju gospodarczego poprzez rozwijanie inicjatyw gospodarczych. W tych dziedzinach w KOF, poza licznymi organizacjami w m. Koszalinie, działają m.in. następujące stowarzyszenia wpisane do KRS: Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Gminy Biesiekierz; Stowarzyszenie Ziemi Manowskiej; Stowarzyszenie MANOWO + ; Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Gospodarczego Ziemi Sianowskiej "Pro Vita Humana"; Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Gminy Świeszyno; oraz liczne stowarzyszenia na rzecz rozwoju i odnowy wsi. 4.5.4 Bezpieczeństwo Do podstawowych zadań jednostek samorządu terytorialnego ustawodawca zaliczył również ochronę porządku i bezpieczeństwa publicznego. Zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym (Dz.U. 1990 Nr 16 poz. 95 ze zm), organy administracji lokalnej odpowiadają za zapewnienie porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochronę przeciwpożarową i przeciwpowodziową. Istotne w tym względzie z punktu widzenia gmin, jest ich uprawnienie do wydawania przepisów porządkowych jeżeli jest to niezbędne dla ochrony życia lub zdrowia obywateli. Jednostki samorządu zapewniają bezpieczeństwo publiczne współpracując z instytucjami wyspecjalizowanymi w tym zakresie, tj. Policją, Strażą Miejską i Gminną oraz Państwową Strażą Pożarną, których działania wspierane są przez jednostki OSP. Należy zaznaczyć, że zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego przez gminy, poza prowadzeniem polityki kryminalnej i działaniami interwencyjnymi, obejmuje także ograniczanie pośrednich przyczyn stanowiących podłoże przestępczości oraz patologii społecznych, np. poprzez działania w obszarze edukacji, wychowania czy przeciwdziałania bezrobociu. Główną instytucją dbającą o bezpieczeństwo obywateli jest policja. Zadania tej formacji, oprócz dzia- - 70 -
łań ochronnych i kontrolnych, obejmują także organizowanie działań prewencyjnych, w obszarze których bardzo istotna jest współpraca z organami samorządowymi i organizacjami społecznymi. W KOF zadania te realizuje Komenda Miejska Policji w Koszalinie, która mieści się w dwóch komisariatach obejmujących 3 posterunki policji i 4 zespoły dzielnicowych. Realizację zadań koszalińskiej policji wspierają powołane straże. Na badanym terenie funkcjonują 3 straże miejskie i 4 straże gminne. W 2013 roku na obszarze powiatu koszalińskiego stwierdzono blisko 22 przestępstwa na 1 tys. mieszkańców. Wartość wskaźnika jest o 10 przestępstw mniejsza w stosunku do roku poprzedniego. W obu okresach w odniesieniu do województwa liczba popełnionych przestępstw na 1 tys. mieszkańców była niższa. W 2013 roku na terenie powiatu stwierdzono aż o 11 przestępstw na 1 tys. mieszkańców mniej niż w regionie. Z kolei wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw w powiecie w 2012 roku wynosił blisko 75%, a w województwie niecałe 71%. W roku 2013 w obu jednostkach odnotowano spadek wykrywalności sprawców przestępstw o około 3 punkty procentowe. W latach 2009-2012 ogół wydatków jednostek samorządu terytorialnego KOF na bezpieczeństwo publiczne i ochronę przeciwpożarową kształtował się na stałym poziomie około 15 mln. zł rocznie. W 2013 roku gminy ze swoich budżetów wydały na ten cel łącznie blisko 5 mln. zł więcej niż w latach poprzednich (por. ryc. 55). W analizowanym okresie samorządy KOF w porównaniu do województwa i kraju, przeznaczyły na bezpieczeństwo publiczne i ochronę przeciwpożarową największą kwotę środków w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Gminy KOF wydały średnio o 35 zł na mieszkańca więcej niż wydano w regionie i kraju. Największa różnica w kwocie wydatków na zapewnienie bezpieczeństwa w przeliczeniu na mieszkańca miała miejsce w 2013 roku. W związku z tym, że wówczas gminy KOF przeznaczyły na ten cel zdecydowanie więcej środków różnica wyniosła aż 45 zł (por. ryc. 56). 25 20 15 10 5 0 Rycina 55. Wydatki budżetów jednostek samorządu terytorialnego KOF na bezpieczeństwo publiczne i ochronę przeciwpożarową w latach 2009-2013 [mln. zł]. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 140 120 100 80 60 40 20 0 2009 2010 2011 2012 2013 2009 2010 2011 2012 2013 KOF Zachodniopomorskie Polska Rycina 56. Wydatki budżetów jednostek samorządu terytorialnego na bezpieczeństwo publiczne i ochronę przeciwpożarową na 1 mieszkańca w latach 2009-2013 [zł]. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Ochronę przeciwpożarową w KOF zapewnia Miejska Komenda Państwowej Straży Pożarnej w Koszalinie. Jej działania wpierają 23 jednostki OSP, z których 9 wpisanych jest do rejestru Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego (KRSG). W latach 2009-2013 straż pożarna interweniowała najczęściej w 2010 roku, tj. 1720 razy (por. ryc. 57). W kolejnych latach liczba interwencji malała aż do roku 2013. Wówczas miało miejsce prawie 1,5 tys. zdarzeń wymagających akcji ratowniczo-gaśniczych. Największa liczba przeprowadzanych działań ratowniczych w KOF uwarunkowana jest zagrożeniami miejscowymi, w następnej kolejności pożarami i na końcu fałszywymi alarmami. W 2013 roku nastąpił spadek liczby pożarów i fałszywych alarmów na rzecz wzrostu liczby zagrożeń miejscowych. Jeśli chodzi o koncentrację geograficzną to oczywistym jest, że największa liczba interwencji podejmowanych przez straż pożarną miała miejsce w mieście Koszalinie. W 2013 roku przeprowadzono tam 58% - 71 -
wszystkich akcji ratowniczo-gaśniczych, następne w kolejności były gminy Sianów (10%), Będzino (7%) i Polanów (6%). Taki stan rzeczy jest uwarunkowany faktem, że są to jednostki największe pod względem liczby ludności (por. ryc. 58). 2000 1500 1000 500 Rycina 57. Działania ratowniczo-gaśnicze przeprowadzone przez straż pożarną w KOF w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej w Koszalinie. 500 400 300 200 100 0 0 2009 2010 2011 2012 2013 Miejscowe zagrożenia Pożary Fałszywe alarmy terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych. W tym zakresie gminy zobowiązane są do organizowania działalności w dziedzinie rekreacji oraz tworzenia odpowiednich warunków materialno-technicznych dla jej rozwoju. Działania te w różnych formach prowadzone są przez wiele podmiotów począwszy od przedszkoli i szkół, aż do związków i stowarzyszeń. Podstawową jednostką organizacyjną realizującą cele i zadania w zakresie kultury fizycznej jest klub sportowy. Według danych GUS na obszarze KOF w 2012 roku działało 66 klubów sportowych, podzielonych na 88 sekcji. W porównaniu z najwcześniejszymi dostępnymi danymi za rok 2008, jest to liczba o 11 podmiotów większa. W związku z tym, że w analizowanym okresie powstały nowe kluby, liczba ich członków również wzrosła (por. ryc. 59). W 2012 roku do klubów sportowych na terenie KOF należało prawie 4,4 tys. osób. W odniesieniu do roku 2008 daje to przyrost blisko 450 członków. Najwięcej związków sportowych znajduje się w mieście powiatowym, gdzie funkcjonuje ich 37. Poza m. Koszalinem największa liczba klubów działa w gminie Sianów tj. 8 klubów, następna z kolei jest gmina Świeszyno z liczbą 6 klubów. Wskaźnik liczby członków przypadających na 1 klub sportowy dla KOF wynosi 67 osób. Jest to wartość wyższa w odniesieniu zarówno do średniej dla kraju, jak i województwa, gdzie wynosi on odpowiednio 64 i 65 osób na 1 klub. We wszystkich gminach KOF jedynie miasto Koszalin znajduje się powyżej średniej dla całego obszaru. Rycina 58. Działania ratowniczo-gaśnicze przeprowadzone przez straż pożarną na obszarze KOF w układzie gmin w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej w Koszalinie. 4.5.5 Sport i kultura fizyczna Kultura fizyczna i sport stanowią zasadniczą sferę życia każdego człowieka. Pozwalają na utrzymanie dobrej sprawności psychofizycznej oraz realizują potrzeby osobiste jednostek. Ustawodawca nałożył na samorządy również obowiązek popularyzacji kultury fizycznej i sportu. Działalność w tej sferze prowadzona jest w oparciu o ustawę o kulturze fizycznej (Dz. U. z 2007 r. Nr 226 poz. 1675) oraz o ustawę o sporcie kwalifikowanym (Dz. U. z 2005 r. Nr 155 ze zm.). Każda gmina ma za zadanie zaspokajanie potrzeb mieszkańców związanych z kulturą fizyczną oraz zapewnienie im 4500 4400 4300 4200 4100 4000 3900 3800 3700 2008 2010 2012 Rycina 59. Członkowie klubów sportowych na obszarze KOF w latach 2008-2012. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. - 72 -
W badanym okresie liczba ćwiczących w klubach sportowych wynosiła średnio około 4 tys. osób. W 2012 roku obserwuje się nieznaczny spadek liczby osób czynnie uprawiających sport (por. ryc. 60). Udział w zajęciach sportowych w zdecydowanej większości biorą mężczyźni. Stanowią oni ok. 75% wszystkich ćwiczących. W strukturze wieku osób podejmujących aktywność fizyczną w klubach, dominują osoby młode. Zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn odznacza się wyraźna przewaga osób do 18 roku życia, które stanowią około 70% wszystkich ćwiczących. Na terenie KOF w 2012 roku zajęcia sportowe prowadziło łącznie ponad 200 osób. Mimo, że w porównaniu z rokiem 2010 ćwiczących ubyło jedynie 100, to osób prowadzących zajęcia było aż o 37 mniej. Z uwagi na to w 2012 roku, wskaźnik osób ćwiczących przypadających na 1 osobę prowadzącą zajęcia w KOF wynosił 19 osób na 1 prowadzącego i był najwyższy dla całego badanego okresu (por. ryc. 61). Dla analizowanego 2012 roku jego wartość była taka sama jak w województwie, z kolei prezentowała się nieco gorzej w porównaniu do kraju. Może być to sytuacja niepokojąca, ponieważ im mniej osób przypada na 1 prowadzącego zajęcia, tym więcej uwagi jest w on stanie poświęcić podopiecznym, co z kolei może mieć wpływ na osiąganie przez nich lepszych wyników sportowych. 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2008 2010 2012 20,0 19,0 18,0 17,0 16,0 15,0 2008 2010 2012 KOF Zachodniopomorskie Polska Rycina 61. Ćwiczący w klubach sportowych KOF przypadający na 1 prowadzącego zajęcia sportowe w latach 2008-2012. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Zgodnie z danymi GUS, łączne wydatki z budżetów gmin KOF na kulturę fizyczną i sport w 2013 roku wyniosły ponad 15,5 mln zł i jest to najniższa wartość od 2009 roku (por. ryc. 62). W analizowanym okresie, z wyjątkiem roku 2010 i 2012, większą część kosztów ponoszonych na sport stanowią wydatki bieżące. Z kolei wśród wydatków bieżących, z budżetów gmin najwięcej przeznacza się na dotacje dla różnych podmiotów wykonujących zadania z zakresu upowszechniania kultury fizycznej i sportu. W 2013 roku podmiotom tym przyznano 80% całej sumy przeznaczonej na aktywność fizyczną. W 2013 roku jednostki samorządu terytorialnego KOF w przeliczeniu na 1 mieszkańca wydały na kulturę fizyczną i sport niecałe 94 zł (por. ryc. 63). Wówczas wartość tego wskaźnika w odniesieniu do średniej wojewódzkiej i krajowej była najniższa. Gminy KOF najwięcej środków na aktywność sportową poświęciły w 2012 roku, kiedy na 1 mieszkańca wydano 145 zł. Analizując okres od 2009 do 2013 roku, wyraźnie widać ogólnokrajową tendencję obniżania wydatków na kulturę fizyczną i sport. chłopcy do lat 18 dziewczęta do lat 18 mężczyźni pow. 18 lat kobiety pow. 18 lat Rycina 60. Ćwiczący w klubach sportowych KOF wg płci i wieku w latach 2008-2012. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. - 73 -
30 25 20 15 10 5 0 Rycina 62. Wydatki budżetów gmin KOF na kulturę fizyczną i sport w latach 2009-2013 [mln. zł]. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 200 180 160 140 120 100 80 60 2009 2010 2011 2012 2013 bieżące majątkowe 2009 2010 2011 2012 2013 zgadzam i raczej się zgadzam) oraz gminy Mielno (57% suma odpowiedzi zdecydowanie się zgadzam i raczej się zgadzam). Najmniejszy odsetek tego typu opinii odnotowano zaś w gminie Biesiekierz (13%), Świeszyno (15%) i Będzino (18%). Respondenci wskazywali również na formy aktywnego spędzania wolnego czasu, z których najczęściej korzystają (por. ryc. 64). Najpopularniejszą formą spędzania wolnego czasu są spacery i nordic walking (57%). Na drugim miejscu plasuje się jazda na rowerze (43%), na trzecim grzybobranie (27%). W organizowanych imprezach, wydarzeniach uczestniczy co 5 mieszkaniec KOF (20%). Mniejszą popularnością cieszy się wędkarstwo (14%), gra w piłkę nożną (10%), czy żeglarstwo, sporty wodne (9%). Najmniejsze zainteresowanie odnotowano natomiast w odniesieniu do sportów halowych (4%). spacery na łonie natury/nordic walking jazda rowerem grzybobranie udział w organizowanych wydarzeniach/imprezach wędkarstwo gra w piłkę nożną 10% 14% 20% 27% 43% 57% KOF Zachodniopomorskie Polska żeglarstwo i sporty wodne 9% Rycina 63. Wydatki budżetów jednostek samorządu terytorialnego na kulturę fizyczną i sport na 1mieszkańca w latach 2009-2013 [zł]. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Temat sportu został poruszony również w ramach badań ankietowych przeprowadzonych wśród mieszkańców KOF. W jednym z pytań poproszono ich o zajęcie stanowiska w odniesieniu do zdania Infrastruktura sportowa (boiska, hale) na terenie gminy jest na dobrym poziomie). Oceny wyrażane były w skali od 1 do 5 (gdzie 1 to zdecydowanie się nie zgadzam, a 5 zdecydowanie się zgadzam). Prawie co drugi mieszkaniec KOF uważa, że infrastruktura sportowa (boiska, hale) na terenie gminy jest na dobrym poziomie (43% suma odpowiedzi zdecydowanie się zgadzam i raczej się zgadzam). Najbardziej z infrastruktury sportowej zadowoleni są mieszkańcy miasta Polanowa (76% suma odpowiedzi zdecydowanie się zgadzam i raczej się zgadzam), miasta Koszalina (64% suma odpowiedzi zdecydowanie się sporty halowe Rycina 64. Najpopularniejsze formy aktywnego spędzania czasu mieszkańców KOF w roku 2014. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ankietowego z mieszkańcami KOF. 4% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% - 74 -
Konkluzje strategiczne - społeczeństwo 1) Dostęp do kompleksowej opieki zdrowotnej w ramach opieki ambulatoryjnej i stacjonarnej, wpływający na jakość życia mieszkańców oraz dostępność pomocy medycznej dla turystów 2) Dobrze funkcjonujący system pomocy społecznej 3) Aktywny sektor pozarządowy, stanowiący podstawę budowy kapitału społecznego obszaru 4) Wysoki poziom bezpieczeństwa publicznego i ochrony przeciwpożarowej, istotny również w aspekcie atrakcyjności obszaru dla potencjalnych turystów 5) Niedostatecznie rozwinięte usługi w zakresie kultury fizycznej i sportu 4.6. Edukacja Edukacja jest jednym z najważniejszych czynników rozwojowych każdego człowieka. W wielu przypadkach determinuje ona kierunki, którymi ludzie podążają w dalszych etapach swojego życia. Dlatego szczególnie ważny jest poziom, warunki oraz efektywność nauczania już na wczesnych etapach kształcenia, a w późniejszej fazie także dostosowanie programów nauczania do warunków panujących na rynku pracy. Efektywność kształcenia wpływa bezpośrednio na zasoby kapitału ludzkiego badanego obszaru, które mają kluczowe znaczenie dla wzrostu gospodarczego. Diagnoza edukacji na obszarze Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego została przeprowadzona w oparciu o: ogólnodostępne dane Głównego Urzędu Statystycznego, Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej w Poznaniu, Instytutu Badań Edukacyjnych, a także kwestionariusze wypełnione przez gminy i partnerów projektu. 4.6.1 Finansowanie oświaty Zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym edukacja publiczna należy do zadań własnych gminy. Finansowana jest z subwencji oświatowych i środków własnych samorządu. Subwencje oświatowe są uzależnione od liczby uczniów, co w połączeniu z niżem demograficznym ma przełożenie na spadek wpływów z tego tytułu. W związku z tym gminy są zmuszone do przeznaczenia na oświatę coraz większej części środków własnych. W 2013 roku gminy wchodzące w skład Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego przeznaczyły na ten cel ponad 220 mln zł, dla porównania w 2007 roku kwota ta wynosiła ponad 150 mln, co oznacza wzrost nakładów o blisko 44%. We wszystkich gminach obszaru funkcjonalnego można zaobserwować wzrost nakładów w stosunku do lat ubiegłych. Wydatki na oświatę zazwyczaj stanowią znaczącą część wydatków gmin (por ryc. 65). W 2013 r. średnio przeznaczały one na ten cel 33% ogółu wydatków. Warto jednak zauważyć iż w gminie Mielno udział wydatków na cele oświatowe wyniósł 16%, natomiast w gminach Biesiekierz i Będzino odpowiednio 38% i 37,6% czyli ponad dwukrotnie więcej. Wynika to z różnej liczby szkół na terenie gmin oraz zróżnicowania dochodów jednostek samorządu terytorialnego w ramach KOF. 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2007 2010 2013 Rycina 65. Udział wydatków na oświatę i wychowanie w wydatkach JST ogółem. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. W 2013 r. gminy wchodzące w skład partnerstwa przeznaczały w celach oświatowych średnio 1178,31 zł na osobę. Obserwujemy tu wyraźny trend wzrostu wydatków w analizowanym okresie. Dla porównania, w roku 2003 kwota ta wynosiła 672,27 zł. Najwięcej środków w 2013 r. przeznaczono w m. Koszalinie (1436,07 zł), najmniej zaś w gminie Świeszyno, której wynik (945,01 zł) mocno odbiega od średniej krajowej, wynoszącej 1252,47 zł. - 75 -
Miliony Strategia Zrównoważonego Rozwoju Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego Prezentując strukturę wydatków JST na oświatę i wychowanie można również zastosować podział na wydatki bieżące oraz inwestycyjne (por. ryc. 66). 6000 5000 250,00 4000 200,00 3000 150,00 2000 100,00 1000 50,00 0,00 0 Przedszkola Punkty przedszkolne Oddziały przedszkolne w szkołach Razem wydatki majątkowe inwestycyjne wydatki bieżące ogółem Rycina 66. Wydatki na oświatę i wychowanie w gminach KOF. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Bieżące wydatki gmin biorących udział w projekcie w zakresie oświaty i wychowania wyniosły w 2013 roku ponad 217,6 mln zł, natomiast wydatki inwestycyjne pochłonęły ponad 3,7 mln zł. Najwięcej środków na inwestycje przeznaczyła gmina Sianów ponad 2,5 mln zł, co stanowi blisko 69% całości wydatków w tym dziale wśród gmin KOF. W roku 2012 najwyższe wydatki inwestycyjne poniosło m. Koszalin (ponad 3 mln), a na drugim miejscu plasowała się gmina Sianów (prawie 1,9 mln). Świadczy to o znacznej wadze przykładanej do rozwoju bazy szkolnej tej gminy w ostatnich latach. 4.6.2 Wychowanie przedszkolne W ramach Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego, w 2012 roku funkcjonowało 37 przedszkoli (w tym 2 przedszkola specjalne na terenie miasta Koszalina), 31 oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych i 9 punktów przedszkolnych. Sumarycznie do wszystkich placówek wychowania przedszkolnego KOF uczęszczało 5 tys. dzieci co stanowi ok. 75% osób w wieku 3-6 lat. Warto zaznaczyć, że liczba miejsc w placówkach wychowania przedszkolnego na poziomie wyraźnie poniżej 5 tys. (por. ryc. 67) nie odpowiada potencjalnemu zapotrzebowaniu (ponad 6,6 tys. dzieci w wieku 3-6 lat). Rycina 67. Liczba miejsc w poszczególnych formach organizacyjnych wychowania przedszkolnego w 2012 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. W kwestionariuszach odesłanych przez partnerów baza edukacyjna placówek przedszkolnych została określona przez część gmin jako dobra lub bardzo dobra. Niektóre budynki, z których korzystają przedszkola to nowe konstrukcje (np. Przedszkole Samorządowe w Będzinie - budynek 4 letni). Wszystkie jednostki dysponują sprzętem wymaganym do prowadzenia zajęć na odpowiednim etapie edukacji. W ocenie mieszkańców wychowanie przedszkolne na terenie KOF postrzegane jest pozytywnie. 44% respondentów badania ankietowego oceniło je jako bardzo dobre lub raczej dobre. Niski wskaźnik zadowolenia odnotowano w gminach: Świeszyno (11%), Manowo (16%) oraz Polanów (21%). Wyraźnie gorzej wypada ocena dostępności miejsc w przedszkolach. Ze zdaniem Liczba miejsc dostępnych w przedszkolach jest wystarczająca zgadza się 29% badanych. Szczególnie niekorzystne wyniki odnotowano na terenach wiejskich gminy Sianów (9%), gminy Mielno (13%) i miasta Sianowa (14%). Wyniki badania ankietowego potwierdzają, że liczba miejsc w placówkach wychowania przedszkolnego nie odpowiada zapotrzebowaniu w tym zakresie. - 76 -
4.6.3 Szkolnictwo podstawowe Na obszarze KOF w 2012 roku funkcjonowało 41 szkół podstawowych, kształcących ponad 8,2 tys. uczniów w 424 oddziałach szkolnych. Średnia liczba uczniów w oddziałach szkolnych na terenie KOF kształtowała się na poziomie 19 osób. Największe oddziały szkolne funkcjonowały w m. Koszalinie i gm. Manowo (średnio 21 osób), najmniejsze zaś w gm. Świeszyno (średnio 15 osób). Należy wziąć pod uwagę, że obciążenie szkół w nadchodzących latach może ulec zmianie. Jest to bardzo istotna kwestia w kontekście rozwoju infrastruktury oświatowej. W celu zbadania potencjalnych zmian w liczbie uczniów przeprowadzono prognozę, zgodnie z metodyką Bajerskiego (2011). W obliczeniach posłużono się danymi dostępnymi w Banku Danych Lokalnych GUS. Z prognozy wynika iż liczba dzieci w wieku 7-12 lat na terenie Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego zwiększy się do roku 2019 o ok. 3%. Największe przyrosty są prognozowane na terenach gmin Biesiekierz (w zależności od metody odpowiednio 25% lub 20%) oraz Świeszyno (odpowiednio 24% lub 20%). Zgodnie z prognozą nie wszystkie gminy zanotują wzrost liczby dzieci w badanym wieku na terenach gmin Będzino oraz Polanów przewiduje się spadki w wyniku migracji. Tabela 16. Prognoza liczby dzieci w wieku 7 12 lat na 2019 rok. 2007 2013 Liczba dzieci w wieku Prognoza liczby dzieci w wieku 7 12 lat w gminach KOF na 2019 rok 2013 2019 Jednostka terytorialna Dynamika migracji Bezwzględna wartość migracji Liczba dzieci w wieku Liczba dzieci w wieku 7-12 lat w 2019 r./ Liczba dzieci w wieku 7-12 w 2013 r. 1-6 7-12 1-6 A 16 B 17 Będzino 569 510 0,90-59 538 482 479 0,90 0,89 Biesiekierz 333 415 1,25 82 414 516 496 1,25 1,20 m. Koszalin 5024 5104 1,02 80 6415 6517 6495 1,02 1,01 Manowo 413 465 1,13 52 451 508 503 1,13 1,12 Mielno 268 267 1,00-1 252 251 251 1,00 1,00 Polanów 590 568 0,96-22 599 577 577 0,96 0,96 Sianów 816 832 1,02 16 857 874 873 1,02 1,02 Świeszyno 362 449 1,24 87 427 530 514 1,24 1,20 KOF 8375 8610 1,03 235 9953 10232 10188 1,03 1,02 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Baza edukacyjna szkół podstawowych na terenie KOF stoi na wysokim poziomie. Szkoły posiadają niezbędne pomieszczenia, sale komputerowe, sale gimnastyczne (poza jedną szkołą w gminie Świeszyno), a także boiska szkolne (za wyjątkiem szkoły podstawowej w Będzinie). Z biegiem lat uczniowie mają także coraz lepszy dostęp do komputerów w szkołach. W 2012 roku na 1 komputer w szkołach udostępniony uczniom przypadało poniżej 10 osób (liczba ta od lat systematycznie spada), jest to wartość niższa niż średnie dla województwa 11 osób i kraju 10. Pozwala to na lepsze przygotowanie 7-12 uczniów do funkcjonowania w dzisiejszym zinformatyzowanym świecie. 16 Prognozę A oparto na założeniu stałości dynamiki migracji. 17 Prognozę B oparto na założeniu stałości bezwzględnej wielkości migracji. - 77 -
10000 Rycina 68. Liczba osób obowiązkowo uczących się języków obcych w szkołach podstawowych KOF w 2012 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Głównym językiem obcym nauczanym w szkołach podstawowych w gminach KOF jest język angielski. W 2012 uczyło się go niemal 8 tys. dzieci. W niektórych szkołach gmin Biesiekierz, Mielno, Polanów oraz w mieście Koszalinie prowadzono także obowiązkową naukę języka niemieckiego. W programach nauczania nie uwzględniono innych języków obcych poza wyżej wymienionymi (por. ryc. 68). 400 350 300 250 200 150 100 50 0 8000 6000 4000 2000 0 j. angielski j. niemiecki j. niemiecki stanu rzeczy może być największa przydatność tego języka w świetle położenia obszaru oraz profilu odwiedzających go turystów zagranicznych. Etapem kończącym proces edukacji w szkole podstawowej jest sprawdzian szóstoklasisty. Jest to powszechny i obowiązkowy egzamin, muszą do niego przystąpić wszyscy uczniowie klas 6 w danym roczniku. Jego wynik nie warunkuje przyjęcia do gimnazjum w rejonie, do którego przynależy uczeń, pełni jedynie funkcję informacyjną. Nie jest również odnotowywany na świadectwie ukończenia szkoły. Średni wynik sprawdzianu szóstoklasisty w roku 2013 w skali kraju wyniósł 24,03 pkt. Próg krajowy został przekroczony jedynie przez miasto Koszalin i gminę Mielno. Pozostałe jednostki samorządowe nie przekroczyły poziomu 22 pkt. Najwyższy średni wynik sprawdzianu osiągnięty został w mieście Koszalinie. 25,23 pkt daje pierwsze miejsce wśród miast województwa zachodniopomorskiego (wspólnie ze Szczecinem). Wynik ten jest również wyższy niż średnia dla OKE w Poznaniu (23,37) Na uwagę zasługuje również wynik gminy Mielno (24,36), który pozytywnie odbiega od wyników pozostałych gmin KOF. Może to być związane z niską średnią liczbą uczniów w oddziale (17), która pozwala nauczycielowi na poświęcenie większej ilości czasu pojedynczym uczniom. Nie jest to jednak czynnik decydujący, ponieważ w pozostałych gminach posiadających zbliżoną średnią liczbę uczniów na oddział wyniki sprawdzianu były zauważalnie niższe (Polanów, Sianów, Świeszyno). Funkcjonowanie szkół podstawowych cieszy się dobrą opinią wśród mieszkańców KOF. 55% respondentów badania ankietowego ocenia je dobrze lub bardzo dobrze. 37% mieszkańców KOF zgadza się, że Szkoły podstawowe oferują dużą liczbę różnych i ciekawych zajęć pozalekcyjnych, przy czym najwyższe wyniki, na poziomie zbliżonym do 50% osiągnięto w przypadku miasta Koszalina oraz gmin Biesiekierz i Będzino. Rycina 69. Nadobowiązkowo uczący się języków obcych w szkołach podstawowych KOF w 2012 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Z nadobowiązkowej nauki języka obcego w szkołach podstawowych korzystało w 2012 roku 763 wychowanków. Warto zaznaczyć, że zgodnie z BDL był to wyłącznie język niemiecki (por. ryc. 69). Przyczyną takiego - 78 -
4.6.4 Szkolnictwo gimnazjalne W obrębie KOF funkcjonują 22 gimnazja, prowadzące 201 oddziałów. W 2012 r. kształciło się w nich niemal 4,5 tys. uczniów, a średnio do jednego oddziału uczęszczało 22 gimnazjalistów. Największa liczba gimnazjów działała w m. Koszalinie 13, w tym 10 publicznych i 3 niepubliczne. Oddziały z największą średnią liczbą uczniów funkcjonowały w m. Koszalinie (22), gm. Polanów (23) i gm. Sianów (23). Najmniejsze oddziały szkolne funkcjonowały w gm. Mielno - uczęszczało do nich średnio 17 osób. Prognoza liczby dzieci w wieku gimnazjalnym została sporządzona analogicznie do poprzedniej na podstawie opracowania Bajerskiego (2011). Możemy zaobserwować prognozowany spadek liczby dzieci w analizowanym wieku na terenie KOF o 3%. Warto zaznaczyć, że na terenie gminy Będzino prognozowany spadek liczby dzieci w analizowanym wieku wynosi 23% w stosunku do roku 2013. Także w prognozie dot. uczniów szkół podstawowych można zaobserwować przewidywany spadek liczby dzieci. Tego typu wahania wg Bajerskiego (2011) mogą stanowić argument do powstawania zespołów szkół. Placówki tego typu są bardziej odporne na zmiany demograficzne. Dzięki wspólnym nieruchomościom, możliwości przesuwania etatów nauczycielskich i rozłożeniu kosztów prowadzenia jednostki na więcej niż jeden podmiot, można w ten sposób neutralizować negatywny wpływ zmian liczebności poszczególnych roczników na funkcjonowanie szkoły. Baza szkół gimnazjalnych, podobnie jak w przypadku szkół podstawowych, stoi na wysokim poziomie. Placówki posiadają odpowiednie zaplecze, w tym sale komputerowe, gimnastyczne, a nawet rozbudowane obiekty sportowe jak np. w Zespole Szkół Publicznych w Polanowie gdzie uczniowie mogą korzystać z boisk do siatkówki, koszykówki, piłki ręcznej i piłki nożnej. Dostęp uczniów do komputerów w porównaniu z latami poprzednimi stopniowo się poprawia. W niektórych gminach jak np. Mielno, Będzino, Biesiekierz czy Świeszyno, średnia liczba uczniów przypadających na jeden komputer wynosi zdecydowanie mniej niż średnia dla województwa i kraju. Jednakże baza komputerowa w gimnazjach na terenie gminy Sianów zdecydowanie wymaga doposażenia. Obowiązkowe nauczanie języków obcych zostało zdominowane przez języki angielski i niemiecki. Swoje zdolności w tym zakresie rozwijało odpowiednio 4,3 tys. (j. angielski) i niecałe 3,5 tys. (j. niemiecki) uczniów szkół gimnazjalnych. Dodatkowo 13 osób na terenie m. Koszalina korzystało z obowiązkowej nauki języka rosyjskiego. Z nadobowiązkowych zajęć językowych w gimnazjach w 2012 roku korzystało odpowiednio 119 uczniów w przypadku języka angielskiego i 931 uczniów w przypadku języka niemieckiego. Podobnie jak w szkołach podstawowych uczniowie najczęściej wybierają nadobowiązkową naukę języka niemieckiego. Podczas analizy wyników nauczania w szkołach gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych zastosowanie znajduje wskaźnik edukacyjnej wartości dodanej (EWD). Jest on definiowany jako przyrost wiedzy uczniów w wyniku danego procesu edukacyjnego (ewd.edu.pl). EWD jest miarą wykorzystania potencjału, bierze pod uwagę wyniki na sprawdzianie szóstoklasisty i zestawia je z wynikami egzaminu gimnazjalnego, wykorzystując przy tym przewidywany rezultat, szacowany na podstawie wyniku sprawdzianu szóstoklasisty. Jeżeli wynik szacowany jest niższy od rzeczywistego, EWD przyjmuje wartości dodatnie, jeśli jest wyższy, ujemne. Dzięki takiej konstrukcji wskaźnika można ocenić rzeczywisty wpływ szkoły na rezultaty podopiecznych. Placówka może mieć wysokie wyniki egzaminu gimnazjalnego przy jednoczesnym niskim poziomie wskaźnika EWD, świadczy to o niepełnym wykorzystaniu potencjału uczniów. W przypadku części humanistycznej egzaminu gimnazjalnego większość szkół znajduje się w zakresie pola neutralnego. Widać wyraźny podział na szkoły wykorzystujące potencjał przy jednoczesnych wysokich wynikach egzaminu (szkoły sukcesu) i niewykorzystujące potencjału przy jednoczesnych niskich wynikach egzaminu końcowego (por. ryc. 70). Obserwujemy tu wysoką zbieżność wyników i poziomu wskaźnika EWD. Co ciekawe, żadnej ze szkół nie można jednoznacznie określić mianem szkoły wspierającej, która przy niskich szacowanych wynikach efektywnie wykorzystuje potencjał uczniów ani szkoły niewykorzystanych możliwości, która nie w pełni wykorzystuje potencjał przy jednoczesnym wyniku egzaminu powyżej średniej. - 79 -
Rycina 70. Wyniki części humanistycznej egzaminu gimnazjalnego i edukacyjnej wartości dodanej (EWD) na obszarze Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego w latach 2011-2013. Źródło: Instytut Badań Edukacyjnych: Edukacyjna Wartość Dodana www.ewd.edu.pl. Biorąc pod uwagę wykres z części matematycznoprzyrodniczej, tendencja prezentuje się podobnie. Duża część szkół znajduje się w polu neutralnym, co świadczy o wynikach jak i efektywności nauczania przedmiotów ścisłych na poziomie średniej wojewódzkiej (por. ryc. 71). Nieco mniej szkół niż na poprzednim wykresie znajduje się w polu oznaczonym jako szkoły sukcesu, natomiast trend został zachowany. Wciąż można zaobserwować jedną szkołę, która jest jednoznacznie określona jako szkoła wymagająca pomocy czyli taka, która przy niskich szacowanych wynikach egzaminu osiąga niższe od prognozowanych rzeczywiste rezultaty. - 80 -
Rycina 71. Wyniki części matematyczno-przyrodniczej egzaminu gimnazjalnego i edukacyjnej wartości dodanej (EWD) na obszarze Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego w latach 2011-2013. Źródło: Instytut Badań Edukacyjnych: Edukacyjna Wartość Dodana www.ewd.edu.pl. Innym wskaźnikiem, na podstawie którego można analizować poziom nauczania w gimnazjach funkcjonujących na danym terenie są uśrednione wyniki egzaminów końcowych. Egzamin gimnazjalny jest przeprowadzany z podziałem na następujące przedmioty: historia i wiedza o społeczeństwie, język polski, matematyka, przedmioty przyrodnicze oraz języki obce, na poziomach podstawowym i rozszerzonym. Dane dotyczące wyników egzaminu udostępniła Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Poznaniu z podziałem na województwa, powiaty i gminy. 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 historia, wos język polski przedmioty przyrodnicze matematyka język angielski - poziom podstawowy język angielski język niemieckijęzyk niemiecki - poziom rozszerzony - poziom podstawowy - poziom rozszerzony KOF Gminy KOF bez m. Koszalin Zachodniopomorskie Rycina 72. Uśrednione wyniki egzaminów gimnazjalnych w 2014 roku. Źródło: OKE w Poznaniu. - 81 -
Biorąc pod uwagę wybrane przedmioty i całość terenu KOF, gimnazjaliści osiągnęli wyniki powyżej średniej wojewódzkiej we wszystkich przedmiotach (por. ryc. 72). Analizując rezultaty można dostrzec wyraźny podział, najwyższy poziom nauczania występuje w ośrodku centralnym, słabiej wypadają gminy ościenne, które osiągnęły wyniki poniżej średniej dla województwa we wszystkich przypadkach poza rozszerzonym egzaminem z języka niemieckiego. Jest to wyraźny sygnał do podjęcia działań mających na celu poprawę efektywności nauczania w gminach KOF, co ma również niebanalny wpływ na spójność społeczną obszaru. Szkolnictwo gimnazjalne jest oceniane przez mieszkańców KOF nieco gorzej, niż miało to miejsce w przypadku szkół podstawowych. Wciąż jednak 48% stanowią oceny pozytywne. Lepiej oceniana, w porównaniu do szkół podstawowych, jest natomiast oferta zajęć pozalekcyjnych w gimnazjach KOF. 44% mieszkańców zgadza się, że Gimnazja oferują dużą liczbę różnych i ciekawych zajęć pozalekcyjnych. 4.6.5 Szkolnictwo ponadgimnazjalne Na terenie Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego w 2012 r. funkcjonowało 27 szkół ponadgimnazjalnych dla młodzieży (w tym 9 liceów ogólnokształcących, 11 techników i 7 zasadniczych szkół zawodowych). Zdecydowana większość placówek (24) jest ulokowana w granicach miasta Koszalin, na którego terenie funkcjonuje 8 liceów ogólnokształcących (w tym 4 publiczne), 10 techników oraz 6 zasadniczych szkół zawodowych. Większość osób podejmujących naukę w szkołach ponadgimnazjalnych wybrała drogę prowadzącą przez licea ogólnokształcące (ponad 2,3 tys.). Warta odnotowania jest jednak liczba uczniów, którzy wybrali naukę w technikach (ponad 2,1 tys.). Świadczy to o wysokiej świadomości uwarunkowań panujących na rynku pracy. Specjaliści w branżach technicznych są obecnie wyjątkowo poszukiwani. Całkowita liczba uczniów szkół średnich na terenie KOF w 2012 wyniosła ponad 5,2 tys. uczniów, z czego prawie 5 tys. uczyło się na terenie m. Koszalina. Wskaźniki komputeryzacji w szkołach ponadgimnazjalnych na terenie miasta Koszalina wyraźnie przyjmują wartość powyżej średnich wojewódzkiej i krajowej. Należy zaznaczyć, że zgodnie z danymi GUS, szkoły z terenów gm. Manowo (3 uczniów na 1 komputer) i gm. Polanów (2 uczniów na 1 komputer) mogą pochwalić się o wiele lepszymi średnimi wynikami niż placówki położone w granicach miasta Koszalina (9 uczniów na 1 komputer). Porównywanie tych średnich nie jest jednak zasadne z racji różnej liczby uczniów i szkół położonych na ww. obszarach. Należy dążyć do obniżenia wartości wskaźnika w szkołach na terenie m. Koszalina poprzez inwestycje w bazę informatyczną szkół. Obowiązkowa nauka języków obcych w szkołach ponadgimnazjalnych skupia się, podobnie jak w niższych rocznikach na kształceniu w zakresie języka angielskiego i niemieckiego z marginalnym udziałem języków francuskiego i rosyjskiego. Szkoły nie prowadzą obowiązkowej nauki innych języków obcych. W przypadku nauczania ponadprogramowego placówki prowadzą zajęcia z języków francuskiego i niemieckiego, które cieszą się umiarkowanym zainteresowaniem, odpowiednio ok. 50 i ok. 360 osób. Szkoły nie prowadziły nadobowiązkowych zajęć z języków innych niż wymienione. Prawdopodobnie wynika to, szczególnie w przypadku m. Koszalina, z dużej liczby prywatnych ośrodków nauki języków obcych. Wyniki egzaminów maturalnych w liceach i technikach zobrazowano analogicznie do wyników szkół gimnazjalnych z wykorzystaniem wykresu EWD. Wykres części humanistycznej egzaminu maturalnego w liceach ogólnokształcących pokazuje, że 6 spośród 8 poddanych analizie za pomocą wskaźnika EWD liceów znajduje się w polu szkoły wymagające pomocy, natomiast pozostałe dwa zbliżają się do pola oznaczonego jako szkoły sukcesu (por. ryc. 73). Wyniki przedstawione na wykresie wskazują na niedostateczne wykorzystanie potencjału uczniów uczęszczających do liceów ogólnokształcących. - 82 -
Rycina 73. Wyniki części humanistycznej egzaminu maturalnego w liceach ogólnokształcących i EWD na obszarze Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego w latach 2011-2013. Źródło: Instytut Badań Edukacyjnych: Edukacyjna Wartość Dodana www.ewd.edu.pl. Rycina 74. Wyniki części matematyczno-przyrodniczej egzaminu maturalnego w liceach ogólnokształcących i EWD na obszarze Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego w latach 2011-2013. Źródło: Instytut Badań Edukacyjnych: Edukacyjna Wartość Dodana www.ewd.edu.pl. - 83 -
Wyniki części matematyczno-przyrodniczej prezentują się podobnie do części humanistycznej. Widzimy tu te same cztery szkoły, znajdujące się w okolicach pola neutralnego, w tym dwie aspirujące do miana szkoły sukcesu, a także pozostałe licea, które znajdują się w zakresie szkoły wymagającej pomocy (por. ryc. 74). Pod względem wskaźnika EWD licea prezentują się znacznie gorzej niż gimnazja. Co ciekawe, w części humanistycznej, technika prezentują się lepiej niż licea ogólnokształcące. Na wykresie widać, że wszystkie analizowane szkoły znajdują się w okolicach pola neutralnego z wynikami zbliżonymi do średniej województwa (por. ryc. 75). Rycina 75. Wyniki części humanistycznej egzaminu maturalnego w technikach i EWD na obszarze Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego w latach 2011-2013. Źródło: Instytut Badań Edukacyjnych: Edukacyjna Wartość Dodana www.ewd.edu.pl. W przypadku części matematyczno-przyrodniczej technika również osiągnęły lepsze rezultaty. Cztery palcówki osiągnęły wyniki powyżej średniej wojewódzkiej, znajdując się jednocześnie w zasięgu pola szkoła sukcesu. Dwie jednostki znajdują się pomiędzy polami szkoły wymagającej pomocy, a szkoły niewykorzystanych możliwości (por. ryc. 76). Świadczy to o niskim poziomie wskaźnika EWD, przy jednoczesnych wynikach egzaminu na poziomie zbliżonym do średniej wojewódzkiej. - 84 -
Rycina 76. Wyniki części matematyczno-przyrodniczej egzaminu maturalnego w technikach i EWD na obszarze Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego w latach 2011-2013. Źródło: Instytut Badań Edukacyjnych: Edukacyjna Wartość Dodana www.ewd.edu.pl. Analogicznie jak w przypadku egzaminów gimnazjalnych alternatywnym wskaźnikiem, obrazującym jakość nauczania w szkołach średnich są wyniki egzaminów maturalnych. Na poziomie podstawowym biorąc pod uwagę przedmioty obowiązkowe czyli język polski, matematykę oraz najczęściej wybierany język obcy - angielski, szkoły z terenu m. Koszalina uzyskały wyniki lepsze niż średnia wojewódzka, pozostałe szkoły z terenu powiatu koszalińskiego wypadły jednak znacznie słabiej uzyskując wyniki znacznie odbiegające od średniej dla województwa (por. ryc. 77). 100 80 60 40 20 0 m. Koszalin powiat koszaliński woj. zachodniopomorskie Rycina 77. Średnie wyniki egzaminu maturalnego na terenie powiatu koszalińskiego; m. Koszalina i województwa zachodniopomorskiego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OKE w Poznaniu. - 85 -
Podobnie jak w wypadku szkół gimnazjalnych widoczna jest tendencja, która pokazuje znacznie lepsze wyniki w ośrodku centralnym. Nie należy jednak przeceniać tego wskaźnika z uwagi na to, iż na terenie powiatu koszalińskiego funkcjonują jedynie 3 szkoły ponadgimnazjalne, w tym jedna zasadnicza szkoła zawodowa, w której nie przeprowadza się egzaminów maturalnych. Pozwala on natomiast na dość klarowną negatywną ocenę tych szkół i pokazuje, gdzie należy w pierwszej kolejności skierować działania zmierzające do podniesienia poziomu nauczania. Wykres dotyczący wyników na poziomie rozszerzonym został ograniczony do m. Koszalina oraz województwa zachodniopomorskiego z uwagi na to, że uczniowie szkół funkcjonujących na terenie powiatu koszalińskiego skorzystali jedynie z dwóch przedmiotów na tym poziomie - języka angielskiego 38% oraz języka polskiego 70%. Szczególnie drugi wynik zasługuje na uznanie jednak porównywanie go z wynikami w województwie nie jest zasadne. Maturzyści uczący się w m. Koszalinie uzyskiwali wyniki powyżej średniej wojewódzkiej w następujących przedmiotach: biologia, chemia, fizyka i astronomia, informatyka, język francuski, język niemiecki i matematyka. W pozostałych egzaminach wypadali słabiej. Poza wiedzą o społeczeństwie oraz historią nie były to istotne różnice, co nie znaczy, że należy je lekceważyć (por. ryc. 78). 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 m. Koszalin woj. zachodniopomorskie Rycina 78. Średnie procentowe wyniki rozszerzonego egzaminu maturalnego w szkołach na terenie m. Koszalina i woj. zachodniopomorskiego w 2014 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OKE w Poznaniu. Biorąc pod uwagę efekty kształcenia w szkołach ponadgimnazjalnych należy również zwrócić uwagę na jakość nauczania w technikach oraz szkołach zawodowych. Szkoły zawodowe jak również technika oferują szerokie spektrum kierunków kształcenia, których ukończenie skutkuje przyznaniem tytułu technika lub tytułu zawodowego. Oferta specjalności prowadzonych w oddziałach funkcjonujących w szkołach działających na terenie KOF jest szeroka i obejmuje szeroki zakres zawodów technikalnych oraz robotniczych (por. tab. 17). - 86 -
Tabela 17. Zawody technikalne i robotnicze w szkołach KOF. Zawody technikalne Technik ekonomista Technik handlowiec Technik organizacji usług gastronomicznych Technik hotelarstwa Technik ochrony Środowiska Technik budownictwa Technik architektury krajobrazu Technik elektronik Technik informatyk Technik mechanik Technik pojazdów samochodowych Technik mechatronik Technik architektury krajobrazu Technik handlowiec Technik mechanik Technik administracji Technik bezpieczeństwa i higieny pracy Technik rachunkowości Technik agrobiznesu Technik rolnik Technik mechanizacji rolnictwa Technik żywienia i gospodarstwa domowego Źródło: Dane OKE Poznań oraz Urzędu Miasta Koszalina. Zawody robotnicze Kucharz małej gastronomii Technolog robót wykończeniowych w budownictwie Monter instalacji i urządzeń sanitarnych Fryzjer Piekarz Cukiernik Mechanik-monter maszyn i urządzeń Sprzedawca Stolarz Monter elektronik Elektryk Blacharz samochodowy Elektromechanik Mechanik pojazdów samochodowych Kucharz małej gastronomii Monter instalacji i urządzeń sanitarnych Mechanik pojazdów samochodowych Mechanik-operator pojazdów i maszyn rolniczych Zdawalność egzaminów w zawodach technikalnych, w szkołach, których organem prowadzącym jest gmina Koszalin, przekroczyła 66 %. W zawodach robotniczych wynik prezentował się znacznie lepiej i wyniósł ponad 82%. Poza m. Koszalinem, uczniowie mają również możliwość podejścia do egzaminów zawodowych w Zespole Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego im. Wincentego Witosa w Boninie (gm. Manowo). Zdawalność egzaminów w zawodach technikalnych w tej placówce wyniosła niecałe 53% natomiast w zawodach robotniczych zdający uzyskali znacznie lepsze rezultaty (ponad 72%). W rankingu szkół średnich Perspektywy na rok 2014 znalazły się dwa koszalińskie licea oraz trzy technika. Wszystkie szkoły znalazły się poza pierwszą setką w swoich kategoriach. Najwyżej wśród liceów ogólnokształcących zostało sklasyfikowane I Liceum Ogólnokształcące im. S. Dubois w m. Koszalinie (106 miejsce). Wśród techników najwyższą pozycję (131 miejsce) zajęło Technikum Elektroniczne w ZS nr 9 im. R. Traugutta w m. Koszalinie. Zgodnie z wynikami badań ankietowych edukację w szkołach średnich i zawodowych pozytywnie ocenia prawie 43% mieszkańców KOF. Jednocześnie 38% zgadza się, że Szkoły ponadgimnazjalne oferują dużą liczbę różnych i ciekawych zajęć pozalekcyjnych. 4.6.6 Doradztwo zawodowe Szkolne doradztwo zawodowe jest prowadzone w 5 spośród 8 gmin KOF (doradztwa nie prowadzą gminy Będzino, Biesiekierz i Manowo). Przyjmuje ono różnorakie formy np. programów wychowawczych czy spotkań z doradcami zawodowymi, działającymi w ramach Szkolnych Ośrodków Kariery (miasto Koszalin). Etaty doradców zawodowych są finansowane w całości lub w części (np. przy wykorzystaniu środków unijnych - projekt Najlepszy w zawodzie, m. Koszalin) przez organ prowadzący daną szkołę. W gminie Polanów Szkoła Podstawowa im. Jana Pawła II prowadzi tzw. orientację zawodową. Uczniowie klas I-III, biorący udział w programie, poznają charakterystykę pracy w wybranych zawodach. Gmina Sianów prowadzi doradztwo m.in. w formie wyjazdów uczniów na Giełdy Zawodoznawcze, Powiatowe Targi Zawodoznawcze czy wyjazdów młodzieży do szkół ponadgimnazjalnych. Gimnazjum Gminne w Sianowie wprowadziło innowacje pedagogiczną, mającą na celu ułatwienie wyboru szkoły ponadgimnazjalnej, a w dalszej perspektywie zawodu. Poza wymienionymi wcześniej działaniami uczniowie badają swoje predyspozycje zawodowe, szukają mocnych i słabych stron, a także spotykają się z przedstawicielami różnych zawodów (m.in. policjant, żołnierz, strażak, pracownik administracyjny, pielęgniarka czy nauczyciel). Uczniowie w roku 2013/2014 zrealizowali także cztery projekty edukacyjne z zakresu doradztwa zawodowego: - 87 -
1) Zawody XXI wieku- prezentacja multimedialna. 2) Zakłady przemysłowe miasta i gminy Sianów- prezentacja multimedialna. 3) Szkolnictwo ponadgimnazjalne - prezentacja multimedialna. 4) Szkolnictwo ponadgimnazjalne - plansze tematyczne. W gminie Świeszyno doradztwo zawodowe organizowane jest w gimnazjum, w formie warsztatów organizowanych dwa, trzy razy w ciągu roku szkolnego. Prowadzą je pracownicy poradni psychologiczno-pedagogicznej. Od roku szkolnego 2014/2015 planuje się cotygodniowe zajęcia związane z wyborem kierunku kształcenia i zawodu oraz planowaniem kształcenia i kariery zawodowej. Powyższe przykłady stanowią swego rodzaju katalog dobrych praktyk w zakresie szkolnego doradztwa zawodowego, na obszarze KOF. Konkretne rozwiązania i programy mogłyby stanowić wzór do naśladowania dla pozostałych gmin i być jednym z elementów współpracy podejmowanej w ramach KOF. W ten sposób każda gmina mogłaby objąć swoje szkoły programem kompleksowego doradztwa zawodowego z jednoczesnym obniżeniem kosztów i poszerzeniem oferty programowej. 4.6.7 Szkolnictwo wyższe W mieście Koszalinie funkcjonuje 6 szkół wyższych, w tym 4 prywatne. W 2013 roku na wszystkich uczelniach w mieście studiowało ponad 11,5 tys. osób, a studia ukończyło ponad 3,5 tys. absolwentów. Tabela 18. Szkoły wyższe na terenie KOF. Lp. Szkoła wyższa 1. Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi (Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Koszalinie) 2. Koszalińska Filia Gdańskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej 3. Koszalińska Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych 4. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koszalinie 5. Politechnika Koszalińska 6. Wyższe Seminarium Duchowne Źródło: http://koszalin.pl/pl/page/studiuj-w-koszalinie. Największą uczelnią wyższą w mieście jest Politechnika Koszalińska, kształcąca studentów na czterech wydziałach i w czterech instytutach. Łącznie zajęcia są prowadzone na dwudziestu siedmiu kierunkach. W ofercie uczelni są stacjonarne i niestacjonarne studia I, II i III stopnia, a także studia podyplomowe. Zgodnie ze Sprawozdaniem z działalności Politechniki Koszalińskiej w roku akademickim 2012/2013 w ww. roku akademickim jej mury opuściło ponad 1,9 tys. absolwentów, co stanowi ponad 53% absolwentów wszystkich szkół wyższych działających na terenie miasta Koszalina.. W corocznym rankingu uczelni wyższych Perspektyw, Politechnika Koszalińska zajęła 62 miejsce, natomiast w rankingu publikowanym przez tygodnik Polityka uczelnia uplasowała się na 58 miejscu (najwyższa lokatę w poszczególnych dziedzinach nauk uzyskała w dziedzinie Nauk o Ziemi 44 miejsce). W ramach Politechniki funkcjonuje Park Naukowo- Technologiczny w Koszalinie. Jego głównymi zadaniami są: zwiększenie efektywności wykorzystania wyników badań naukowych dla potrzeb gospodarki poprzez tworzenie i transfer nowoczesnych technologii i rozwią- - 88 -
zań innowacyjnych do praktyki gospodarczej i społecznej oraz tworzenie warunków do powstawania i rozwoju przedsiębiorstw innowacyjnych 18. Na terenie PNT w Koszalinie funkcjonuje 15 podmiotów, w tym 13 firm głównie z branży informatycznej jak również projektowej i doradczej oraz produkcyjnej i 2 instytucje Stowarzyszenie Zachodniopomorskie Drewno i Meble oraz Środkowopomorska Grupa Działania. Przestrzeń jaką dysponuje park (300 m 2 powierzchni biurowej) nie pozwala na prowadzenie działalności uciążliwej dla pozostałych podmiotów (np. generującej hałas, nieprzyjemny zapach czy zatruwającej powietrze), dlatego preferowana jest działalność usługowa. W Koszalinie funkcjonuje również Park Technologiczny S. A. utworzony przez Gminę Miasto Koszalin i Politechnikę Koszalińską w 2009 r. Celem Parku Technologicznego jest wsparcie z obszaru tworzenia i rozwoju przedsiębiorstw z obszaru nowych i czystych ekologicznie technologii (gł. informacyjnych i telekomunikacyjnych), który prowadzić będzie do wzrostu innowacyjności gospodarczej miasta i regionu. Do celów Parku należy również osiedlanie w obszarach inwestycyjnych m. Koszalina przedsiębiorstw innowacyjnych oraz partnerów zagranicznych. Drugą publiczną uczelnią na terenie miasta Koszalina jest Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, kształcąca studentów na studiach I stopnia w trybach stacjonarnym i niestacjonarnym na kierunkach: Pielęgniarstwo, wychowanie fizyczne (specjalizacja nauczycielska), fizjoterapia (od 1 października 2014 r.) pedagogika (na specjalnościach nauczycielskiej i nienauczycielskiej). W latach 2009 2014 PWSZ kształciła studentów także na kierunkach filologia polska oraz filologia języki obce. Od roku akademickiego 2014/2015 PWSZ uzyskał zgodę Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na uruchomienie kierunku fizjoterapia w trybie stacjonarnym. Dodatkowo w trybie niestacjonarnym uczelnia prowadzi kierunek pielęgniarstwo w trybie studiów pomostowych, przeznaczonych dla osób posiadających wykształcenie średnie oraz dyplom pielęgniarki lub położnej uzyskany w szkołach o profilu medycznym. Czas trwania studiów pomostowych jest krótszy niż standardowy okres 3 lat i uzależniony od typu szkoły średniej ukończonej przez studenta. Program studiów jest ustalany indywidualnie z każdą osobą podejmującą naukę, a jego treść zależy od programu zrealizowanego na wcześniejszych etapach kształcenia, jednakże nie może obejmować mniej niż 33% części teoretycznej i 50% części praktycznej programu realizowanego na studiach I stopnia. Warto zaznaczyć, iż pomimo niestacjonarnego trybu studiów, który zazwyczaj wiąże się z opłatami, studia pomostowe na kierunku pielęgniarstwo są finansowane przez Ministerstwo Zdrowia. W poprzednich latach uczelnia prowadziła naukę na kierunkach stricte związanych z nauczaniem w szkołach (z wyłączeniem kierunku pielęgniarstwo) co mogło budzić pewne obawy w perspektywie prognozy zmniejszającej się liczby uczniów. Aktualne zmiany programowe mają na celu zwiększenie dostosowania oferty edukacyjnej do potrzeb gospodarki oraz wymagań rynku pracy. Poza wyżej wymienionymi uczelniami, na terenie Koszalina funkcjonują również Centralny Ośrodek Kształcenia Straży Granicznej będący jednym z trzech tego typu ośrodków w kraju oraz Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Obrony Przeciwlotniczej im. por. Mieczysława Kalinowskiego. Obie jednostki stanowią ciekawą alternatywę edukacyjną dla potencjalnych mieszkańców. W Koszalinie, będącym ośrodkiem centralnym analizowanego obszaru, występuje znaczna liczba jednostek naukowo badawczych. Na listę jednostek składają się podmioty wchodzące w skład koszalińskich uczelni wyższych, a także Biblioteka, Muzeum i Polskie Towarzystwo Ratownictwa Medycznego. Koszalin jest również siedzibą Archiwum Państwowego, którego zadaniem jest gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i udostępnianie najważniejszych dokumentów powstałych w urzędach administracji publicznej i niektórych innych instytucjach działających na terenie Pomorza Środkowego. Archiwum jest także placówką naukową, która zajmuje się badaniem zgromadzonych dokumentów oraz prowadzeniem działalności informacyjnej, popularyzatorskiej i wydawniczej. Z akt zgromadzo- 18 http://www.paiz.gov.pl/strefa_inwestora/parki_przemyslowe_i_technologiczne/koszalin# - 89 -
nych w Archiwum korzystają nie tylko historycy i miłośnicy dziejów Pomorza Środkowego, ale także naukowcy prowadzący badania w innych dziedzinach, studenci różnych kierunków zbierający materiały do prac zaliczeniowych oraz genealodzy. 4.6.8 Poziom wykształcenia mieszkańców KOF 19 Z danych zebranych podczas Narodowego Spisu Powszechnego wynika, iż blisko 30 tys. osób zamieszkałych na analizowanym terytorium legitymuje się wykształceniem wyższym, w tym ponad 16,5 tys. osób płci żeńskiej i 12,8 tys. osób płci męskiej. Największa część ludności posiada wykształcenie średnie lub policealne (por. ryc. 79). Udział osób z wykształceniem wyższym w ogólnej liczbie ludności Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego wynosi 16% i jest nieznacznie niższy niż udział ludności z wykształceniem wyższym w skali kraju (16,8%). Pozytywnym zjawiskiem jest fakt, iż udział ludności nie posiadającej wykształcenia na terenie Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego wynosi 1% i jest niższy niż wartość tego wskaźnika w skali kraju (1,4%). 2% 18% 21% 5% 19% 21% 14% wyższe średnie i policealne - średnie ogólnokształcące gimnazjalne średnie i policealne - średnie zawodowe zasadnicze zawodowe podstawowe ukończone podstawowe nieukończone i bez wykształcenia szkolnego Rycina 79. Struktura wykształcenia mieszkańców Powiatu Koszalińskiego i m. Koszalina na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 19 Analiza wykształcenia mieszkańców została przeprowadzona w oparciu o Narodowy Spis Powszechny z 2011, obejmujący powiat koszaliński i m. Koszalin - 90 -
35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 wyższe średnie i policealne - średnie zawodowe średnie i policealne - średnie ogólnokształcące zasadnicze zawodowe gimnazjalne podstawowe ukończone podstawowe nieukończone i bez wykształcenia szkolnego Mężczyźni Kobiety Rycina 80. Wykształcenie mieszkańców wg płci. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Biorąc pod uwagę płeć mieszkańców kobiety znacznie przeważają w liczbie osób posiadających wykształcenie wyższe jak również w liczbie osób z wykształceniem średnim ogólnym (por. ryc. 80). Mężczyźni przeważają natomiast w liczbie osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Wymienione placówki prowadzą zajęcia akredytowane przez Kuratorium Oświaty w Szczecinie, jak również liczne kursy doskonalenia zawodowego, w tym kursy językowe, komputerowe czy związane bezpośrednio z metodyką i tematyką zajęć prowadzonych przez nauczycieli. 4.6.9 Edukacja regionalna, wykształcenie i doskonalenie nauczycieli Zawód nauczyciela wymaga nieustannego doskonalenia umiejętności i podnoszenia poziomu wiedzy i kompetencji. Na terenie Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego działają podmioty publiczne i prywatne zajmujące się doskonaleniem zawodowym nauczycieli. W ich skład wchodzą: Centrum Edukacji Nauczycieli w m. Koszalinie (publiczna placówka akredytowana), Prywatne Centrum Edukacji Nauczycieli, Prywatna Placówka Doskonalenia Nauczycieli "Computer College", Instytut Zarządzania Oświatą Koszalińskiej Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych 20. 20 www.kuratorium.szczecin.pl - 91 -
Konkluzje strategiczne - edukacja 1) Dobre wyposażenie placówek edukacyjnych 2) Atrakcyjna, w ocenie mieszkańców, oferta zajęć pozalekcyjnych w szkołach 3) Zinstytucjonalizowana współpraca środowisk akademickich z przedstawicielami gospodarki, stanowiąca szansę rozwoju działalności innowacyjnych 4) Niski wskaźnik ludności nieposiadającej wykształcenia 5) Wysoka zdawalność egzaminów technikalnych i robotniczych w szkołach na terenie m. Koszalina 6) Rozwinięty system doradztwa zawodowego w szkołach KOF 7) Wysoki i wciąż rosnący udział wydatków oświatowych w strukturze wydatków samorządów, ograniczający możliwość przeznaczania środków na inne cele 8) Niewystarczająca liczba miejsc w placówkach przedszkolnych 9) Słaba efektywność nauczania w liceach ogólnokształcących (mierzona wskaźnikiem edukacyjnej wartości dodanej) 10) Niska pozycja szkół średnich i wyższych w rankingach krajowych, obniżająca atrakcyjność obszaru dla osób młodych, podejmujących naukę 11) Duże różnice w wynikach egzaminów pomiędzy miastem centralnym i jego obszarem funkcjonalnym na każdym szczeblu edukacji szkolnej. 4.7. Kultura i zabytki Kultura jest dobrem wspólnym mieszkańców danego terytorium. Odgrywa istotne znaczenie w budowaniu podmiotowość obywatelskiej i wpływa na kształtowanie społecznej tożsamości. Jest ona również jednym z obszarów, w którym samorządy realizują usługi społeczne, w celu zaspokajania zbiorowych potrzeb swoich obywateli. Na mocy ustawy z 8 marca z 1990 roku o samorządzie gminnym (Dz.U. 1990 Nr 16 poz. 95 ze zm.), organom administracji publicznej podlegają sprawy dotyczące kultury, w tym bibliotek gminnych i innych placówek służących jej upowszechnianiu. W ciągu ostatnich kilku lat świadomość znaczenia kultury dla rozwoju miast i regionów znacznie wzrosła. Dotychczas wśród samorządowców dominowało postrzeganie tego sektora jako obszaru jedynie kosztów, a obecnie inwestycje w kulturę traktowane są równoznacznie z inwestycjami w rozwój. Władze lokalne coraz częściej sięgają po narzędzia kształtowania polityki kulturalnej, aby z sukcesem stymulować zmiany służące rozwojowi kulturalnemu jednostek, które skutkują kompleksowym rozwojem tych obszarów. 4.7.1 Instytucje kultury Największym ośrodkiem kulturalnym badanego obszaru jest Koszalin. Jest to jedyna jednostka osadnicza z KOF o oddziaływaniu subregionalnym. Ofertę kulturalną miasta o znaczeniu ponadlokalnym tworzą m.in. Centrum Kultury 105, Bałtycki Teatr Dramatyczny, Filharmonia Koszalińska oraz cztery obiekty działalności wystawienniczej. Dla potrzeb działalności kulturalnych i artystycznych wykorzystywany jest także koszaliński amfiteatr. W 2011 roku podmioty te zorganizowały łącznie ponad 200 wydarzeń, w których uczestniczyło w sumie prawie 55 tys. osób. Cennymi instytucjami, które umożliwiają kontakt z obiektami posiadającymi wartość historyczną bądź artystyczną są placówki muzealne. Zgodnie z oficjalnymi danymi GUS, w KOF działają dwa muzea (zlokalizowane w m. Koszalinie). Liczba osób odwiedzających te plecówki w latach 2009-2011 systematycznie rosła (por. ryc. 81). Jednoroczny spadek zaobserwowano tylko w roku 2012. W 2013 roku nastąpił jednak kolejny wzrost i liczba osób, które wybrały się do obu muzeów osiągnęła poziom prawie 15 tys. Wykreślona linia trendu - 92 -
wskazuje kierunek rosnący, co pozwala na optymistyczne prognozy w tym zakresie. 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 2009 2010 2011 2012 2013 Rycina 81. Odwiedzający muzea na obszarze KOF w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Współcześnie najbardziej popularną formą spędzania czasu wolnego, związaną z kulturą, jest uczestnictwo w seansach kinowych. W KOF, w okresie poprzedzającym analizy działało 5 kin. Poza dwoma zlokalizowanymi w m. Koszalinie dwa funkcjonowały w Mielnie i jedno w gminie Sianów. W 2009 roku działały już jedynie dwa z nich: jedno w Koszalinie, drugie w Mielnie. Kino w Mielnie, które wyświetlało jedynie około 10% wszystkich seansów, zostało zamknięte w 2012 roku. Zgodnie z danymi GUS aktualnie w KOF działają dwa kina: (1) publiczne, prowadzone przez jednostkę kulturalną miasta Koszalina (kino Kryterium) oraz (2) komercyjne zlokalizowane w jednym z centrów handlowych w Koszalinie. W świetle informacji uzyskanych bezpośrednio od przedstawicieli gminy Sianów należy dodatkowo nadmienić, że na jej terenie funkcjonuje kino Zorza, którego działalność nie została ujęta w statystykach GUS. Oczywistym jest, że liczba osób uczęszczających do kin uzależniona jest od liczby seansów i wyświetlających je obiektów. Dlatego aby rzetelnie zilustrować zainteresowanie ofertą kin, zastosowano wskaźnik liczby widzów przypadających na jeden wyświetlany seans (por. ryc. 82). Największa liczba osób na jeden seans przypadła w roku 2010 (33 os.). Wówczas funkcjonowały jeszcze 3 kina, rekordowa była również liczba wyświetlonych seansów (blisko 12 tys.) i widzów w ciągu roku (prawie 400 tys.). Zainteresowanie ofertą gwałtownie spadło w kolejnym roku, mimo, że liczba kin pozostała taka sama, a liczba wyświetlanych seansów prawie się nie zmieniła. Pomimo zamknięcia kina w Mielnie, ostatnie dwa analizowane lata prezentują porównywalnie wysokie wartości wskaźnika jak w roku 2010. Sytuacja dotyczącą kin KOF zmienia się dosyć dynamicznie, a zainteresowanie ich ofertą utrzymuje się na stosunkowo wysokim i stałym poziomie, co wyraża wyznaczona na wykresie linia trendu. 40 30 20 10 0 2009 2010 2011 2012 2013 Rycina 82. Liczba widzów przypadająca na 1 sens kinowy w KOF w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Poza ofertą kulturalną o znaczeniu subregionalnym kreowaną w ośrodku koszalińskim, głównymi animatorami życia kulturalnego mieszkańców KOF są instytucje działające w skali lokalnej. Gminne ośrodki działalności kulturalnej przybierają różne formy organizacji tj. od domów i ośrodków kultury, po kluby i świetlice. Według danych GUS z 2012 roku, w KOF funkcjonuje 19 tego rodzaju jednostek, w tym 8 zlokalizowanych w Koszalinie, gdzie wiodącą rolę odgrywa Centrum Kultury 105. Roczna liczba imprez organizowanych przez te instytucje w ostatnich latach wynosi średnio 1 000, z czego ok. 75% inicjatyw podejmowanych jest w mieście Koszalinie (por. ryc. 83). Warto podkreślić, że w roku 2009 liczba zorganizowanych imprez była dwukrotnie wyższa niż w pozostałych analizowanych latach. Mimo tego, rekordowa liczba uczestników przeprowadzonych wydarzeń kulturalnych została odnotowana w roku 2011, kiedy to w ponad 1 000 imprez wzięło udział prawie 300 tys. osób (por. ryc. 84). - 93 -
2500 2000 1500 1000 500 0 Rycina 83. Liczba imprez organizowanych przez instytucje kultury KOF w latach 2003-2012. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 2003 2005 2007 2009 2011 2012 Koszalin KOF ogółem pozostałe gminy KOF 2003 2005 2007 2009 2011 2012 Rycina 84. Liczba uczestników imprez organizowanych przez instytucje kultury KOF w latach 2003-2012. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Przy opisanych wyżej lokalnych instytucjach kultury działają różnego rodzaju zespoły i koła (kluby) kulturalne. W 2013 roku w KOF istniało 56 zespołów artystycznych, w tym 37 w m. Koszalinie. Zespoły skupiają łącznie ponad 900 członków, przy czym od 2009 roku ich liczba systematycznie spadała, aż do roku 2013, kiedy grono członków zespołów zasiliło ponad 100 osób. Najliczniejsze grupy stanowią zespoły taneczne (19) i wokalne (14). Od 2009 roku zauważalny jest znaczny spadek liczby kół (klubów). Zgodnie z danymi GUS, w 2013 roku w KOF działało 85 kół, w tym najwięcej sportowych (34 koła) i plastycznych (19 kół). W stosunku do roku poprzedniego koła straciły prawie 400 członków i w 2013 roku zrzeszały łącznie prawie 1,5 tys. osób. Zainteresowanie uczestnictwem w działalności zespołów artystycznych i kół w KOF jest coraz niższe. Powodem takiej sytuacji może być fakt, że ludzie dysponują mniejszą ilością czasu wolnego, bądź też oferta tych podmiotów jest niedostosowana do potrzeb i zainteresowań mieszkańców. Istotnymi z punktu widzenia zachowania dziedzictwa kulturowego obiektami są również biblioteki. Tego rodzaju instytucje zapewniając kontakt z literaturą, kształtują kulturę czytelniczą i wpływają na podniesienie kompetencji swoich użytkowników. Ich działalność jest o tyle cenna, że bardzo często pełnią rolę animatora czasu wolnego dzieci i młodzieży, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach. Liczba placówek bibliotecznych w KOF zmieniała się w latach 2004-2008, od 2009 roku stale wynosi 36. Księgozbiór w większości lokalnych bibliotek uległ zmniejszeniu, co wpłynęło na zmniejszenie księgozbioru w całym KOF. Mimo tego w prawie wszystkich jednostkach znacznie wzrosła liczba czytelników. Spadek osób korzystających z bibliotek widać jedynie w gminie Sianów i mieście Koszalinie, gdzie w porównaniu do roku 2003 biblioteki odwiedza ponad 12 tys. osób mniej. To właśnie ten drastyczny spadek liczby czytelników w największej jednostce KOF, wpływa na to, że ogólny stan czytelnictwa na całym jego terenie nie należy do najwyższych. Problem ten nie dotyczy jedynie KOF, a całej Polski, gdzie ogólny poziom czytelnictwa mierzony liczbą korzystających z księgozbioru bibliotecznego jest bardzo niski. Prawdopodobnie jest to spowodowane coraz szerszym dostępem do elektronicznych form literatury i mediów cyfrowych. Przykładem działań mających na celu zwiększenie poziomu czytelnictwa i poprawę dostępności do zbiorów może być oddanie do użytku nowoczesnej biblioteki publicznej w gm. Sianów. Wspomniana placówka połączona jest z centrum kultury, które prowadzi m.in. szereg warsztatów dla różnych grup wiekowych, w tym warsztatów teatralnych, tanecznych, fotograficznych oraz organizuje imprezy i wydarzenia kulturalne. Oferta kulturalna gmin KOF została również poddana ocenie mieszkańców w badaniu ankietowym. Zgodnie z jego wynikami, jedynie 35% osób zgadza się, że oferta kulturalna gminy jest wystarczająca. Zdecydowanie najbardziej pozytywna ocena w tym zakresie panuje wśród mieszkańców gminy Polanów (71% ocen pozytywnych na terenie miasta i 42% na obszarach wiejskich) oraz miasta Koszalina (51%). - 94 -
4.7.2 Dziedzictwo zabytkowe Cennymi obiektami dziedzictwa kulturowego i historycznego są zabytki. Ochrona i opieka nad zabytkami, które znajdują się na terenie gminy, należą do obowiązków samorządu lokalnego. Zadania stojące przed organami administracji publicznej w tym zakresie precyzuje ustawa z 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162 z 2003 r., poz. 1568 ze zm.). Gminy realizują je m.in. prowadząc gminne ewidencje zabytków czy wdrażając programy opieki nad zabytkami. Zachowanie lokalnego dziedzictwa może mieć istotne znaczenie także z punktu widzenia miejscowej gospodarki. Zabytki są obiektami destynacji wielu turystów i bezpośrednio wpływają na atrakcyjność turystyczną danego obszaru. Do analizy zabytków zlokalizowanych w KOF posłużyły dane z Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Zachodniopomorskiego, prowadzonego przez Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie. W listopadzie 2013 roku w KOF wpisanych do rejestru było prawie 180 zabytków nieruchomych. Ze względu na ich specyfikę i pełnione funkcje można dokonać ich podziału na kilka kategorii: układy urbanistyczne (stare miasto, mury miejskie); obiekty sakralne i związanie z działalnością kościołów i wspólnot wyznaniowych (kościoły, kaplice, cmentarze przykościelne, cerkiew, krucyfiks, sarkofag, plebania); budynki mieszkalne i usługowe (chaty, domy, pensjonaty, kamienice, wille); pałace, dwory i zamki; parki dworskie; parki (leśne i miejskie); obiekty kolei wąskotorowej (linie kolejowe, stacja). Podział zabytków na wyżej wymienione kategorie wyraźnie obrazuje, że w KOF przeważają zabytkowe parki dworskie (prawie 35% wszystkich obiektów wpisanych do rejestru). Na badanym obszarze zlokalizowanych jest aż 61 zabytkowych parków podworskich, z czego 16 znajduje się w gminie Polanów. Przykładami mogą być m. in. parki towarzyszące zabudowie pałacowej lub dworskiej w Kładnie, Parsowie, Policku, Nacławiu, Osiekach i inne. Drugą z kolei najliczniejszą grupą zabytków są obiekty sakralne, w której przeważają 43 kościoły (29%). Warto wymienić wśród nich m. in.: Katedrę Niepokalanego Poczęcia NMP w m. Koszalinie, kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Łeknie, kościół pw. Chrystusa Króla w Biesiekierzu, kościół pw. Chrystusa Króla w Wielinie. Trzecią istotną pod względem liczebności kategorię stanowi zabudowa mieszkalna tj. zabytkowe domy, wille, kamienice, pensjonaty i usługowa tj. latarnia morska, wieża widokowa, młyny, poczta i kuźnia. Aż w pięciu gminach KOF znajduje się więcej niż 20 zabytków. Pod względem ilościowym najwięcej zlokalizowanych jest w gminie Polanów, jednak jak już wspomniano wcześniej jest tam aż 16 parków dworskich, które stanowią połowę zabytków nieruchomych gminy. Ponad 17% zabytków mieści się w gminie Będzino, z czego 1/3 to również parki dworskie, a 1/3 obiekty religijne. Około 17% zabytków KOF zlokalizowanych jest w mieście Koszalinie. Dominują w nim zabytkowe budynki mieszkalne tj. domy, wille i kamienice. W gminie Sianów znajdują się głównie cenne kościoły, a w gminie Biesiekierz aż 5 pałaców. Jeśli chodzi o koncentrację terytorialną dziedzictwa materialnego, to w miastach zlokalizowana jest większość zabytkowej zabudowy mieszkalnej i usługowej, z kolei na obszarach wiejskich dominują obiekty sakralne i parki podworskie. Bez wątpienia potencjał zabytkowy jest czynnikiem, który wpływa na atrakcyjność turystyczną i rekreacyjną obszaru. Poza tym, że obiekty zabytkowe stanowią ważny składnik wizerunku miejsca, można je wykorzystywać do świadczenia różnych usług (por. Murzyn-Kupisz, 2012). Większość zidentyfikowanych zabytków z KOF jest atrakcją o znaczeniu lokalnym tj. obiekty podworskie, sakralne, mieszkalne i usługowe. Stanowią one cenny, aczkolwiek nie unikatowy potencjał w skali regionu, czy kraju. Z punktu widzenia możliwości ich turystycznego wykorzystania, nie są one raczej zasobem ponadprzeciętnym. Na terenie KOF można jednak wskazać zabytki, które nie stanowią jedynie pomników historii, ale przede wszystkim endogeniczny zasób rozwojowy. - 95 -
Cennym obiektem zabytkowym KOF jest Koszalińska Kolej Wąskotorowa. Historia kolei sięga jeszcze czasów pruskich, kiedy to kiepskiej jakości drogi gruntowe stanowiły poważne utrudnienie funkcjonowania lokalnych przedsiębiorstw. Uruchomiona w 1898 roku kolej stwarzała szansę na ożywienie gospodarcze regionu i była sukcesywnie rozbudowywana. W czasie II wojny światowej zdemontowano torowiska i wywieziono je do Związku Radzieckiego. Jednak trzy lata później kolej została odbudowana na potrzeby lotniska w Żegrzu Pomorskim. Największy okres swojej świetności wąskotorówka przeżywała w latach 50-tych, w późniejszym czasie poziom przewozów ciągle spadał aż do zamknięcia kolei w październiku 2001 roku. Obecnym przewoźnikiem jest powstałe w 2005 roku Towarzystwo Miłośników Koszalińskiej Wąskotorówki, które od 2009 roku prowadzi regularny ruch turystyczny w okresie letnim. Eksploatowany odcinek przebiega na trasie Koszalin- Bonin-Manowo. Trasa kolejki prowadzi przez malownicze tereny obejmujące dolinę rzeczki Dzierżęcinki, podmokłe łąki nadrzeczne, pola uprawne, lasy i pobliski kompleks jezior Lubiatowskich. Obecnie prowadzone są prace nad odbudową toru do Rosnowa, w którym ma powstać kolejna stacja wąskotorówki 21. Potencjał turystyczny tkwi także niewątpliwie w mieście Koszalinie, gdzie cały obszar Starego Miasta, wraz z otaczającymi je zabytkowymi murami oraz pasami zieleni został objęty ochroną konserwatorską 22. Wspomniane fragmenty murów obronnych pochodzą z około 1320 roku. Ponadto na uwagę zasługują takie zabytki jak: Katedra Niepokalanego Poczęcia NMP (ryc. 85), kościół pw. św. Józefa, prawosławny kościół zamkowy z XIV w., zespół dawnego młyna miejskiego, czy też Domek Kata z XV w. (SUiKZP miasta Koszalina, 2010). Kolejnym miejscem atrakcyjnym turystycznie w m. Koszalinie jest niewątpliwie Góra Chełmska (Góra Krzyżanka), która jest jedną z trzech świętych gór Pomorza. Na jej szczycie znajduje się zbudowana w 1888 roku zabytkowa wieża widokowa o wysokości 31,5 metra. Góra Chełmska jest też celem licznych pielgrzymek przybywających z całej Polski do stojącej na szczycie kaplicy tj. Sanktuarium Przymierza z obrazem Matki Boskiej po Trzykroć Przedziwnej. Potencjał tego miejsca wydaje się być jednak nie do końca wykorzystywany. Rycina 85. Katedra Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Koszalinie. Źródło: www.katedrakoszalin.pl. Warto również zwrócić uwagę na licznie występujące zabytkowe obiekty rezydencjonalne. Zamki, pałace i dwory są ważną częścią dziedzictwa kulturowego zarówno w ujęciu materialnym, jak i symbolicznym (Kozak, 2008). W KOF występuje 20 tego typu budynków. Część wykorzystywana jest jako obiekty użyteczności publicznej, a niektóre z nich z powodzeniem pełnią funkcje hotelowe, jak chociażby zamek w Krągu (gmina Polanów), czy pałace w Strzekęcinie (gmina Świeszyno). Być może wykorzystywanie do celów komercyjnych jest szansą również dla innych, nieużytkowanych obecnie budynków m.in. wystawionego na sprzedaż pałacu w Kładnie. Należy oczywiście pamiętać, że adaptacja obiektów tego typu wymaga znacznych nakładów finansowych. Tego rodzaju zabytki zazwyczaj kubaturowo i powierzchniowo nie odpowiadają zapotrzebowaniom rynkowym, znajdują się w kiepskim stanie technicznym, a ponadto są związane z obostrzeniami wynikającymi z ochrony konserwatorskiej. 21 Informacje pozyskano ze strony internetowej TMKW: http://waskotorowka.koszalin.pl/ 22 Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Koszalina, s. 88-96 -
Konkluzje strategiczne kultura i zabytki 1) Prężnie działające gminne instytucje kultury, tworzące ofertę zarówno dla mieszkańców, jak i turystów 2) Potencjał turystyczny i biznesowy części zabytków 3) Wzrost liczby uczestników imprez kulturalnych, świadczący o rosnącym zainteresowaniu ofertą instytucji kultury 4) Zmniejszenie księgozbioru bibliotek i spadek poziomu czytelnictwa 5) Niedostateczne wykorzystanie potencjału turystycznego obiektów zabytkowych 4.8. Infrastruktura transportowa Infrastruktura transportowa danego obszaru wpływa bezpośrednio na zaspokojenie potrzeb bytowych ludności zamieszkującej analizowane terytorium, związanych z dostępem do mediów czy możliwością swobodnego przemieszczania się. W poniższym podrozdziale zostanie przeprowadzona diagnoza stanu infrastruktury transportowej Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego, w tym stanu dróg, ścieżek rowerowych i ciągów pieszych. 4.8.1 Stan infrastruktury drogowej KOF Jakość infrastruktury drogowej na terenie jednostek samorządowych wchodzących w skład KOF ma kluczowe znaczenie w kontekście funkcjonowania całego obszaru. W kwestionariuszach przesłanych do partnerów znalazło się pytanie dotyczące oceny stanu infrastruktury technicznej. Zbiorcze zestawienie odpowiedzi dot. dróg gminnych prezentuje tabela 19. Tabela 19. Stan infrastruktury drogowej na terenie gmin KOF. Jednostka samorządowa Odcinki w dobrym stanie, nie wymagające modernizacji [km] Odcinki w złym stanie, wymagające modernizacji [km] Nowe odcinki wymagające budowy [km] Całkowita długość dróg gminnych [km] Będzino 27 30 10 57 Biesiekierz 33 15 5 48 m. Koszalin 59,81 33,81 25,48 93,62 Manowo 0,6 3,62 2,5 4,22 Mielno 23,9 6,0 13,4 29,9 Polanów 38,3 5,00 5,7 43,3 Sianów 18 55 0 73 Świe- 17,8 130,5 20 148,3 szyno KOF 218,41 248,93 82,08 497,34 Źródło: Opracowanie na podstawie kwestionariuszy wypełnionych przez partnerów. W gminach Sianów oraz Świeszyno długość dróg wymagających remontu wielokrotnie przewyższa długość odcinków w dobrym stanie (por. tab. 6). To wyraźny sygnał aby przyszłe inwestycje modernizacyjne w zakresie dróg gminnych skupić przede wszystkim na tych jednostkach, dla zapewnienia spójności komunikacyjnej KOF. Także na terenie m. Koszalina konieczne są inwestycje związane z remontami dróg - stan 36% odcinków oceniono jako zły. Najwyższe zapotrzebowanie na nowe drogi występuje w gm. Mielno i Świeszyno oraz m. Koszalinie. Przede wszystkim należy się skupić na remontach istniejących szlaków komunikacyjnych w celu poprawy bezpieczeństwa mieszkańców, a także przyjezdnych. Długość dróg powiatowych na terenie powiatu koszalińskiego oraz m. Koszalina w 2012 roku wynosiła ponad 1070 km. W skład sieci drogowej wchodzą drogi o nawierzchni twardej, twardej ulepszonej oraz gruntowej. - 97 -
600 500 400 300 200 100 0 Drogi o nawierzchni twardej [km] Drogi o nawierzchni twardej ulepszonej [km] Drogi o nawierzchni gruntowej [km] Rycina 86. Drogi na terenie Powiatu Koszalińskiego i m. Koszalina wg typu nawierzchni. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Udział dróg o nawierzchni twardej (w tym twardej ulepszonej) w całkowitej długości dróg powiatowych wynosi ok. 96%, natomiast dróg gruntowych ok. 4% (por. ryc. 86). Na terenie KOF istnieją odcinki siedmiu dróg wojewódzkich o łącznej długości ponad 153 km. Najdłuższym odcinkiem jest część drogi wojewódzkiej nr 168 przebiegająca przez Niedalino, Zegrze Pomorskie, Wyszewo, Mostowo, do wsi Drzewiany w gminie Bobolice, leżącej poza granicami Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego. Tabela 20. Odcinki dróg wojewódzkich na terenie powiatu koszalińskiego i m. Koszalina. Numer drogi Odcinek wojewódzkiej Mielno - 165 Mścice m. Koszalin - gr. powiatu biało- 167 gardzkiego Niedalino - Zegrze Pomorskie - 168 Wyszewo - Mostowo - Drzewiany m. Koszalin - gr. powiatu sła- 203 wieńskiego Krąg - Bobolice 205 m. Koszalin - gr. województwa 206 /Miastko/ Barcino - gr. 208 województwa /Wielin/ Całkowita długość odcinków dróg wojewódzkich na terenie powiatu koszalińskiego i m. Koszalin: Długość odcinka [km] Średnie dobowe natężenie ruchu 4,5 7952 13,3 4206 41,5 1387 14,8 6488 37,8 2598 36,0-23 5,2-24 153,1 Źródło: Opracowanie na podstawie Programu Ochrony Środowiska dla powiatu Koszalińskiego na lata 2012-2015 z perspektywą do roku 2019 oraz http://www.zzdw.koszalin.pl/html/pomiar_ruchu/i/11029. Największe dobowe natężenie ruchu występuje na odcinku drogi wojewódzkiej nr 165 z Mielna do Mścic i wynosi niemal 8 tys. pojazdów na dobę. Jest ona szczególnie obciążona w sezonie wakacyjnym będąc drogą dojazdową do wybrzeża Bałtyku. Drugą w kolejności pod względem natężenia ruchu kołowego jest droga wojewódzka nr 203 na odcinku z Koszalina do granicy powiatu sławieńskiego. W ciągu doby porusza się tam prawie 6,5 tys. pojazdów. Biegnie ona pasem nadmorskim z Ustki aż do połączenia z droga krajową nr 6 w gminie Sianów. Podobnie jak w przypadku dróg gminnych oraz powiatowych partnerzy projektu przekazali zestawienie dróg wojewódzkich, które wymagają remontu. 23 Brak wyodrębnionych danych dla ww. odcinka 24 Brak wyodrębnionych danych dla ww. odcinka - 98 -
Tabela 21. Drogi wojewódzkie wymagające modernizacji. Jednostka samorządowa m. Koszalin Sianów Źródło: Kwestionariusze wypełnione przez partnerów. Odcinki wymagające remontu: Droga wojewódzka nr 167, ul. Połczyńska (od ul. Działkowej do granicy miasta); Droga wojewódzka nr 206, ul. Zwycięstwa (od ul. Dębowej do granic miasta); Droga wojewódzka nr 206, modernizacja poprzez budowę chodnika m. Mokre. Koszaliński Obszar Funkcjonalny, a w szczególności m. Koszalin, pełni także ważną rolę węzła transportowego w kontekście ruchu krajowego. Na jego terenie przecinają się drogi krajowe nr 6 i 11 i przebiega trasa europejska E28 wchód - zachód (z Berlina do Mińska) o łącznej długości 1160 km. Droga krajowa nr 6 ma 351 km długości i łączy przejście graniczne z Niemcami w Kołbaskowie z Trójmiastem. Jest to jedna z najważniejszych dróg Pomorza, stanowi połączenie portów morskich od Świnoujścia do Trójmiasta, to od niej odchodzą połączenia w kierunku wybrzeża tak istotne dla ruchu turystycznego 25. Droga krajowa nr 11 łączy Bytom w woj. śląskim z Kołobrzegiem w woj. zachodniopomorskim, przebiegając przez województwa opolskie i wielkopolskie. Jest istotnym szlakiem transportowym, którym mieszkańcy zachodniej i południowo-zachodniej Polski podróżują w kierunku wybrzeża, natomiast dla mieszkańców Pomorza stanowi dogodne połączenie z centrum i południem kraju oraz Europą południową. Drogi krajowe na analizowanym obszarze pełnią podwójną role. Stanowią podstawowe kanały komunikacji dla mieszkańców KOF, a także dla wczasowiczów, którzy podążają nimi w kierunku wybrzeża. W sezonie wakacyjnym natężenie ruchu kołowego na odcinkach wymienionych dróg, a w szczególności DK11, istotnie wzrasta. Stąd też ważne jest utrzymywanie ich w dobrej kondycji, co bezpośrednio wpłynie na bezpieczeństwo podróżnych. Z powodu braku południowo-zachodniej obwodnicy m. Koszalina, ruch tranzytowy przebiegający przez centrum miasta wpływa na znaczące utrudnienia dla ruchu lokalnego oraz pogorszenie bezpieczeństwa. Wzmożony ruch samochodowy ma również negatywny wpływ na środowisko poprzez wzrost zanieczyszczenia powietrza oraz przekroczenie norm hałasu. Tabela 22. Drogi krajowe na terenie Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego. Gmina Długość odcinka Numer drogi krajowej [km] 6 Biesiekierz 18,6 6 Sianów 10,8 11 Będzino 20,4 11 Manowo 21,4 6 i 11 m. Koszalin 19,8 Całkowita długość odcinków dróg krajowych: 90,9 Źródło: Program ochrony środowiska dla powiatu koszalińskiego na lata 2012-2015 z perspektywą do roku 2019. Drogi krajowe w KOF tworzą sieć o długości ok. 91 km. Najdłuższe odcinki występują w gminach Będzino oraz Manowo, przez które przebiega wspomniana wyżej DK11. Drogi krajowe, podobnie jak wojewódzkie stanowią szkielet transportowy regionu, który zapewnia sprawne przemieszczanie się pomiędzy KOF a resztą kraju. Dbałość o stan techniczny dróg krajowych jest więc szczególnie istotna. Niektóre odcinki wymagają jednak modernizacji. Tabela 23. Drogi krajowe wymagające modernizacji. Jednostka samorządowa Będzino Biesiekierz DK 6; m. Koszalin Manowo Sianów Odcinki wymagające remontu DK 11, Mścice - przebudowa drogi, budowa kanalizacji deszczowej, budowa chodnika, remont ścieżki rowerowej; DK 6, Al. Monte Cassino, ul. Fałata, ul. Gdańska; DK 11, ul. Krakusa i Wandy, ul. Gnieźnieńska; DK 11, zjazd z DK11 do Kretomina (ul. Kretomińska); DK 6, Sianów - Karnieszewice; DK 6, skrzyżowania do m. Kłos - modernizacja Źródło: Kwestionariusze wypełnione przez partnerów. 25 http://www.gddkia.gov.pl/pl/a/8808/droga-ekspresowa-s6-goleniow-poczatek-obwodnicy-slupska - 99 -
Stan infrastruktury drogowej analizowanego obszaru ma również wpływ na czasową dostępność transportową do ośrodka centralnego. Jest ona przedstawiona na jednej z map opracowanych na potrzeby Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (por. ryc. 87). Jej autorzy wzięli pod uwagę czas dojazdu indywidualnym transportem samochodowym do centrów najbliżej położonych ośrodków wojewódzkich, grodzkich (wraz ze stolicami dawnych województw) oraz powiatowych. Zgodnie z wynikami dokonanych pomiarów, KOF charakteryzuje długi czas dojazdu do miasta wojewódzkiego. Wykreślone izochrony dojazdu do Warszawy również wskazują wysokie wartości (ok 360 minut). Zależność ta jest o tyle niepokojąca, że nie wynika wyłącznie z fizycznej odległości dzielącej KOF od Warszawy, ale również w dużym stopniu od klasy, kategorii i stanu technicznego dróg. Orientacyjny czas dotarcia do Szczecina, z racji odległości między miastami jest znaczny i wg portalu Google Maps wynosi ok. 2 godzin. Lepiej prezentuje się dostępność ośrodka powiatowego, która we wszystkich gminach poza gm. Polanów wynosi poniżej 20 minut. Są to wyniki zbliżone do podobnych ośrodków znacznie oddalonych od miasta wojewódzkiego jak Słupsk czy Piła. Rycina 87. Czasowa dostępność transportowa Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego. Źródło: Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. W kwestii dostępności transportowej KOF należy również poruszyć konieczność usprawnienia połączenia m. Koszalin z gm. Mielno. Obecnie podróżujący w tym kierunku są skazani na jazdę DK11 i dalej drogą wojewódzką nr 165, które w trakcie sezonu letniego charakteryzują się wyjątkowo wysokim natężeniem ruchu. Pośrednim rozwiązaniem problemu może być uruchomienie dodatkowych kursów autobusów komunikacji podmiejskiej, które pozwolą mieszkańcom m. Koszalina na dogodny dojazd do pasa nadmorskiego bez wykorzystania transportu indywidualnego. Inną alternatywą może być budowa nowego bezkolizyjnego połączenia dwóch - 100 -
gmin, co pozwoli na skierowanie strumieni podróżnych na dwie drogi dojazdowe i tym samym rozładuje natężenie ruchu na odcinku Mielno-Koszalin. 4.8.2 Inwestycje w infrastrukturę drogową Inwestycje związane z modernizacją szlaków transportowych powinny być planowane z uwzględnieniem wpływu na komunikację lokalną oraz natężenia ruchu na poszczególnych odcinkach dróg, jak również równomiernego rozłożenia prac budowlanych i modernizacyjnych wśród poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego. Konieczne jest ustalenie konkretnych odcinków szlaków transportowych kwalifikujących się do procesu modernizacji. W odniesieniu do całościowego funkcjonowania KOF, szczególną wagę należy przywiązywać do tych inwestycji, które wpływają na jakość wewnętrznych powiązań komunikacyjnych, podnosząc jednocześnie spójność obszaru. W kwestionariuszach przesłanych przez gminy oraz powiat koszaliński wyszczególniono inwestycje, które będą finansowane lub współfinansowane przez partnerów w nadchodzących latach. Uzasadniona w kontekście wzmożonego ruchu turystycznego jest także inwestycja w miejsca parkingowe na obszarach nadmorskich, w tym w gm. Mielno. Wpłynie to na ograniczenie zjawiska dzikiego parkowania i skoncentrowanie parkujących pojazdów w miejscach do tego przeznaczonych. Poza wyżej wymienionymi inwestycjami należy wymienić także planowaną przebudowę DK6, która do roku 2022 ma zyskać status drogi ekspresowej, łączącej Szczecin z Gdańskiem. Jako pierwsza ma zostać oddana do użytku obwodnica Koszalina i Sianowa o długości 21 km (planowana data oddania inwestycji 2017 r.) w ciągu planowanej drogi ekspresowej S6, która wyprowadzi ruch tranzytowy poza centra ww. miast, nieco później (na rok 2018) planuje się oddanie do użytku odcinka 116,9 km między Goleniowem a m. Koszalinem z wyłączeniem istniejącej obwodnicy Nowogardu. Droga ma mieć konstrukcję dwujezdniową, po dwa pasy ruchu w każdą stronę, z maksymalną prędkością ruchu samochodów osobowych do120 km/h. Dostęp do drogi będzie możliwy jedynie z wykorzystaniem węzłów drogowych, a ruch lokalny będzie się odbywać na drogach zbiorczych wraz z bezkolizyjnymi przejazdami drogowymi (bez wjazdu na drogę ekspresową). W wyniku decyzji środowiskowej wydanej przez Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Szczecinie wybrano wariant V/Va obejmujący budowę 27 węzłów drogowych, 19 miejsc obsługi podróżnych, 45 przejść dla zwierząt oraz przepustów dla płazów w 24 wskazanych lokalizacjach ich bytowania. W celu ochrony przed zanieczyszczeniem wód przewidziano budowę podczyszczalni wód opadowych, zbiorników retencyjnych i retencyjno-infiltracyjnych, a teren, przez który będzie przebiegać droga zostanie zabezpieczony przed nadmiernym hałasem poprzez budowę ekranów akustycznych. Powyższe inwestycje zostały ujęte w znowelizowanym w dn. 5 sierpnia 2014 r. przez Rząd Programie Budowy Dróg Krajowych i Autostrad na lata 2011-2015. Odcinki trasy S6 w woj. pomorskim: Koszalin - Słupsk oraz Słupsk Gdańsk z wyłączeniem istniejącej obwodnicy Słupska są planowane do ujęcia w przygotowywanym Programie Budowy Dróg Krajowych i Autostrad na lata 2014-2020. - 101 -
Rycina 88. Orientacyjny plan przebiegu obwodnicy m. Koszalina i Sianowa. Źródło: http://www.gddkia.gov.pl/pl/a/11412/obwodnica-koszalina-i-sianowa. Przebudowa DK6 jest szczególnie ważna dla sprawnego funkcjonowania transportu krajowego i międzynarodowego, poprawi warunki przewozowe w wymiarach: społecznym, ochrony środowiska i bezpieczeństwa. Wpłynie także na ograniczenie czasu przejazdu, zmniejszenie eksploatacji pojazdów i zmniejszenie liczby wypadków. Umożliwi zrównoważony rozwój samorządów leżących na jej trasie, także zwiększy atrakcyjność inwestycyjną i turystyczną. Poprawi również dostępność mieszkańców Pomorza do portów lotniczych w Szczecinie, Berlinie i Trójmieście. Dnia 23.11.2013, z inicjatywy Gminy Kobylnica, zawiązano Stowarzyszenie Samorządowe S6, które obrało za cel wsparcie inwestycji poprzez współdziałanie członków w zakresie promowania idei budowy drogi ekspresowej S6, wspieranie przygotowania i przyspieszenie realizacji inwestycji związanej z budową drogi oraz współpracę w zakresie wykorzystania potencjału gospodarczego i społecznego terenów przyległych do drogi ekspresowej S6, jej węzłów komunikacyjnych i dróg dojazdowych, w tym także po zakończeniu budowy drogi dla spójności strefy Korytarza Północnego Unii Europejskiej, którego jest osią. Innym kluczowym projektem z punktu widzenia dostępności transportowej regionu jest Droga S11 Koszalin Pyrzowice (A1) w ciągu DK11 o planowanej długości 658 km. Droga na całej długości ma mieć konstrukcję dwujezdniową i docelowo połączy Górny Śląsk z wybrzeżem, jak również będzie stanowić południowo- zachodnie obejście m. Koszalina i zurbanizowanych obszarów podmiejskich gmin Świeszyno i Manowo, która odciąży m. Koszalin w ciągu sezonu turystycznego wyprowadzając ruch turystyczny poza miasto. W Planie Budowy Dróg Krajowych i Autostrad na lata 2011-2015 ujęto: budowę odcinka Kołobrzeg-Koszalin S11, tożsamą z realizacją trasy S6 wg przyjętego tzw. wariantu kołobrzeskiego ; budowę w ramach obwodnicy Koszalina i Sianowa ok. 2 km odcinka S11 od planowanego węzła Bielice łączącego S6 i S11 do węzła Koszalin Zachód. Odcinek ten będzie stanowił fragment zachodniego obejścia Koszalina w ciągu trasy S11. Miasto Koszalin i pozostałe samorządy KOF podejmują intensywne działania by dalszy odcinek planowanej trasy ekspresowej S11 przebiegający na południe od Koszalina przez obszar KOF w kierunku Szczecinka został uwzględniony do realizacji w przygotowywanym PBDKiA na lata 2014-2020. W celu lobbowania za przyśpieszeniem budowy drogi ekspresowej S11 zawiązano Stowarzyszenie Gmin, Powiatów i Województw Droga S11, początkowo liczące 17 samorządów położonych przy trasie drogi krajowej nr 11. Obecnie Stowarzyszenie liczy 59 członków. Dotychczas wybudowano 40,3 km drogi, a 5,3 km znajduje się w budowie 26. 26 http://www.s11.com.pl/ - 102 -
Powstanie ww. odcinków dróg ekspresowych znacząco usprawni komunikację w regionie, odciąży drogi lokalne i skuteczniej skanalizuje szczególnie ruch turystyczny, zmniejszając natężenie ruchu na drogach gminnych, powiatowych i wojewódzkich. 4.8.3 Ścieżki rowerowe Ścieżki rowerowe są ważnym elementem infrastruktury drogowej, poprawiającym bezpieczeństwo rowerzystów, a także czynnikiem wpływającym na rozwój turystyki w regionie. Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego na terenie Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego w 2013 istniało ok. 70 km ścieżek rowerowych. Ponad 63% ich całkowitej długości znajdowało się na terenie m. Koszalina (por. ryc. 89). Gminą, która pozytywnie wyróżniła się na tle partnerów była gm. Mielno, która wybudowała 10,4 km ścieżek rowerowych. W świetle zgromadzonych danych, gmina Manowo w 2013 r. nie posiadała ścieżek rowerowych, co stanowi bardzo widoczny brak. Należy jednak zaznaczyć, iż w planach inwestycyjnych gmin wymienionych we wcześniejszym podrozdziale znajdują się zadania dotyczące budowy infrastruktury dla rowerzystów. 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2,9 1,5 0,0 10,4 Rycina 89. Długość ścieżek rowerowych w gminach KOF w 2013 r. [km]. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Konieczna jest dalsza budowa nie tylko pojedynczych ścieżek ale także całego systemu połączeń rowerowych. Ich lokalizacja, szczególnie w gminach o wysokim wskaźniku lesistości, może stanowić atut regionu i ściągnąć turystów zainteresowanych tą formą wypoczynku. Nie można zapomnieć także o mieszkańcach 2,0 6,6 1,8 44,2 69,4 KOF, którzy również skorzystają na tego typu inwestycjach. Rower coraz częściej z różnych przyczyn, zdrowotnych czy ekonomicznych, jest wybierany jako alternatywny środek transportu. Warto zaznaczyć, iż w okresie zimowym szlaki rowerowe mogą częściowo służyć jako trasy do uprawiania narciarstwa biegowego, które powoli zyskuje coraz większą liczbę zwolenników, a na obszarze tak bogatym i zróżnicowanym krajobrazowo może stać się interesującą formą rekreacji. 4.8.4 Transport publiczny 4.8.4.1 Transport drogowy Na terenie KOF funkcjonuje szereg podmiotów prowadzących działalność z zakresu przewozu osób. Zgodnie ze stanem na wrzesień 2014 r., Prezydent Miasta Koszalina wydał zezwolenia na wykonywanie przewozów regularnych dla 18 przewoźników. Największymi przedsiębiorstwami, oferującymi samochodowe przewozy pasażerskie na terenie Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego, są: Miejski Zakład Komunikacji Sp. z o. o. w mieście Koszalinie oraz Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej Sp. z o. o. PKS Koszalin. Każde z wymienionych przedsiębiorstw posiada w swoim taborze ponad 50 pojazdów. Obejmuje on zróżnicowane środki transportu: od mikrobusów (ok. 20 miejsc), przez autobusy, po autokary, którymi podróżować może jednocześnie nawet 165 osób. MZK w Koszalinie oferuje głównie przewozy miejskie i podmiejskie obsługując 12 linii miejskich, 2 linie podmiejskie oraz 2 sezonowe (w okresie wakacyjnym). Poza regularnymi kursami prowadzi także okazjonalny przewóz osób. W 2013 r. MZK przewiozło ponad 19 mln pasażerów 27. Pozostali przewoźnicy, ze względu na niepubliczne formy własności nie udostępniają danych dotyczących liczby przewożonych osób. Szczególną rolę w świetle dążenia do ograniczenia emisji zanieczyszczeń odgrywa modernizacja taboru z nastawieniem na wykorzystanie pojazdów niskoemisyjnych. MZK w Koszalinie traktuje to zagadnienie priorytetowo, a jednym z głównych elementów jego polityki jest ciągła wymiana autobusów na nowe modele, spełniające coraz bardziej rygorystyczne normy emisji spalin. Aktualnie ok. 22% taboru stanowią autobusy 27 http://www.mzk.koszalin.pl/o-firmie - 103 -
spełniające normę EURO 5, a po dostawie kolejnych pojazdów (w roku bieżącym), udział ten wzrośnie do 35%. Plany Spółki w zakresie taboru na kolejne lata ukierunkowane są na dalszą odnowę floty autobusów, poprawę jakości transportu publicznego w mieście Koszalinie oraz zmniejszanie emisji gazów cieplarnianych. Do roku 2020 Spółka planuje zakupić z udziałem środków unijnych 20 szt. fabrycznie nowych autobusów spełniających obok innych parametrów, także standardy obowiązującej normy emisji spalin (aktualnie jest to EURO 6). Poza tym na obszarze KOF działają przewoźnicy powiązani z przedsiębiorstwami komunikacji samochodowej PKS w Szczecinku Sp. z o.o., PKS w Wałczu Sp. z o.o., PKS w Bytowie S.A. oraz przewoźnicy prywatni, m.in. AIRBUS Przewozy Pasażerskie, POL- TRANS, ATA-TRANS, Firma Przewozowa RONIN i inne. Wszystkie gminy KOF są obsługiwane przez publicznych bądź prywatnych przewoźników i mają stałe połączenie z miastem Koszalinem. W perspektywie rozwoju transportu publicznego w KOF szczególną wagę należy przyłożyć do rozwoju komunikacji publicznej, stworzy to nowe perspektywy przed mieszkańcami gmin, umożliwiając tym samym dojazdy do pracy bądź korzystanie z różnego rodzaju usług na terenie całego obszaru funkcjonalnego. Komunikacja autobusowa w KOF niemalże w całości zastępuje transport kolejowy. Mapa (ryc. 90) prezentuje równomierny rozkład połączeń, rozchodzący się promieniście od rdzenia na wszystkie gminy powiatu koszalińskiego. Należy zaznaczyć, że obraz połączeń w transporcie publicznym (zbiorowym) jest w dużej mierze powiązany ze strukturą osadniczą danej gminy gminy o luźnej strukturze (duża liczba rozporoszonych miejscowości) wykazują większą liczbę połączeń; gminy o skupionej strukturze (mniejsza liczba miejscowości, mniejsze ich rozproszenie) wykazują ich mniej. Rycina 90. Autobusowy transport publiczny połączenia do m. Koszalina. Źródło: Opracowanie własne na podstawie kwestionariuszy do Partnerów KOF. 4.8.4.2 Transport kolejowy Koszaliński Obszar Funkcjonalny jest obsługiwany przez trzy całoroczne linie kolejowe: nr 202 Stargard Szczeciński Gdańsk Główny, nr 402 Koszalin Goleniów i 427 Mścice Mielno, będąca w rękach samorządu m. Koszalina. Linia nr 202 jest w całości zelektryfikowana i w 85% jednotorowa co powoduje nieefektywne wykorzystanie tego odcinka. Linia nr 402 została objęta programem pt. Modernizacja regionalnej linii kolejowej 402 Goleniów Kołobrzeg wraz z budową łącznicy do Portu Lotniczego Szczecin Goleniów. Dotychczasowy niezelektryfikowany odcinek z Kołobrzegu do Goleniowa w ramach projektu zostanie wyposażony w odpowiednią infrastrukturę. Dodatkowo powstała łącznica kolejowa z Portem Lotniczym Szczecin-Goleniów. Wyżej wymieniony program rozpoczął się w kwietniu 2010 r., a jego koniec przypada na wrzesień 2014 r. Realizacja programu stwarza nowe możliwości dla mieszkańców KOF związane z usprawnioną komunikacją w kierunku portu lotniczego. W sezonie letnim, poza ww. wymienionymi liniami, na trasie Koszalin-Mielno kursuje szynobus, którego operatorem jest spółka Przewozy Regionalne. Aktualny rozkład jazdy pociągów (stan na 06.07.2014 r.) obejmuje bezpośrednie połączenia m. in. z: Kołobrzegiem, Słupskiem, Szczecinem, Wrocławiem, Lublinem, Krakowem, Olsztynem, Poznaniem, Katowicami, Warszawą i Białymstokiem. - 104 -
4.8.4.3 Transport lotniczy Na obszarze gminy Świeszyno funkcjonuje byłe lotnisko wojskowo-pasażerskie w Zegrzu Pomorskim, którego właścicielem jest powiat koszaliński, a dzierżawcą Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Pomorza Środkowego. Aktualnie obiekt posiada status zarejestrowanego w Urzędzie Lotnictwa Cywilnego lądowiska cywilnego i jest użytkowany głównie przez Aeroklub Koszaliński, Lotnicze Pogotowie Ratunkowe oraz prywatnych użytkowników z segmentu tzw. general aviation (nierozkładowych lotów awionetek). Obecnie inwestycje związane z uruchomieniem pasażerskiego lotniska obsługującego regularny ruch pasażerski w Zegrzu Pomorskim w najbliższych latach nie są planowane z uwagi na niemożność dofinansowania budowy lotnisk ze środków europejskich, które będą wdrażane w Polsce w ramach perspektywy finansowej UE na lata 2014-2020. 4.8.4.4 Inne formy transportu Po wodach jeziora Jamno kursuje statek Koszałek pełniący funkcję tramwaju wodnego, łączącego najmłodszą dzielnicę m. Koszalina Jamno z Unieściem. Statek kursuje codziennie w okresie letnim, rejs trwa ok. 40 minut. Koszałek wszedł na stałe do kanonu lokalnych atrakcji i cieszy się coraz większą popularnością jako alternatywny środek transportu w stronę wybrzeża 28. najgorsze natomiast na obszarze wiejskim gminy Sianów oraz w gminach Będzino i Biesiekierz. Lepiej wypadły ścieżki piesze, z których zadowolony jest co trzeci mieszkaniec KOF. Najlepsze oceny w tym przypadku odnotowano na obszarze miast: Sianowa (54% ocen pozytywnych), Koszalina (48%) i Polanowa (43%). Porównywalny wynik osiągnięty został w przypadku ścieżek rowerowych, które pozytywnie ocenia 32% badanych. Również w tym przypadku najbardziej zadowoleni są mieszkańcy miast: Koszalina (55%), Polanowa (47%) i Sianowa (32%). Niecałe 30% ankietowanych zgadza się ze zdaniem: Długość ścieżek pieszo-rowerowych jest wystarczająca. Największa liczba ocen pozytywnych pochodziła z m. Polanowa, m. Koszalina i gminy Manowo. Opinie na temat ścieżek pieszych oraz rowerowych wyraźnie sugerują, że konieczny jest rozwój ich sieci na obszarach wiejskich, gdzie, w ocenie mieszkańców, wciąż jest ich za mało. 43% osób zamieszkujących na terenie KOF zgadza się, że Dostępność komunikacji publicznej na terenie gminy jest wystarczająca. Największy odsetek osób wyrażających taką opinię odnotowano w m. Koszalinie (59%), m. Polanowie (58%) oraz gminie Biesiekierz (49%). 4.8.5 Infrastruktura drogowa i transport publiczny w ocenie mieszkańców W trakcie badania ankietowego z mieszkańcami KOF, ich ocenie poddano kilka zagadnień bezpośrednio związanych z infrastrukturą drogową oraz transportem publicznym. Stan techniczny dróg, na terenie swojej gminy lub w jej sąsiedztwie, pozytywnie ocenia niecałe 22% mieszkańców. 44% ocen negatywnych czyni stan techniczny dróg jedną z gorzej ocenianych dziedzin funkcjonowania samorządów lokalnych. Najlepsze oceny w tym zakresie zebrano wśród mieszkańców gminy Polanów (zarówno miasto, jak i obszar wiejski), 28 http://www.kogis.pl/oferta/atrakcje_dla_dzieci/rejs_statkiem_koszalek_w_koszalinie/ - 105 -
Konkluzje strategiczne infrastruktura transportowa 1) Dobrze oceniana przez mieszkańców dostępność komunikacji publicznej 2) Modernizacja istotnej linii kolejowej nr 402, wraz z utworzeniem połączenia z portem lotniczym Szczecin Goleniów 3) Zły stan techniczny dróg konieczność przeprowadzenia remontów/modernizacji na wielu odcinkach dróg każdej kategorii 4) Zbyt duże obciążenie niektórych odcinków dróg, świadczące o konieczności budowy nowych połączeń 5) Brak dróg ekspresowych, umożliwiających lepsze skomunikowanie obszaru z pozostałą częścią kraju konieczny dalszy lobbing na rzecz ich budowy 6) Braki w sieci ścieżek rowerowych (szczególnie na obszarach wiejskich) wpływają na obniżenie dostępności walorów przyrodniczo-krajobrazowych 7) Niedostatecznie rozwinięta komunikacja kolejowa. Konieczność dalszego rozwijania sieci połączeń. 8) Obsługa połączeń podmiejskich przez prywatnych przewoźników, brak koordynacji, niejednolity i niekorzystny dla mieszkańców system opłat 4.9. Gospodarka 4.9.1 Przedsiębiorczość i rozwój gospodarczy Polityka gospodarcza zazwyczaj analizowana jest w skali makro, z odniesieniem do funkcji władz centralnych i powiązanych z nimi instytucji. Większe znaczenie, w odniesieniu do budowy strategii rozwoju lokalnego mają jednak działania organów administracji samorządowej oraz ich współpraca z przedstawicielami lokalnych podmiotów gospodarczych i innych interesariuszy rozwoju (np. inkubatory przedsiębiorczości, agencje rozwoju lokalnego itp.). Wzrost gospodarczy oraz idąca za nim poprawa warunków życia ludności może być stymulowana poprzez tworzenie odpowiednich warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Proces ten odbywa się zazwyczaj z zastosowaniem różnego rodzaju zachęt (np. podatkowych). Stan istniejący lokalnej gospodarki na obszarze diagnozy analizowano głównie z wykorzystaniem danych Głównego Urzędu Statystycznego, uzupełnionych wynikami ankiety wśród mieszkańców KOF oraz danymi uzyskanymi od urzędów poszczególnych gmin i pozostałych partnerów projektu. Przegląd podstawowych danych i wskaźników dotyczących sytuacji gospodarczej obszaru pozwala wybrać instrumenty wspierania gospodarki najbardziej dostosowane do lokalnych potrzeb rozwojowych. Wykonana dla lat 2009-2013 analiza zmiany liczby podmiotów wpisanych do rejestru REGON wskazuje na dużą stabilność w tym zakresie w KOF. Zarówno w poszczególnych gminach z osobna, jak i w całym KOF notowano niewielkie wahania liczby podmiotów gospodarczych, a liczba funkcjonujących podmiotów utrzymuje się od kilku lat na stałym poziomie (por. ryc. 91). Ośrodkiem skupiającym największą liczbę podmiotów gospodarczych jest miasto Koszalin, gdzie działa około 75% z ich ogólnej liczby. Udział ten wynika z rdzeniowego charakteru miasta oraz jego wielkości. Warto jednak zauważyć, że koncentracja działalności gospodarczej nie jest wprost proporcjonalna do koncentracji ludności (w Koszalinie zamieszkuje na stałe ok 65% populacji KOF). Tego rodzaju dysproporcja świadczy o polaryzacji obszaru również pod względem gospodarczym. Przestrzenne skupianie działalności - 106 -
Tysiące Strategia Zrównoważonego Rozwoju Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego gospodarczej związane jest z możliwością uzyskania dodatkowych zysków płynących z tzw. korzyści aglomeracji. 26 25 24 23 22 21 20 19 18 17 2009 2010 2011 2012 2013 Rycina 91. Zmiany liczby podmiotów gospodarczych w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Wskaźnikiem wykorzystanym do zbadania aktywności gospodarczej społeczności lokalnej KOF była liczba podmiotów wpisanych do rejestru REGON w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców. Jego wartość obliczona dla jednostek KOF wyniosła prawie 1,5 tys. (por. ryc. 92). Jest ona wyraźnie większa od średniej wojewódzkiej (blisko 1,3 tys.) oraz krajowej (niecałe 1,1 tys.). Świadczy to o względnie wysokim poziomie przedsiębiorczości i dobrej kondycji lokalnej gospodarki na obszarze objętym badaniem. Przyczyny takiego zjawiska mogą mieć dwojaki charakter. Po pierwsze może ono wynikać ze specyfiki i kapitału społecznego mieszkańców oraz atmosfery sprzyjającej zakładaniu własnej działalności. Po drugie, kluczowa może być duża atrakcyjność turystyczna tego obszaru wpływająca na gęstość podmiotów branży turystycznej, które z reguły są reprezentantami sektora mikroprzedsiębiorstw, decydującego o rozkładzie analizowanego wskaźnika. Liczba zarejestrowanych podmiotów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców wykazuje duże zróżnicowanie przestrzenne wewnątrz analizowanego obszaru. Zdecydowanie najwyższą wartość osiąga on w przypadku gminy Mielno, dla której wynosi blisko 3 tys. Tak wysoka aktywność gospodarcza wynika w tym przypadku z dominacji funkcji turystycznej, opartej na dużej liczbie podmiotów o niewielkiej liczbie zatrudnianych osób. Duży ruch turystyczny generuje również większy rynek zbytu na usługi w porównaniu do pozostałych jednostek partnerskich KOF. Oprócz Mielna, wartość wskaźnika powyżej średniej KOF została osiągnięta wyłącznie w m. Koszalinie. W tym przypadku jest to oczywista konsekwencja wiodącej pozycji miasta w hierarchii systemu osadniczego regionu. Ogólnie uzyskane na badanym obszarze wyniki wahały się w zakresie od 709 do 2826 podmiotów na 10 tys. osób. 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Rycina 92. Podmioty wpisane do rejestru regon na 10 tys. ludności w 2013 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Kolejnym elementem analizy gospodarki lokalnej jest struktura wielkościowa przedsiębiorstw mierzona według liczby osób zatrudnianych przez funkcjonujące na danym terenie podmioty. W przypadku KOF grupą zdecydowanie dominującą są mikroprzedsiębiorstwa (zatrudniające od 0 do 9 osób), z udziałem na poziomie niemal 97% ogólnej liczby podmiotów (por. ryc. 93). Kolejne, liczące się w strukturze przedziały, to przedsiębiorstwa zatrudniające od 10 do 49 i od 50 do 249 osób. Trzy wymienione klasy wielkościowe, wchodzą zgodnie z definicją Ministerstwa Gospodarki oraz Komisji Europejskiej, w skład sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Oznacza to, że sektor ten obejmuje 99,92% wszystkich podmiotów gospodarczych z KOF. Wszystkie podmioty zaliczane do wyższych kategorii zlokalizowane są w m. Koszalinie i stanowią 0,077% (250-999 zatrudnionych) oraz 0,004% (1000 i więcej zatrudnionych) ogólnej liczby dla całego KOF. Warto podkreślić, że stosując wartości bezwzględne w ostatnich dwóch klasach wielkości znalazło się odpowiednio 19 i 1 podmiot. Tak duża liczba podmiotów sektora MŚP jest prawdopodobnie wynikiem wysokiego poziomu przedsiębiorczości, który potwierdzony został w trakcie wcześniejszych analiz. Niewątpliwą zaletą takiej sytuacji jest stosunkowo wysoka niezależność obszaru od funkcjonowania pojedynczych, dominujących pracodawców, których ewentualny upadek zachwiałby - 107 -
całą gospodarką. Istotnym plusem jest również dynamika i elastyczność sektora MŚP, który jako całość względnie szybko dostosowuje się do zmian na rynku. Nie należy jednak zapominać o negatywnych następstwach związanych z brakiem dużych przedsiębiorstw. Pomimo coraz większej wagi przykładanej w ostatnich latach do rozwoju sektora MSP w polskich warunkach należy wciąż pamiętać o roli pełnionej przez największych pracodawców. Duże zakłady często pozostają lokomotywami napędzającymi w pewnym stopniu lokalną gospodarkę poprzez przyciąganie kooperantów i współpracę z mniejszymi przedsiębiorcami, co wpływa na powstawanie tzw. efektu mnożnikowego. Przyciąganie dużych inwestorów daje więc nie tylko określoną liczbę miejsc pracy, ale również poszerza rynek zbytu dla istniejących podmiotów. Istotne okazują się również wpływy samorządów z tytułu udziału w podatkach dochodowych PIT i CIT oraz z podatków i opłat lokalnych. 100% 98% 96% 94% 92% 90% 0-9 10-49 50-249 250-999 1000 i więcej Rycina 93. Struktura wielkościowa podmiotów gospodarczych na obszarze KOF wg liczby zatrudnionych w 2013 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Analiza struktury rodzajowej lokalnej gospodarki pozwala zauważyć, że najliczniejszą grupę na analizowanym terenie stanowią podmioty należące do sekcji G Polskiej Klasyfikacji Działalności 2007 (reprezentowanej głównie przez działalność handlową i naprawę pojazdów) stanowiły one niemal 25% wszystkich podmiotów w KOF. Poza tym wyróżniały się również sekcje: F (budownictwo) z udziałem blisko 11%, M (działalność profesjonalna, naukowa i techniczna) ok. 8%, I (działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi) ok. 8% oraz C (przetwórstwo przemysłowe) z udziałem również na poziomie ok. 8%. Najmniej liczne są sekcje: B (górnictwo i wydobywanie), E (dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją), O (administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne) i D (wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych), dla których udział nie przekracza w żadnym przypadku 0,5%. Warto zauważyć, że badany obszar charakteryzuje względnie zróżnicowana gospodarka, a zlokalizowane w jego obrębie podmioty reprezentują niemal wszystkie sekcje wyróżnione w PKD 2007 z wyjątkiem organizacji i zespołów eksterytorialnych. Najliczniejsza reprezentacja sekcji związanych z handlem i budownictwem jest również charakterystyczna dla gospodarki całego kraju. Należy przy tym podkreślić, że największy odsetek podmiotów w ramach tych sekcji stanowią różnego rodzaju sklepy i hurtownie. Za pozytywne i wyróżniające KOF zjawisko można jednak uznać stosunkowo wysoką pozycję działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej. Rosnący udział tego rodzaju działalności jest charakterystyczny dla nowoczesnych gospodarek krajów rozwiniętych i należy dążyć do dalszego umocnienia sektora w strukturze gospodarki polskich regionów. 4.9.2 Rynek pracy Zależności na rynku pracy porównywalne są do zależności np. na rynku towarów czy usług. Umożliwia on sprzedającym i kupującym zawarcie transakcji, której przedmiotem jest praca. Najbardziej istotne elementy funkcjonowania tego rynku to podaż pracy i popyt na pracę. W zasadzie cały rynek pracy można bardzo ogólnie określić jako proces wzajemnego oddziaływania popytu i podaży na pracę. W okresie dokonujących się na rynku pracy dynamicznych zmian, ze względu na ich społeczne oraz ekonomiczne skutki staje się on coraz istotniejszym czynnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego. Podażowa strona rynku pracy wiąże się bezpośrednio ze strukturą i wielkością zasobów pracy. Zazwyczaj jest ona określana przez liczbę ludności w wieku produkcyjnym, zgodnie z obowiązującą na danym obszarze definicją. W przypadku popytowej strony rynku pracy jest ona określana poprzez liczbę miejsc pracy, czyli liczbę osób pracujących oraz wolne miejsca pracy. - 108 -
Tysiące Strategia Zrównoważonego Rozwoju Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego Nierównowaga między podażą pracy i popytem na pracę przejawia się w postaci bezrobocia. W polskim sprawozdawstwie statystycznym, pod względem zdolności do wykonywania pracy, prowadzi się statystyki liczby ludności w podziale na trzy główne grupy wiekowe: (1) wiek przedprodukcyjny (0-17 lat); (2) wiek produkcyjny (18-64 lata mężczyźni/18-59 lat kobiety) i (3) wiek poprodukcyjny (65 lat i więcej mężczyźni/60 lat i więcej kobiety). Dla celów analizy rynku pracy w KOF wykorzystano dane Głównego Urzędu statystycznego związane z liczbą ludności w wieku produkcyjnym, w ujęciu dynamicznym. Biorąc pod uwagę dane GUS, na analizowanym obszarze, od 2010 roku obserwuje się postępujący spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym (por. ryc. 94). Dodatkowym, negatywnym zjawiskiem jest fakt, że spadek ten jest z roku na rok coraz większy. Ogólna liczba ludności w wieku produkcyjnym, określająca podaż pracy na danym obszarze spadła z prawie 109 tys. w roku 2010 do poziomu poniżej 106,5 tys. w roku 2013. Ostatni wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym obserwowano pomiędzy rokiem 2009 i 2010. Wartość wskaźnika dynamiki dla całego okresu jest ujemna. Obserwowany proces niekorzystnie wpływa na strukturę demograficzną obszaru, oddziałując bezpośrednio na jego sytuację gospodarczą. Udział w podatku dochodowym od osób fizycznych jest istotnym źródłem dochodów jednostek samorządu terytorialnego, a wpływy z tego tytułu są w dużym stopniu zależne od liczby ludności w analizowanej grupie wiekowej. Spadek tej liczby, szybszy niż w pozostałych przedziałach wiekowych, powoduje wzrost obciążeń społecznych (mniejsza liczba osób w wieku produkcyjnym musi zapewnić utrzymanie stałej lub rosnącej liczby osób w wieku nieprodukcyjnym). 110 108 106 104 102 100 2009 2010 2011 2012 2013 Rycina 94. Zmiany liczby ludności w wieku produkcyjnym (podaż pracy) w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Nieco inna tendencja charakteryzowała liczbę miejsc pracy. Ze względu na dostępność danych, została ona przeanalizowana wyłącznie dla lat 2009-2012. W tym okresie widoczny był hamujący wzrost liczby miejsc pracy w latach 2009-2011 oraz dużo bardziej wyraźny spadek w roku 2012 (por. ryc. 95). Początkowy wzrost w liczbach bezwzględnych, to zmiana z poziomu przekraczającego 37,5 tys. miejsc pracy w roku 2009 do ponad 38,5 tys. w roku 2011. Spadek w ostatnim roku zaniżył analizowaną wartość do 37 tys., co oznacza zejście poniżej stanu z 2009 roku. Zależność ta pokazuje, że pomimo stabilnej liczby działających w KOF podmiotów gospodarczych, obserwuje się negatywne tendencje na rynku pracy. Może to być wynikiem działania kilku czynników: (1) niekorzystnych zmian w strukturze wielkościowej podmiotów, (2) problemów restrukturyzacji niektórych gałęzi gospodarki, (3) odłożonych w czasie efektów utraty przez m. Koszalin istotnej funkcji administracyjnej. Warto zauważyć, że również w analizie rynku pracy przejawia się centralna rola Koszalina w KOF. W przypadku liczby osób w wieku produkcyjnym miasto skupia ok. 65% ludności KOF. Jednak już w przypadku oferowanych miejsc pracy, Koszalin skupia niemal 83% wszystkich zlokalizowanych w KOF. Wskazuje to na wyższy poziom koncentracji przestrzennej miejsc pracy niż podmiotów gospodarczych (co z pewnością ma związek z lokalizacją większej liczby dużych firm w głównym mieście niż w strefie podmiejskiej). - 109 -
Tysiące Strategia Zrównoważonego Rozwoju Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego 40 11% 38 10% 9% 36 8% 34 32 30 2009 2010 2011 2012 7% 6% 5% 2009 2010 2011 2012 2013 POLSKA ZACHODNIOPOMORSKIE KOF Rycina 95. Zmiana liczby miejsc pracy (popyt na pracę) w latach 2009-2012. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Nierównowaga na rynku pracy wyrażana jest poziomem bezrobocia. Jest on obliczany według różnych wskaźników. Na potrzeby niniejszej diagnozy wykorzystano analizę poziomu bezrobocia na podstawie udziału liczby bezrobotnych rejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym. Wybór tego miernika wynikał głównie z dostępności danych publikowanych przez GUS na poziomie gmin. Wskaźnik bezrobocia został, w celach porównawczych, obliczony dla KOF, województwa zachodniopomorskiego oraz kraju. Ze zgromadzonych danych wynika, że na początku okresu analizy wartość wskaźnika dla KOF plasowała się pomiędzy wartością dla całego kraju oraz dla województwa (por. ryc. 96). Niestety w ujęciu dynamicznym można zauważyć negatywną tendencje wzrostu poziomu bezrobocia. Świadczą o tym dwa fakty: (1) dystans do reszty kraju nieco się zwiększył, a (2) wskaźniki dla województwa (dotychczas wyższy) i KOF uległy wyrównaniu. Warto dodać, że liczba osób bezrobotnych zmieniła się w tym czasie z 9 tys. w roku 2009 do niemal 11 tys. w roku 2013. Wzrost poziomu bezrobocia jest szczególnie niepokojący w odniesieniu do opisywanych wcześniej zmian liczby ludności w wieku produkcyjnym. Jej spadek przy stałym poziomie zatrudnienia prowadziłby do stopniowego obniżenia stopy bezrobocia. Tym samym jej wzrost podkreśla jak znaczący był spadek liczby miejsc pracy w ostatnich latach. Rycina 96. Udział liczby bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Wspomniane wcześniej dysproporcje i nierównomierne rozmieszczenie przestrzenne miejsc pracy w stosunku do liczby ludności ma decydujący wpływ na codzienne dojazdy do pracy. Jedną ze zmiennych wpływających na decyzję o poszukiwaniu pracy poza miejscem zamieszkania może być również brak pracy i wysokie bezrobocie. GUS w ramach publikowanych danych zgromadził informacje dotyczące dojazdów do pracy wyłącznie dla roku 2006. Zostaną one jednak wykorzystane na potrzeby niniejszej analizy, gdyż są jednym z czynników kształtujących ponadlokalny układ powiązań, charakterystyczny dla wszystkich obszarów funkcjonalnych. 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 Rycina 97. Wskaźnik liczby osób przyjeżdżających do pracy przypadających na 1 osobę wyjeżdżającą do pracy w roku 2006. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. W większości gmin tworzących KOF można zauważyć przewagę liczby osób wyjeżdzających do pracy nad liczbą osób przyjeżdżających do pracy z innych gmin (por. ryc. 97). Odwrotna sytuacja ma miejsce - 110 -
tylko w przypadku gminy Mielno oraz m. Koszalina. Przypadek m. Koszalina jest sytuacją dość powszechną dla większych ośrodków o znaczeniu subregionalnym, które tworzą rdzeń większych układów osadniczych. Jest to również bezpośrednie następstwo koncentracji zarówno działalności gospodarczej mierzonej liczbą funkcjonujących podmiotów, jak i oferowanych miejsc pracy. Natomiast analizując pod tym względem sytuację gminy Mielno należy podejrzewać, że zwiększony popyt na pracę jest tam generowany głównie przez bardzo silną branżę turystyczną i rynek usług z nią powiązanych. Ze względu na charakter prowadzonej działalności, wiele osób łączy pracę sezonową z wypoczynkiem, co stanowi rodzaj aktywności popularny wśród młodzieży uczącej się. Analiza dojazdów do pracy jasno pokazuje jak istotna jest rola m. Koszalina jako miastardzenia. Świadczy to również o istotnej roli różnego rodzaju powiązań pomiędzy ośrodkiem centralnym, a pozostałymi gminami KOF, ze szczególnym naciskiem na połączenia komunikacyjne. Ze względu na konieczność codziennych dojazdów mają one bardzo duży wpływ na wygodę i jakość życia mieszkańców analizowanego obszaru. 4.10. Turystyka Turystyka jest sektorem gospodarki szczególnie istotnym w przypadku KOF. Wynika to z położenia w strefie nadmorskiej i związanego z tym potencjału środowiska przyrodniczego. Morze wraz z innymi walorami środowiskowymi, które razem tworzą warunki rozwoju turystyki i rekreacji to ważny zasób lokalny. Należy jednak być świadomym zagrożeń płynących z jego nadmiernego, komercyjnego wykorzystania i gospodarować nim w zgodzie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Nie sposób również nie zauważyć, że rola samorządów terytorialnych w kształtowaniu procesu rozwoju sektora turystycznego jest w pewnym stopniu ograniczona, a wiele w tym zakresie zależy od decyzji podmiotów prywatnych. Istotna rola turystyki w gospodarce regionu została również zauważona przez władze wojewódzkie, które przyjęły Strategię Rozwoju Turystyki w Województwie Zachodniopomorskim do 2015 roku. Niniejsza diagnoza KOF w zakresie turystyki dotyczy przede wszystkim infrastruktury turystycznej oraz ruchu turystycznego i została stworzona w oparciu o ogólnodostępne dane publikowane przez GUS. 4.10.1 Infrastruktura turystyczna Konkluzje strategiczne - gospodarka 1) Wysoki poziom przedsiębiorczości mieszkańców 2) Silny sektor małych i średnich przedsiębiorstw 3) Stabilna liczba działających podmiotów gospodarczych (również w okresie spowolnienia gospodarczego) 4) Wysoki i wciąż rosnący poziom bezrobocia 5) Spadek liczby miejsc pracy 6) Brak dużych przedsiębiorstw funkcjonujących w KOF, których przyciągnięcie mogłoby pobudzić gospodarkę obszaru Infrastrukturę turystyczną tworzą: (1) infrastruktura noclegowa, (2) infrastruktura gastronomiczna, (3) infrastruktura transportowa oraz (4) infrastruktura towarzysząca (por. Bednarek-Szczepańska, Więckowski 2013). Zgodnie z danymi GUS, w 2013 roku w KOF infrastrukturę noclegową tworzyło ponad 200 obiektów, z czego prawie 180 (ok. 85%) zlokalizowanych było w gminie Mielno. Tak wysoki udział jednej gminy w ogólnej liczbie obiektów noclegowych świadczy o znacznej ich koncentracji i wynika bezpośrednio z atrakcyjności jednej z najbardziej rozpoznawalnych nadmorskich miejscowości w Polsce. Skupienie obiektów noclegowych na terenie jednej z gmin w dużym stopniu oddziałuje również na rozwój turystyki całego obszaru. W najbliższym czasie należy założyć, że potencjalni korzystający z atrakcji turystycznych KOF będą w większości korzystać z bazy noclegowej zlokalizowanej na terenie gminy Mielno. Dla osiągnięcia korzyści przez pozostałe jednostki wchodzące w skład Partnerstwa, należy dążyć do stworzenia spójnego, sieciowego systemu produktów turystycznych. Istotnym czynnikiem - 111 -
Tysiące Strategia Zrównoważonego Rozwoju Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego umożliwiającym korzystanie z szerokiego katalogu produktów regionu turystycznego jest także wewnętrzny system komunikacji oparty o sieć dróg oraz możliwie bogatą ofertę przewozów zbiorowych. Wspomniane powyżej obiekty noclegowe oferowały w 2013 roku ponad 15,5 tys. miejsc noclegowych. Warto podkreślić, że aż 14 tys. (ok. 90%) miejsc znajdowało się na obszarze gminy Mielno. Pozostałe jednostki wchodzące w skład KOF znajdują się pod tym względem na zupełnie innym poziomie, mając do zaoferowania od 48 do 780 miejsc w obiektach noclegowych. Sytuacja ta wynika bezpośrednio z mniej atrakcyjnego położenia oraz mniejszej popularności pozostałych gmin wśród turystów. Analizując dynamikę liczby miejsc noclegowych w ostatnich pięciu latach obserwujemy spadek na przełomie lat 2009/2010 i konsekwentny wzrost w latach kolejnych (por. ryc. 98). Spadek w roku 2010 był bardzo wyraźny (ok. 3 tys. miejsc), co może świadczyć o wyraźnie gorszej koniunkturze w branży turystycznej w początkowych latach analizy. Linia trendu wyznaczona na wykresie obrazującym zmiany pozwala spodziewać się dalszego wzrostu w najbliższych latach. 20 18 16 14 12 10 8 6 2009 2010 2011 2012 2013 Rycina 98. Zmiana liczby miejsc noclegowych dla obszaru KOF w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Analiza infrastruktury gastronomicznej napotyka na problemy związane z kwestią dostępności danych. Jednym z publicznie dostępnych źródeł jest baza RE- GON. Dzięki danym publikowanym przez GUS można określić liczbę podmiotów gastronomicznych zarejestrowanych w dziale 56 sekcji I wg PKD 2007 (działalność usługowa związana z wyżywieniem). Należy jednak pamiętać, że klientami tych obiektów mogą być nie tylko turyści, ale również mieszkańcy im większe miasto, tym prawdopodobieństwo korzystania z obiektów gastronomicznych przez mieszkańców jest większe (Bednarek-Szczepańska, Więckowski, 2013). Spośród około 850 podmiotów gastronomicznych funkcjonujących w KOF w roku 2013, 65% zlokalizowanych było w mieście Koszalinie, co jest zrozumiałe w odniesieniu do jego rdzeniowego charakteru. Kolejną wyróżniającą się jednostką była gmina Mielno (ponad 18% podmiotów). Pozostałe gminy charakteryzował niewielki udział w tym zakresie, który w poszczególnych przypadkach wahał się od 1,5 do ok. 5%. Rozwój bazy gastronomicznej pod względem ilościowym i jakościowym powinien bezwzględnie towarzyszyć przewidywanemu i planowanemu wzrostowi liczby turystów odwiedzających KOF. Rozbudowa oferty gastronomicznej ma szczególne znaczenie dla gmin, w których dopiero podjęte zostaną działania na rzecz zwiększenia ruchu turystycznego, gdzie można spodziewać się największej dynamiki zjawisk w tym zakresie. Niepokojący proces ujawnia się w świetle analizy dynamicznej. Liczba podmiotów branży gastronomicznej w KOF spadła bowiem w analizowanym okresie z około 960 do niecałych 850, co oznaczało wartość wskaźnika dynamiki na poziomie 0,88 (por. ryc. 99). Sytuacja ta jest szczególnie niepokojąca w odniesieniu do rozwoju całej branży turystycznej i rosnącej liczby udostępnianych miejsc noclegowych. W przypadku jej dalszego wzrostu dostępność, a co za tym idzie zadowolenie klientów z oferty usług żywieniowych będzie spadać. Tego typu negatywne zjawisko zachodzi również w przypadku samej gminy Mielno, która w świetle dotychczasowych analiz wyrasta na najbardziej zwróconą w kierunku turystyki. 1000 900 800 700 600 2009 2010 2011 2012 2013 Rycina 99. Zmiany liczby podmiotów branży gastronomicznej działających na obszarze KOF w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. - 112 -
W charakterze uzupełnienia infrastruktury turystycznej bardzo często występują obiekty związane ze sportem i rekreacją. Nie są one skierowane bezpośrednio do turystów, natomiast mają duży wpływ na atrakcyjność turystyczną poszczególnych miejscowości. Obiekty tego typu mogą pełnić różne role: (1) ogólnodostępne obiekty sportowe (publiczne i komercyjne), (2) miejsca organizacji zawodów sportowych różnego szczebla oraz (3) miejsca organizacji imprez kulturalnych. W przypadku organizacji imprez sportowych oraz kulturalnych najbardziej istotna jest lokalizacja w KOF stadionów oraz pełnowymiarowych hal sportowych. Umożliwiają one organizację zawodów oraz rozgrywek ligowych, zarówno w sportach drużynowych, jak i indywidualnych. Największy potencjał w tym zakresie tkwi w mieście Koszalinie, gdzie organizowane są zawody o randze krajowej i międzynarodowej, m. in.: Międzynarodowy Festiwal Szachowy im. J. Kochana, Międzynarodowy Bieg Wenedów, Festiwal Minikoszykówki "CAMP", Międzynarodowy Turniej Tenisowy, Regaty Żeglarskie, Rozgrywki koszykówki ekstraklasy mężczyzn, Rozgrywki piłki ręcznej ekstraklasy kobiet, Turnieje w sportach walki. Dużo szerszy wachlarz obiektów umożliwia uprawianie różnych dyscyplin sportu mieszkańcom oraz potencjalnym turystom. Do ich dyspozycji pozostają przede wszystkim ogólnodostępne boiska. Na terenie KOF funkcjonują zarówno boiska pełnowymiarowe, jak i niewymiarowe, z nawierzchnią trawiastą lub sztuczną, przeznaczone do uprawiania konkretnej dyscypliny oraz uniwersalne. Często są to obiekty zlokalizowane w pobliżu szkół lub wybudowane w ramach programu Orlik z odpowiednim zapleczem i infrastrukturą sanitarną. Na terenach wiejskich dużą rolę odgrywają tzw. boiska sołeckie. Części boisk towarzyszą bieżnie i inne elementy infrastruktury przeznaczonej do uprawiania lekkiej atletyki. Osobna kategoria infrastruktury sportowo-rekreacyjnej zlokalizowana jest na zbiornikach jeziornych i w ich towarzystwie. Przykładem może być jezioro Jamno, z infrastrukturą umożliwiającą uprawianie żeglarstwa, a także innych sportów i rekreacji wodnej. Innym przykładem wykorzystania jezior do rozwoju potencjału turystycznego jest ich przygotowanie dla potrzeb wędkarzy, stanowiących potencjalnie dużą grupę docelową turystów. Aspekt ten wykorzystywany jest m. in. w gminie Świeszyno. Warto dodać, że tego typu infrastruktura tworzy potencjał do organizacji zawodów i innych imprez, które przyciągają coraz większe rzesze miłośników wędkarstwa. Na potrzeby sportu i rekreacji wykorzystywane mogą być również dobrze utrzymane i oznakowane szlaki turystyczne. Mają one szczególny potencjał w odniesieniu do takich form aktywnego spędzania wolnego czasu, jak: nordic walking, bieganie, kolarstwo. Wzdłuż szlaków rozwijać powinno się infrastrukturę towarzyszącą: miejsca postojowe i biwakowe, otwarte siłownie itp. Obiektami wykorzystywanymi zarówno do celów rekreacyjnych, jak i na potrzeby sportu są funkcjonujące w KOF stadniny koni. Towarzyszą one wytyczonym szlakom konnym. W ofercie stadnin KOF, obok tradycyjnych przejażdżek konnych, znajdują się m. in.: nauka jazdy konnej, organizacja imprez plenerowych, rehabilitacja ruchowa dzieci i młodzieży, wyjazdy plenerowe. W odniesieniu do najmłodszych turystów, nie można zapomnieć o sieci funkcjonujących na terenie KOF placów zabaw. Stanowią one miejsce bezpiecznych zabaw dla dzieci, często w połączeniu z infrastrukturą zapewniającą odpoczynek rodzicom. Informacje dotyczące infrastruktury sportowej, zebrane od Partnerów KOF, pozwalają zauważyć, że na omawianym obszarze zlokalizowane są obiekty umożliwiające uprawianie wielu dyscyplin sportowych zarówno na świeżym powietrzu, jak i pod dachem. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że ich liczebność dla tak dużego obszaru nie jest wystarczająca i nie jest w stanie zaspokoić potrzeb zarówno mieszkańców, jak i turystów. Zaznacza się również koncentracja przestrzenna obiektów, która ogranicza dostęp do infrastruktury sportowej mieszkańcom niektórych gmin. Zgodnie z przywoływanymi wcześniej wynikami badań ankietowych są to gminy Biesiekierz, Będzino i Świeszyno, gdzie ocena dostępności infrastruktury sportowej jest najniższa. - 113 -
4.10.2 Ruch turystyczny Ruch turystyczny jest zagadnieniem kluczowym dla branży turystycznej. Jest to również kolejna kwestia, co do której trudno przeprowadzić wysoce wiarygodne i pełne badania. Najczęściej do tego typu analizy wykorzystuje się dane dotyczące liczby osób korzystających z noclegów w danym obszarze turystycznym. Ten rodzaj analizy uniemożliwia jednak uwzględnienie w wynikach tzw. turystyki jednodniowej. Jest ona natomiast ważnym elementem struktury dochodów z turystki w miejscach, gdzie atrakcji jest niewiele, a turyści spędzają tam mniej czasu. Tego rodzaju zależność utrudnia ocenę liczby osób odwiedzających miejscowości nie posiadające rozbudowanej bazy noclegowej. Liczba noclegów udzielonych w gminach KOF w ostatnich latach rosła. Spadek zauważalny jest jedynie w okresie analogicznym do spadku liczby oferowanych miejsc noclegowych (przełom 2009 i 2010 roku). Pozytywnym zjawiskiem jest fakt, że na analizowanym obszarze wartość wskaźnika liczby udzielanych noclegów przypadających na 1000 mieszkańców jest wyższa niż średnia dla województwa (por. ryc. 100). Jest to w dużym stopniu związane z wpływem gminy Mielno, w której w 2013 roku udzielono ponad 27 tys. noclegów na 1000 mieszkańców. Turystyczny charakter regionu wynika jasno z porównania średniej dla KOF i województwa z wyraźnie niższą wartością wskaźnika obliczonego dla całego kraju. Wyznaczona na odpowiednim wykresie linia trendu pozwala liczyć na dalszy wzrost w zakresie ruchu turystycznego w najbliższych latach. 1400 1200 1000 800 600 400 2009 2010 2011 2012 Polska KOF ogółem zachodniopomorskie Trend liniowy KOF Rycina 100. Dynamika zmian liczby udzielonych noclegów na 1000 mieszkańców w gminach KOF oraz w województwie zachodniopomorskim w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Ważną informacją w aspekcie planowania rozwoju turystyki i dostosowywania oferty turystycznej do potrzeb klientów jest również liczba turystów zagranicznych odwiedzających dany obszar. Dla identyfikacji skali tego zjawiska obliczono analogiczny wskaźnik liczbę turystów zagranicznych korzystających z noclegów na terenie KOF w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. W tym przypadku dane są mniej optymistyczne. Po pierwsze w ciągu ostatnich lat nie udało się wrócić do wartości sprzed gwałtownego spadku w roku 2010 (por. ryc. 101). W wartościach bezwzględnych, liczba turystów zagranicznych korzystających z noclegów w KOF spadła wtedy z poziomu ponad 22 tys. w roku 2009 do niecałych 13 tys. w roku 2010. Również wyznaczona dla tego wskaźnika linia trendu nie pozwala z optymizmem patrzeć w przyszłość. Kolejnym niepokojącym zjawiskiem jest zdecydowanie niższa wartość omawianego wskaźnika obliczonego dla KOF, w porównaniu do średniej wojewódzkiej, a nawet krajowej, co jest szczególnie niepokojące w odniesieniu do turystycznego charakteru analizowanego obszaru. - 114 -
350 300 250 200 150 100 50 0 2009 2010 2011 2012 2013 Polska zachodniopomorskie KOF ogółem Rycina 101. Turyści zagraniczni korzystający z noclegów na 1000 mieszkańców w gminach KOF i w województwie zachodniopomorskim w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Pogłębiona diagnoza KOF w zakresie turystyki opracowana zostanie na potrzeby Sektorowego Programu Rozwoju Gospodarczego i Zagospodarowania Turystycznego Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego. Konkluzje strategiczne - turystyka 1) Wzrost liczby miejsc noclegowych, świadczący o rozwoju podmiotów w branży turystycznej 2) Wzrost liczby turystów odwiedzających KOF 3) Spadek liczby odwiedzających KOF turystów zagranicznych 4) Malejąca liczba podmiotów gastronomicznych, stanowiących istotny element infrastruktury turystycznej 5) Niedostatecznie rozwinięta infrastruktura sportowo-rekreacyjna, która nie jest w stanie zaspokoić potrzeb turystów 4.11. Synteza ustaleń diagnostycznych Powszechnie stosowanym, w celu syntezy ustaleń diagnostycznych, narzędziem jest analiza SWOT. Pozwala ona uwzględnić wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego o charakterze pozytywnym i negatywnym (Parysek 1997, Dutkowski 2003, Dziemianowicz i in. 2012). Polega ona na podsumowaniu diagnozy poprzez określenie czterech podstawowych elementów: (1) mocnych stron (strengths), (2) słabych stron (weaknesses), (3) szans (opportunities) i (4) zagrożeń (threats) mogących wpłynąć na sytuację rozwojową obszaru. Źródłem wielu nieporozumień oraz przedmiotem częstych dyskusji są różnice pomiędzy wspomnianymi czterema elementami oraz ich definicje. Nie budzi wątpliwości, że mocne strony oraz szanse to pewne pozytywne czynniki, natomiast słabe strony i zagrożenia negatywne. Problem pojawia się jednak przy definiowaniu różnic między mocnymi stronami i szansami oraz między słabymi stronami i zagrożeniami. W tym celu stosuje się przynajmniej trzy rozróżnienia (Dziemianowicz i in. 2012). Pierwsze z nich (najczęściej stosowane) odróżnia mocne i słabe strony od szans i zagrożeń z uwzględnieniem miejsca ich powstania tym sposobem można wyodrębnić te czynniki, które identyfikujemy w obrębie danej jednostki (czynniki wewnętrzne) oraz te, które identyfikujemy w jej otoczeniu (czynniki zewnętrzne). Drugie z nich (nazywane analizą instytucjonalną) definiuje szanse i zagrożenia jako czynniki, na które analizowany obiekt nie ma bezpośredniego wpływu, natomiast mocne i słabe strony leżą w obszarze jego oddziaływania. Trzecim sposobem jest analiza dynamiczna, w świetle której czynnikiem różnicującym silne strony i szanse oraz słabe strony i zagrożenia jest czas ich występowania, tj. szanse i zagrożenia dotyczą przyszłości, natomiast mocne i słabe strony teraźniejszości (Dziemianowicz i in. 2012). Wybór jednego z tych trzech sposobów rozróżniania czynników rozwoju danego obszaru jest koniecznością i należy dokonać go na początku tworzenia macierzy SWOT. Niedopuszczalną sytuacją jest późniejsze uwzględnianie w analizie elementów niezgodnych z odgórnie przyjętą definicją. - 115 -
W celu przeprowadzania analizy SWOT KOF przyjmuje się następujące ustalenia definicyjne (por. ryc. 102): Mocne strony wszystko to, co stanowi atut, przewagę, zaletę KOF (sytuacja wewnętrzna); Słabe strony wszystko to, co stanowi słabość, barierę, wadę KOF (sytuacja wewnętrzna); Szanse wszystko to, co stwarza KOF szansę korzystnej zmiany (okoliczności zewnętrzne); Zagrożenia wszystko to co stwarza dla KOF niebezpieczeństwo zmiany niekorzystnej (okoliczności zewnętrzne). Miejsce występowania czynnika wewnętrzne zewnętrzne Charakter oddziaływania czynnika pozytywny S mocne strony O szanse negatywny W słabe strony T zagrożenia Rycina 102. Schemat analizy SWOT Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Dziemianowicz i in. (2012). Wszystkie elementy analizy SWOT zostały poddane ocenie w trakcie drugiego spotkania warsztatowego z Partnerami KOF. Zgodnie z przyjęta metodyką procedura oceny polegała na rozdzieleniu 100 punktów na każdy z elementów analizy. Każdy z użytkowników miał więc możliwość przyznania po 100 punktów dla: mocnych stron, słabych stron, szans i zagrożeń. Poszczególne elementy zostały uszeregowane według średniej liczby punktów przyznanych przez uczestników warsztatu. 4.11.1 Mocne strony KOF Jak wcześniej wspomniano mocne strony stanowią wszystko to, co stanowi atut, przewagę, zaletę KOF (sytuacja wewnętrzna). W ramach syntezy ustaleń diagnostycznych zidentyfikowano, zgodnie z przyjętą metodyką, 5 najważniejszych mocnych stron obszaru, opisanych pokrótce w bieżącym rozdziale. Mocne strony KOF 1) Korzystne, nadmorskie położenie obszaru i cenne walory środowiska przyrodniczego (32,5 pkt.) 2) Przygotowane tereny inwestycyjne (w tym SSE) (21,3 pkt.) 3) Wysoki poziom przedsiębiorczości mieszkańców (13,3 pkt.) 4) Zinstytucjonalizowana współpraca Partnerów KOF (12,6 pkt.) 5) Wysoki poziom aktywności społecznej mieszkańców (10,6 pkt.) 6) Dobrze rozwinięta infrastruktura społeczna i polityka socjalna (10,3 pkt.) [S1] Korzystne nadmorskie położenie i cenne walory środowiska przyrodniczego Za najważniejszą silną stronę KOF uznane zostało położenie oraz walory przyrodnicze. Nadmorska lokalizacja czyni omawiany obszar naturalnym celem dla turystów, ze szczególnym nastawieniem na walory wypoczynkowe i rekreacyjne. Możliwości zaspokajania potrzeb w tym zakresie są dodatkowo wzmacniane przez korzystne warunki środowiskowe. Cechy środowiska KOF wpływające na jego szczególną atrakcyjność to m. in. wysoki wskaźnik lesistości (por. ryc. 103), korzystne warunki klimatyczne, rozległa sieć wód powierzchniowych (stojących i płynących), urozmaicona rzeźba terenu kształtowana w okresie ostatniego zlodowacenia i inne. - 116 -
45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% POLSKA ZACHODNIOPOMORSKIE KOF Rycina 103. Wskaźnik lesistości KOF na tle województwa i kraju. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Dodatkowym atutem, szczególnie istotnym dla osób zainteresowanych walorami przyrodniczymi, jest rozległa sieć obszarów podlegających ochronie na terenie KOF (m. in. rezerwaty przyrody, obszary Natura 2000, obszary chronionego krajobrazu itp.). Na ich terenie spotkać można unikatowe gatunki fauny i flory. Wiele z tego rodzaju obszarów udostępnionych jest do użytku rekreacyjnego z wykorzystaniem infrastruktury w postaci szlaków turystycznych. [S2] Przygotowane tereny inwestycyjne (w tym SSE) Za drugą, wg siły oddziaływania, silną stronę uznane zostały obszary gotowe na przyjęcie potencjalnych inwestorów. W ramach prowadzonej polityki gospodarczej i przestrzennej, jednostki terytorialne KOF wskazały w swoich dokumentach lokalizację terenów inwestycyjnych. Wiele z nich jest gotowych na przyjęcie przyszłych inwestorów, co odnosi się w szczególności do gruntów objętych podstrefami Słupskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Aktualnie na terenie KOF wyznaczono trzy podstrefy: Koszalin, Polanów, Laski Koszalińskie. Potencjalne korzyści płynące z lokalizacji działalności gospodarczej na terenie SSE mogą stanowić jeden z istotnych czynników wpływających na decyzje lokalizacyjne przedsiębiorców. Nie należy również zapominać o przygotowanej na przyjęcie inwestorów infrastrukturze technicznej (gaz, prąd, woda), kwestiach związanych z systemem odbioru odpadów itp. Dla wykorzystania tej silnej strony i podniesienia niewielkiej dotychczas atrakcyjności inwestycyjnej obszaru niezbędna wydaje się poprawa jego dostępności transportowej. [S3] Wysoki poziom przedsiębiorczości mieszkańców. Trzecią z kolei silną stronę KOF stanowi przedsiębiorczość jego mieszkańców. Wysokie wartości wskaźnika przedsiębiorczości opartego na liczbie podmiotów przypadających na 10 tys. mieszkańców dały się zidentyfikować zarówno w trakcie ogólnych badań diagnostycznych, jak i w analizie porównawczej. Wśród 13 miejskich Obszarów Funkcjonalnych KOF osiągnął najwyższą wartość wskaźnika (por. tab. 24). Była ona również wyższa od średniej krajowej i wojewódzkiej. Sytuacja ta jest szczególnie ważna w świetle wysokiego poziomu bezrobocia panującego na analizowanym terenie. Tabela 24. Wskaźnik przedsiębiorczości w Miejskich Obszarach Funkcjonalnych analiza porównawcza. Lp. Miejski Obszar Funkcjonalny Podmioty wpisane do rejestru RE- GON na 10 tys. mieszkańców 1 Kołobrzeski 1842,0 2 Koszaliński 1487,0 3 Bielski 1239,3 4 Słupski 1165,9 5 Wałbrzyski 1110,7 6 Częstochowski 1018,9 7 Szczecinecki 1006,6 8 Legnicki 961,7 9 Radomski 951,5 10 Kalisko-Ostrowski 947,2 11 Płocki 917,1 12 Włocławski 914,3 13 Elbląski 861,7 14 Grudziądzki 795,7 15 Rybnicki 778,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. - 117 -
[S4] Zinstytucjonalizowana współpraca Partnerów KOF. Kolejna mocna strona związana jest z funkcjonowaniem m. in. Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Pomorza Środkowego, Fundacji Środkowopomorska Grupa Działania itp. Miejskie obszary funkcjonalne często powstają jako nowe twory, zorientowane wyłącznie na współpracę w ramach czasowych projektu, dla pozyskania środków zewnętrznych. Przewagą KOF w tym zakresie jest istniejąca dużo wcześniej współpraca pomiędzy samorządami, skupiona głównie wokół SGiPPŚ. Istotna jest również kooperacja członków stowarzyszenia z licznymi instytucjami otoczenia biznesu, wśród których wyliczyć można również Koszalińską Izbę Przemysłowo- Handlową, wchodzącą w skład Partnerstwa KOF. Tradycje współpracy i realizacji wspólnych projektów w ramach wyżej wymienionych sieci współpracy, będą miały wpływ na sprawność realizacji dalszych działań w ramach KOF. Pozwalają one również oczekiwać, że współpraca będzie kontynuowana również po zamknięciu bieżącego projektu. [S5] Wysoki poziom aktywności społecznej mieszkańców. Aktywność społeczna mierzona liczbą organizacji pozarządowych przypadających na 10 tys. mieszkańców również okazała się korzystna dla analizowanego obszaru (por. ryc. 104). 40 35 30 25 może mieć korzystny wpływ również na sprawność realizacji zadań właściwych dla samorządów. [S6] Dobrze rozwinięta infrastruktura społeczna i polityka socjalna. Korzystna sytuacja w zakresie infrastruktury społecznej i polityki socjalnej ujawniła się w sposób najbardziej wyraźny w trakcie analizy porównawczej KOF. W trakcie porównań KOF zajął odpowiednio: 3. miejsce w zakresie infrastruktury społecznej (por. tab. 25) oraz 1. miejsce w zakresie polityki socjalnej (por. tab. 26). Poniższe tabele prezentują wyniki analizy porównawczej przedstawiając wskaźnik sumaryczny obliczony na podstawie wartości wskaźników szczegółowych. Dokładne dane zawarte są w analizie porównawczej KOF. Tabela 25. Analiza porównawcza KOF w zakresie infrastruktury społecznej. Lp. Miejski Obszar Funkcjonalny Wskaźnik sumaryczny 1 Kołobrzeski 3,0 2 Bielski 2,8 3 Koszaliński 2,3 4 Częstochowski 2,2 5 Legnicki 1,4 6 Wałbrzyski 0,7 7 Kalisko-Ostrowski 0,3 8 Słupski 0,0 9 Płocki -0,1 10 Rybnicki -0,7 11 Włocławski -0,8 12 Szczecinecki -1,0 13 Elbląski -2,6 14 Radomski -3,1 15 Grudziądzki -4,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 20 2009 2010 2011 2012 2013 KOF Zachodniopomorskie Polska Rycina 104. Fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne na 10 tys. mieszkańców KOF w latach 2009-2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Wysoki poziom kapitału społecznego świadczy o dużej samoorganizacji społeczeństwa. Przy odpowiednim, prospołecznym podejściu władz lokalnych cecha ta - 118 -
Tabela 26. Analiza porównawcza KOF w zakresie polityki społecznej. Lp. Miejski Obszar Funkcjonalny Wskaźnik sumaryczny 1 Koszaliński 4,8 2 Słupski 1,8 3 Płocki 1,7 4 Legnicki 1,5 5 Bielski 1,0 6 Częstochowski 0,6 7 Elbląski 0,2 8 Wałbrzyski -0,4 9 Szczecinecki -0,4 10 Kalisko-Ostrowski -0,7 11 Kołobrzeski -1,4 12 Włocławski -1,8 13 Rybnicki -1,9 14 Radomski -2,4 15 Grudziądzki -2,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Na dobrą sytuację KOF w zakresie infrastruktury społecznej wpływ ma kilka czynników. Jednym z nich są niewątpliwie placówki edukacyjne i jednostki akademickie. Warte podkreślenia jest funkcjonowanie na terenie KOF Politechniki Koszalińskiej, która jest jedyną uczelnią techniczną Pomorza Środkowego. Jest ona istotna nie tylko jako ośrodek dydaktyczny, ale również ze względu na współpracę z gospodarką i wspieranie innowacyjności w regionie. Kolejnym przykładem są istniejące instytucje kultury (wraz z infrastrukturą), szczególnie te, o zasięgu przynajmniej regionalnym. Można wśród nich wskazać m. in.: Filharmonię Koszalińską, Centrum Kultury 105, Bałtycki Teatr Dramatyczny, Muzeum w Koszalinie itp. 4.11.2 Słabe strony KOF Zgodnie z ustaleniami metodycznymi za słabe strony obszaru uznano wszystko to, co stanowi słabość, barierę, wadę KOF (sytuacja wewnętrzna). W dalszej części rozdziału wymienia się 5 najistotniejszych słabych stron KOF wraz z krótkim opisem. Słabe strony KOF 1) Słaba zewnętrzna dostępność transportowa obszaru (35,9 pkt.) 2) Wysoki poziom bezrobocia i jego niekorzystna struktura (19,1 pkt.) 3) Niekorzystne zjawiska demograficzne (starzenie się społeczeństwa, wzrost wskaźnika obciążenia demograficznego) (18,9 pkt.) 4) Przeciętna atrakcyjność inwestycyjna obszaru (14,3 pkt.) 5) Znaczna polaryzacja obszaru (wyraźna przewaga konkurencyjna Koszalina i Mielna) (11,3 pkt.) [W1] Słaba zewnętrzna dostępność transportowa obszaru. Zgodnie z wynikami ustaleń diagnostycznych aktualna sieć połączeń drogowych oraz kolejowych, umożliwiających dotarcie do KOF, jest niewystarczająca w odniesieniu do bieżących potrzeb. W trakcie spotkania warsztatowego sytuacja w tym zakresie uznana została za największą słabą stronę całego obszaru. Problemy związane ze skomunikowaniem KOF z innymi częściami kraju są szczególnie widoczne w sezonie letnim, w trakcie licznych podróży związanych z okresem urlopowym. Aktualnie istniejąca infrastruktura transportowa w zakresie dróg krajowych i wojewódzkich wpływa na niekorzystną dostępność czasową obszaru. Obecna sytuacja ma również negatywny wpływ na jego atrakcyjność inwestycyjną, która pozostaje na przeciętnym poziomie pomimo gotowej oferty terenów inwestycyjnych, w tym SSE. Znaczna poprawa w omawianym zakresie może być wynikiem planowanej budowy dróg ekspresowych S6 i S11 o przebiegu porównywalnym do dzisiejszych dróg krajowych nr 6 i 11. Podobnie prezentuje się sytuacja w zakresie transportu kolejowego, który nie oferuje - 119 -
szybkich połączeń do stolicy i dużych aglomeracji miejskich. Braki dostrzegalne są również w odniesieniu do transportu lotniczego, co wiąże się z brakiem szybkich połączeń pomiędzy portami lotniczymi, a obszarem KOF. [W2] Wysoki poziom bezrobocia i jego niekorzystna struktura. Omawiany obszar charakteryzuje bardzo wysoka stopa bezrobocia rejestrowanego na poziomie około 12% w przypadku m. Koszalina i niemal 29% na terenie powiatu koszalińskiego. Tak wysokie wartości przywoływanych wskaźników zadecydowały o fakcie, że bezrobocie zostało uznane za drugą najistotniejszą słabą stronę KOF. Sytuacji nie poprawia fakt, że duży udział w ogólnej liczbie bezrobotnych mają osoby długotrwale bezrobotne (55% osób zarejestrowanych w PUP Koszalin) oraz nieposiadające wykształcenia średniego (około 62%). Ponadto około 30% z tych osób nie posiada żadnych kwalifikacji zawodowych. Tak niekorzystna struktura bezrobotnych wpływa nie tylko na problem ze znalezieniem pracy, ale jest również barierą prowadzenia działalności przez pracodawców poszukujących wykwalifikowanej siły roboczej. Dodatkowy problem stanowi przestrzenna koncentracja problemu bezrobocia na obszarach wiejskich, szczególnie na terenie dawnych Państwowych Gospodarstw Rolnych. Zgodnie z ustaleniami etapu diagnozy, ludność na tych terenach jest mało mobilna, co jest przeszkodą np. w przypadku otrzymania propozycji pracy poza własną gminą. ludności w wieku nieprodukcyjnym, przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. 18,93% 24,46% 16,83% 39,78% w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym mobilnym w wieku produkcyjnym niemobilnym w wieku poprodukcyjnym Rycina 105. Struktura populacji KOF wg grup wieku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. [W4] Przeciętna atrakcyjność inwestycyjna obszaru. Słaba strona związana z przeciętną atrakcyjnością inwestycyjną obszaru została zidentyfikowana na podstawie opracowania Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013 wykonanego przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (Gdańsk, 2013 r.), wykorzystanego w trakcie analizy porównawczej. Została ona oceniona przeciętnie (w skali pięciostopniowej KOF otrzymał następujące oceny: 3 dla działalności przemysłowej, 3 dla działalności usługowej i 4 dla działalności wysokich technologii). Oceny te nie są jednak korzystne w porównaniu z innymi miejskimi obszarami funkcjonalnymi (por. tab. 27). [W3] Niekorzystne zjawiska demograficzne (starzenie się społeczeństwa, wzrost wskaźnika obciążeń demograficznych). Trzecia słaba strona w zestawieniu odnosi się do kwestii demograficznych. Struktura wiekowa ludności KOF jest charakterystyczna dla społeczeństw starzejących się. Duży udział ludności w wieku produkcyjnym będzie stopniowo przesuwał się zasilając grupę w wieku poprodukcyjnym (por. ryc. 105). Niski udział ludności w wieku przedprodukcyjnym nie będzie w stanie rekompensować oddziaływania omawianego zjawiska. W związku z powyższym przewiduje się wzrost wskaźnika obciążenia demograficznego określanego liczbą - 120 -
Tabela 27. Porównanie atrakcyjności inwestycyjnej KOF. Lp. Miejski Obszar Funkcjonalny Atrakcyjność inwestycyjna podregionu w 2013 r. dla: działalności przemysłowej działalności usługowej działalności wysokich technologii 1 Bielski 5 5 4 2 Częstochowski 5 4 4 3 Elbląski 2 4 4 4 Grudziądzki 2 4 2 5 Kalisko- Ostrowski 2 2 1 6 Kołobrzeski 3 3 4 7 Koszaliński 3 3 4 8 Legnicki 4 1 4 9 Płocki 1 1 3 10 Radomski 3 2 2 11 Rybnicki 5 4 4 12 Słupski 2 2 3 13 Szczecinecki 3 3 4 14 Wałbrzyski 5 4 4 15 Włocławski 4 2 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk, 2013. [W5] Znaczna polaryzacja obszaru (wyraźna przewaga konkurencyjna Koszalina i Mielna). Polaryzacja i dysproporcje rozwojowe są charakterystyczne dla miejskich obszarów funkcjonalnych o strukturze złożonej z rdzenia i strefy jego oddziaływania. Należy jednak podkreślić, że dominacja miasta Koszalina w omawianym układzie jest silniejsza niż wynikałoby to z samej jego wielkości. Koncentracja np. w zakresie działalności gospodarczej i miejsc pracy jest zdecydowanie wyższa niż koncentracja ludności. Dodatkowo w KOF istnieje druga jednostka zdecydowanie wyróżniająca się pod kątem wielu wskaźników, szczególnie gospodarczych. Jest nim gmina Mielno. 4.11.3 Szanse KOF W kategorii szans umieszczono wszystko to, co stwarza KOF szansę pozytywnej zmiany (okoliczności zewnętrzne). W wyniku przeprowadzonej diagnozy zidentyfikowano dwie ważne szanse dla rozwoju obszaru, które wraz z krótkim opisem stanowią treść niniejszego rozdziału. Szanse KOF 1) Rozwój rynku usług turystycznych (52,5 pkt.) 2) Możliwość pozyskania znacznych środków zewnętrznych na wspólną realizację inwestycji (47,5 pkt) [O1] Rozwój rynku usług turystycznych. Zgodnie z opracowaniami Ministerstwa Sportu i Turystyki w ostatnich latach obserwuje się bardzo dynamiczny wzrost wydatków w gospodarce turystycznej, w tym związanych z przyjazdem turystów zagranicznych (por. tab. 28). Przyrost w latach 2009-2013 wyniósł ponad 50%. Szansa ta jest szczególnie istotna w odniesieniu do bardzo dużego znaczenia turystyki dla gospodarki KOF. Tabela 28. Znaczenie gospodarki turystycznej w Polsce. Razem wydatki w gospodarce turystycznej [mld EUR] w tym między innymi: wpływy z tytułu przyjazdów cudzoziemców do Polski [mld EUR] wpływy z tytułu przyjazdów turystów zagranicznych [mld EUR] wydatki mieszkańców Polski na podróże krajowe [mld EUR] Udział gospodarki turystycznej w PKB [%] Udział turystyki w eksporcie [%] Udział turystyki w imporcie [%] Źródło: Ministerstwo Sportu i Turystyki. 2009 2010 2011 2012 2013 16,3 18,6 17,7 23,1 25,0 6,8 7,9 7,6 9,0 9,4 3,8 3,9 3,8 4,8 4,8 5,0 5,0 4,75 7,9 8,8 5,2 5,2 4,8 6,0 6,4 5,2 4,8 4,7 5,7 6,1 2,6 2,9 1,7 2,1 2,6-121 -
[O2] Możliwość pozyskania znacznych środków zewnętrznych na wspólną realizację inwestycji. Zgodnie z danymi Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju z budżetu polityki spójności na lata 2014-2020 Polska otrzyma łącznie rekordową kwotę 82,5 mld Euro, z czego około 76,9 mld Euro dostępnych będzie w ramach Programów Operacyjnych (PO). 1,6 mld Euro przewidziano w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego. Ponadto dostępne są inne zewnętrzne źródła finansowania z funduszy krajowych oraz zagranicznych. Coraz częściej środki zewnętrzne nie są możliwe do pozyskania na rzecz realizacji inwestycji punktowych w konkretnych jednostkach samorządu terytorialnego. Zdecydowany nacisk, szczególnie w ramach polityki spójności UE, kładzie się w obecnej perspektywie na realizację zasady zintegrowanego podejścia terytorialnego. Ważną zachętą do podejmowania coraz ściślejszej współpracy między jednostkami samorządowymi są twarde instrumenty np. w postaci przekazania znaczących środków finansowych na realizację w przyszłości Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych. Przykładem działań rządu krajowego w tym zakresie może być m. in. Konkurs dotacji na działania wspierające jednostki samorządu terytorialnego w zakresie planowania miejskich obszarów funkcjonalnych w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna, ogłoszony 29 listopada 2012 r. (12 czerwca 2013 r. ogłoszono II edycję konkursu). 4.11.4 Zagrożenia KOF Niniejszy rozdział dotyczy trzech zidentyfikowanych zagrożeń rozwojowych KOF. Zgodnie z przyjętą metodyką za zagrożenie uznano: wszystko to, co stwarza dla KOF niebezpieczeństwo zmiany niekorzystnej (okoliczności zewnętrzne). Zagrożenia KOF 1) Silna konkurencja ze strony sąsiednich obszarów nadmorskich (38,8 pkt.) 2) Rosnąca dostępność i coraz niższe koszty podróży zagranicznych (31,6 pkt.) 3) Niepewność finansowa związana ze wzrostem obciążeń jednostek samorządu terytorialnego w wyniku nakładania nowych zadań (29,7 pkt.) [T1] Silna konkurencja ze strony sąsiednich obszarów nadmorskich. Konkurencja sąsiednich obszarów została uznana za największe zagrożenie dla dalszego rozwoju KOF. W ostatnich latach coraz bardziej wzrasta konkurencja pomiędzy miastami, regionami i innymi jednostkami terytorialnymi. Jej przedmiot stanowić może przyciąganie nowych mieszkańców w świetle niekorzystnych ogólnych trendów demograficznych, przyciąganie inwestorów w okresie spowolnienia gospodarczego, czy też przyciągnięcie jak największej liczby turystów. Bez wątpliwości KOF konkuruje pod wieloma względami z innymi częściami kraju, a szczególnie z pozostałymi fragmentami Pomorza. Bierna postawa i brak działań na rzecz wykorzystania walorów i wykreowania rozpoznawalnego produktu turystycznego może doprowadzić do utraty pozycji konkurencyjnej, której odzyskiwanie może trwać latami. Szczególnie dużym zagrożeniem jest konkurencja w zakresie przyciągania inwestorów. Pomimo dobrze przygotowanych terenów i korzyści płynących z funkcjonowania w ramach podstref SSSE atrakcyjność inwestycyjna obszaru pozostaje niewielka. Przyczyną takiego stanu rzeczy wydaje się być słaba dostępność transportowa KOF (szczególnie w porównaniu np. do zachodniej części województwa, czy też aglomeracji Trójmiejskiej, które położone są w pobliżu ważnych szlaków komunikacyjnych). - 122 -
[T2] Rosnąca dostępność i coraz niższe koszty podróży zagranicznych. Obserwowane zjawiska związane z rosnącą dostępnością oraz spadającymi kosztami podróży zagranicznych jest zagrożeniem dla KOF w kontekście znaczenia turystyki dla gospodarki regionu. Od przystąpienia Polski do układu z Schengen w grudniu 2007 roku usuniętych zostało wiele barier związanych z podróżowaniem po Europie. Równoległy rozwój coraz tańszych środków transportu (szczególnie lotniczego) spowodował wzrost dostępności podróży na większe odległości. Jednocześnie koszty prowadzenia działalności, a co za tym idzie obsługi turysty w kraju rosną. W związku z powyższym coraz częściej Polacy wybierają się w podróż w kierunkach bardziej egzotycznych, niegdyś zarezerwowanych dla najzamożniejszych grup społecznych. [T3] Niepewność finansowa związana ze wzrostem obciążeń jednostek samorządu terytorialnego w wyniku nakładania nowych zadań. W obliczu nakładania przez administrację rządową nowych zadań, bez przekazania dodatkowych (wystarczających) środków na ich realizację, wzrasta niepewność finansowa jednostek samorządu terytorialnego. Przykłady wspomnianych działań administracji centralnej każdorazowo wywołują falę protestów w środowiskach samorządowych, o czym świadczyć może przytoczona niżej wypowiedź Prezesa Związku Miast Polskich, lobbującego za przyjęciem obywatelskiego projektu ustawy o zmianie ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (skupionych w ramach inicjatywy Stawka większa niż 8 mld ). Nowe prawo miałoby zapewnić gminom dodatkowe dochody, rekompensując poniesione wcześniej straty. Zabrano samorządom dochody, co uniemożliwia realizację wielu inwestycji. Dotyczy to również Poznania. Zmiany ustawowe, które zostały wprowadzone przez sejm dziś kosztują poznaniaków około 150-180 milionów złotych rocznie. Są to bardzo duże pieniądze. Będzie to miało swoje poważne konsekwencje. Będziemy zmuszeni ograniczyć remonty chodników, budowę nowych i remonty dotychczasowych dróg. Będzie mniej pieniędzy na oświatę, będzie mniej pieniędzy na opiekę nad ludźmi starszymi. Dzięki obywatelskiemu projektowi ustawy o finansowaniu samorządów, chcemy powrócić do stanu sprzed kilku lat do stanu równowagi finansowej. Chcemy zapewnić finansowanie dostosowane do przekazywanych samorządom zadań. Chcemy, aby oddano nam to, co nam zabrano. Odzyskane pieniądze przeznaczone zostaną na inwestycje drogowe, oświatę oraz inwestycje infrastrukturalne. Potrzebujemy nowych obiektów w tych dzielnicach, które się rozwijają. Potrzebujemy żłobków i przedszkoli. Ze względu na rosnącą liczbę osób starszych, niezbędną jest również realizacja szeregu przedsięwzięć skierowanych do tych właśnie osób. 29 29 Ryszard Grobelny, Prezes Związku Miast Polskich - 123 -
Tabela 29. Analiza SWOT Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego. Mocne strony 1) Korzystne, nadmorskie położenie obszaru i cenne walory środowiska przyrodniczego (32,5 pkt.) 2) Przygotowane tereny inwestycyjne (w tym SSE) (21,3 pkt.) 3) Wysoki poziom przedsiębiorczości mieszkańców (13,3 pkt.) 4) Zinstytucjonalizowana współpraca Partnerów KOF (12,6 pkt.) 5) Wysoki poziom aktywności społecznej mieszkańców (10,6 pkt.) 6) Dobrze rozwinięta infrastruktura społeczna i polityka socjalna (10,3 pkt.) Szanse 1) Rozwój rynku usług turystycznych (52,5 pkt.) 2) Możliwość pozyskania znacznych środków zewnętrznych na wspólną realizację inwestycji (47,5 pkt) Słabe strony 1) Słaba zewnętrzna dostępność transportowa obszaru (35,9 pkt.) 2) Wysoki poziom bezrobocia i jego niekorzystna struktura (19,1 pkt.) 3) Niekorzystne zjawiska demograficzne (starzenie się społeczeństwa, wzrost wskaźnika obciążenia demograficznego) (18,9 pkt.) 4) Przeciętna atrakcyjność inwestycyjna obszaru (14,3 pkt.) 5) Znaczna polaryzacja obszaru (wyraźna przewaga konkurencyjna Koszalina i Mielna) (11,3 pkt.) Zagrożenia 1) Silna konkurencja ze strony sąsiednich obszarów nadmorskich (38,8 pkt.) 2) Rosnąca dostępność i coraz niższe koszty podróży zagranicznych (31,6 pkt.) 3) Niepewność finansowa związana ze wzrostem obciążeń jednostek samorządu terytorialnego w wyniku nakładania nowych zadań (29,7 pkt.) Źródło: Opracowanie własne. - 124 -
4.11.5 Analiza SWOT/TOWS Dla określenia optymalnego wariantu strategicznego KOF, wykonano analizę SWOT/TOWS. Pozwala ona na praktyczne wykorzystanie wyników analizy SWOT w planowaniu strategicznym. Narzędzie to uwzględnia zależności pomiędzy czynnikami o charakterze wewnętrznym oraz zewnętrznym, co daje dobry punkt wyjścia do sformułowania strategii. Analiza SWOT/TOWS dokonuje się w drodze udzielania odpowiedzi na osiem kluczowych pytań (por. Dziemianowicz i in., 2012): 1) Czy siły pozwolą wykorzystać szanse?; 2) Czy słabości zablokują wykorzystanie szans?; 3) Czy siły pozwolą na przezwyciężenie zagrożeń?; 4) Czy słabości wzmocnią negatywny skutek zagrożeń?; 5) Czy zagrożenia osłabią siły?; 6) Czy szanse spotęgują siły?; 7) Czy zagrożenia spotęgują słabości?; 8) Czy szanse pozwolą przezwyciężyć słabości? Pierwsze cztery pytania charakteryzują podejście od wewnątrz na zewnątrz, podczas gdy kolejne cztery z zewnątrz do wewnątrz organizacji. Procedura przeprowadzenia analizy SWOT/TOWS polega na sporządzeniu dla każdego z pytań osobnej macierzy, łączącej poszczególne elementy SWOT (np. w pytaniu 1 siły i szanse). Powiązania pomiędzy poszczególnymi elementami ocenia się stosując skalę punktową. W przypadku analizy dla KOF przyjęto następującą skalę: 0 brak zależności, 1 słaba zależność, 2 silna zależność. W dalszej kolejności sumowane są całkowite wartości punktowe uzyskane w ramach każdej z macierzy. Ostateczny wynik jest sumą dwustronnych powiązań między danymi elementami macierzy SWOT (np. suma oddziaływania silnych stron na szanse oraz szans na silne strony itd.). W zależności od tego która kombinacja czynników uzyskała najwyższą wartość wybieramy jedną z czterech normatywnych strategii działania (por. Dziemianowicz i in., 2012): strategia agresywna polega na maksymalnym wykorzystaniu związków między silnymi stronami i szansami organizacji; strategia konserwatywna zakłada maksymalne wykorzystanie mocnych stron organizacji dla zminimalizowania zagrożeń istniejących w jej otoczeniu; strategia konkurencyjna opiera się na wykorzystaniu pojawiających się w otoczeniu szans, na rzecz eliminowania słabych stron organizacji; strategia defensywna polega na minimalizowaniu zarówno wpływu słabych stron organizacji, jak i unikaniu zagrożeń ze strony otoczenia. Tabela 30. Zestawienie zbiorcze wyników analizy SWOT/TOWS dla KOF. Szanse Zagrożenia Mocne strony 8 + 15 = 23 16 + 8 = 24 Słabe strony 5 + 11 = 16 16 + 13 = 29 Źródło: Opracowanie własne. W przypadku Koszalińskiego Obszaru Funkcjonalnego najskuteczniejsza wydaje się być strategia defensywna, co wynika z najwyższej liczby punktów charakteryzującej kombinację słabych stron i zagrożeń (por. tab. 30, ryc. 106). Warto jednak zauważyć, że różnice punktowe, dzielące poszczególne warianty strategiczne, są niewielkie. W świetle dalszego rozwoju obszaru kluczowy wydaje się jednak rozwój jego potencjału turystycznego, który skupia najważniejsze silne strony oraz zagrożenia zidentyfikowane w trakcie badań diagnostycznych. W związku z tym do realizacji przyjęty zostanie wariant strategii konserwatywnej. 30 25 20 15 10 5 0 23 Mocne strony 24 16 Słabe strony Rycina 106. Analiza SWOT/TOWS dla KOF. Źródło: Opracowanie własne. 29 Szanse Zagrożenia - 125 -