ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK ODOWSKA LUBLIN POLONIA VOL. XLVI, 4 SECTIO H 2012 Uniwersytet Marii Curie-Sk odowskiej w Lublinie, Zak ad Finansów Podmiotów Gospodarczych EL BIETA MARIA WRO SKA Wykorzystanie funduszy inwestycyjnych zamkni tych w dzia alno ci... gospodarczej przedsi biorstw niefinansowych Closed-end investment funds in the activity of non-financial companies S owa kluczowe: zamkni te fundusze inwestycyjne, inwestycje funduszy inwestycyjnych zamkni tych Key words: closed-end funds, investments of closed-end funds Wst p Du dynamik powstawania funduszy inwestycyjnych zamkni tych (FIZ) w ostatnich latach mo na wi za ze szczególnie atrakcyjnymi zasadami opodatkowania podatkiem dochodowym. Korzystne regu y opodatkowania dochodów osi ganych przez fundusze powoduje, e FIZ s wykorzystywane przez przedsi biorstwa niefinansowe w procesie prowadzenia dzia alno ci gospodarczej. Celem niniejszego artyku u jest prezentacja przes anek, dla których fundusze inwestycyjne zamkni te s traktowane jako atrakcyjne oraz prezentacja mo liwo ci wykorzystania FIZ do prowadzenia dzia alno ci przez podmioty niefinansowe. 1. Istota funduszy inwestycyjnych zamkni tych Istota funduszy inwestycyjnych opiera si na za o eniu po czenia rodków indywidualnych inwestorów w celu wspólnego ich inwestowania. Cech cz c wszystkie fundusze jest fakt, e s zarz dzane przez wyspecjalizowane firmy me-
884 EL BIETA MARIA WRO SKA ned erskie, które poprzez zdobyte na rynku do wiadczenie w a ciwie gospodaruj wspólnymi rodkami 1. Fundusze inwestycyjne maj kilka g ównych cech 2 : umo liwiaj dywersyfikacj ryzyka, s profesjonalnie zarz dzane, obni aj koszty transakcji, ewidencjonuj transakcje. Podstawow klasyfikacj funduszy inwestycyjnych (uwzgl dnion równie w Ustawie o funduszach inwestycyjnych) jest podzia ze wzgl du na konstrukcj funduszu. Przy zastosowaniu tego kryterium wyodr bnia si dwa podstawowe rodzaje: fundusze otwarte i zamkni te. Zasadnicze ró nice mi dzy otwartym i zamkni tym funduszem inwestycyjnym przejawiaj si wi c w zakresie sposobu uczestnictwa oraz praw wynikaj cych z posiadanych tytu ów uczestnictwa w funduszu 3. Fundusz inwestycyjny zamkni ty to fundusz, który charakteryzuje sta a wielko kapita u. Emituje certyfikaty inwestycyjne, które mog by przedmiotem obrotu na rynku wtórnym. Sposobem wycofania si z inwestycji, poza sprzeda certyfikatów na gie dzie, jest wykupienie certyfikatu przez fundusz w wyznaczonych okresach lub w okresie jego likwidacji 4. Tabela 1 prezentuje dane dotycz ce liczby funkcjonuj cych funduszy w Polsce w okresie 2006 2011. Tabela 1. Zestawienie liczby funduszy inwestycyjnych oraz zamkni tych funduszy inwestycyjnych w okresie 2006 2011 Wyszczególnienie 31.12.2006 31.12.2007 31.12.2008 31.12.2009 31.12.2010 31.12.2011 Liczba funduszy inwestycyjnych Liczba funduszy inwestycyjnych zamkni tych 271 237 313 364 416 744 57 84 174 224 298 369 ród o: wyniki finansowe towarzystw i funduszy inwestycyjnych, www.stat.gov.pl oraz Rynek funduszy inwestycyjnych w Polsce w 2011 r., www.izfa.pl. Na koniec 2011 r. w Polsce by o zarejestrowanych 50 towarzystw funduszy inwestycyjnych (TFI) 5. W ko cu roku 2011 w Polsce funkcjonowa y 744 fundusze i subfundusze. Z ogólnej liczby funduszy w formie funduszy inwestycyjnych zamkni tych dzia a o 369 jednostek (co stanowi 49,6% cznej liczby funduszy aktywnych w Polsce na koniec 2011 r.). W okresie 2006 2001 liczba zamkni tych funduszy inwestycyjnych wzros a ponadpi ciokrotnie. Rok 2011 by nast pnym, czwartym 1 M. Boja czyk, Fundusze inwestycyjne jako uczestnicy rynku kapita owego, SGH, Warszawa 2005, s. 25. 2 Ibidem, s. 26. 3 J. Kuci ski, Rynek polskich funduszy inwestycyjnych, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2010, s. 17. 4 D. Krupa, Zamkni te fundusze inwestycyjne, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 90. 5 Rynek funduszy inwestycyjnych w Polsce w 2011 r., www.izfa.pl.
WYKORZYSTANIE FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH ZAMKNI TYCH W DZIA ALNO CI... 885 z kolei, w którym przyrost liczby funduszy zamkni tych by wyra nie wy szy ni funduszy otwartych i specjalistycznych otwartych. Fundusze inwestycyjne zamkni te mog by publiczne i niepubliczne. Certyfikaty inwestycyjne publicznych funduszy inwestycyjnych zamkni tych stanowi przedmiot obrotu na regulowanym rynku wtórnym 6. Fundusze inwestycyjne s tworzone wy cznie przez towarzystwa funduszy inwestycyjnych. Towarzystwo jest te organem zarz dzaj cym funduszu oraz reprezentuje go na zewn trz w stosunkach z osobami trzecimi. Ustawa o funduszach inwestycyjnych okre la przedmiot inwestycji oraz limity inwestycyjne w odniesieniu do poszczególnych przedmiotów inwestycji 7. Katalog instrumentów, w które mo e inwestowa swoje aktywa fundusz inwestycyjny zamkni ty, jest znacznie szerszy ni w przypadku funduszy inwestycyjnych otwartych. Zgodnie z ustaw fundusze inwestycyjne zamkni te mog lokowa aktywa m.in. w papiery warto ciowe, wierzytelno ci, udzia y w spó kach z ograniczon odpowiedzialno ci, waluty, instrumenty pochodne, instrumenty rynku pieni nego, jednostki uczestnictwa lub certyfikaty inwestycyjne innych funduszy inwestycyjnych, w asno lub wspó w asno nieruchomo ci gruntowych, budynków i lokali stanowi cych odr bne nieruchomo ci oraz statków morskich, u ytkowanie wieczyste. Warto te podkre li aspekty podatkowe zwi zane z funkcjonowaniem funduszy inwestycyjnych. Rozwi zania te s bardzo atrakcyjne zarówno dla uczestników, jak i dla samych funduszy. Z jednej strony dochody osi gane przez fundusz inwestycyjny (jako osob prawn ) zosta y obj te zwolnieniem z podatku dochodowego, a z drugiej uczestnicy funduszu p ac podatek dochodowy dopiero w momencie zbycia certyfikatu inwestycyjnego. Podsumowuj c, nale y wskaza cechy FIZ, które powoduj ich szczególn atrakcyjno w kontek cie prowadzenia dzia alno ci gospodarczej: profesjonalizm zarz dzania funduszami przez wykwalifikowan kadr TFI, niezale no maj tku funduszu od maj tku inwestora czy za o yciela (TFI) w zwi zku z osobowo ci prawn posiadan przez FIZ, bezpiecze stwo wynikaj ce z istnienia nadzoru realizowanego przez KNF oraz depozytariusza, a tak e mo liwo dokonania optymalizacji podatkowej dzi ki przesuni ciu w czasie p atno ci podatkowych. Praktyka funkcjonowania funduszy inwestycyjnych pozwoli a wyodr bni nast puj ce rodzaje funduszy zamkni tych (ze wzgl du na przedmiot inwestycji) 8 : fundusze portfelowe, fundusze sekurytyzacyjne, fundusze nieruchomo ci oraz fundusze aktywów niepublicznych. Wszystkie one mog by wykorzystywane w prowadzeniu dzia alno ci gospodarczej. Jednak na potrzeby podmiotów niefinansowych i prowadzenia przez nie dzia alno ci gospodarczej najbardziej przydatne wydaj si fundusze sekurytyzacyjne, nieruchomo ci oraz aktywów niepublicznych. 6 K. Perez, Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, zasady, funkcjonowanie, efektywno, Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 55. 7 Ibidem, s. 145 154. 8 D. Dawidowicz, op. cit., s. 30.
886 EL BIETA MARIA WRO SKA 2. Rodzaje FIZ wykorzystywane w dzia alno ci niefinansowych przedsi biorstw 2.1. Sekurutyzacyjny fundusz inwestycyjny Brak jest jednoznacznej definicji poj cia sekurytyzacji, jednak praktyka innych krajów pozwoli a w Polsce zaistnie procesom tego rodzaju. W transakcji sekurytyzacji uczestnicz : inicjator transakcji (podmiot wyzbywaj cy si wierzytelno ci), SPV (special purpose vehicle, spó ka specjalnego przeznaczenia, celowa nabywca wierzytelno ci) oraz inwestorzy. Techniki sekurytyzacyjne odgrywaj du rol w alokacji kapita ów, gdzie niep ynne aktywa wyodr bnione przez inicjatora trafiaj w zmienionej p ynnej formie na rynki finansowe. Przedmiotem dzia alno ci SPV jest pozyskanie wybranych aktywów od inicjatorów i wyemitowanie, w celu finansowania tego zakupu, papierów warto ciowych ABS (assets based securities instrumenty finansowe oparte na wierzytelno ciach). SPV jest odpowiedzialny za obs ug wyemitowanych papierów warto ciowych i jednocze nie zarz dzanie portfelem nabytych wierzytelno ci. W Polsce obecnie dzia a kilkana cie funduszy tego rodzaju. Przyk adem mo e by fundusz Prokura (za o ony i zarz dzany przez BPH TFI), Bison (BPH TFI), Best I (Copernicus Capital TFI), Prokulus (Copernicus Capital TFI), Sekura (Copernicus Capital TFI), Ultimo (DWS Polska TFI), GE Debt (GE Debt Management TFI), Intrum Justitia Debt Fund 1 (Intrum Justitia TFI), S-Collect (PKO TFI), EGB Podstawowy (TFI Skarbiec), Allianz Euler Hermes (TFI Allianz). Fundusze tego rodzaju s wykorzystywane nie tylko do sekurytyzowania wierzytelno ci instytucji finansowych, ale coraz cz ciej tak e wierzytelno ci b d cych w posiadaniu podmiotów gospodarczych (np. handlowych). Podmioty gospodarcze maj dzi ki temu mo liwo odzyskania nale no ci (w tym tak e przeterminowanych), co wp ywa na przyspieszenie obrotu nale no ci oraz sp ywu gotówki. Podstawowy aktyw funduszu stanowi wierzytelno ci pieni ne. Zebrane rodki s inwestowane przede wszystkim w wierzytelno ci bankowe, ale tak e w d ugi wobec operatorów telekomunikacyjnych, telewizyjnych, zak adów energetycznych i gazowniczych, ubezpieczycieli, po redników kredytowych, spó dzielni mieszkaniowych. Mog to by zarówno wierzytelno ci bie ce, jak i przedawnione. Statut funduszu dopuszcza inwestycje w wierzytelno ci wysokiego ryzyka. Inicjatorem powstania funduszu (inwestorem) mog by firmy windykacyjne (Best, Kruk, Koksztys), które nabywaj jednostki uczestnictwa w zak adanych przez TFI funduszach sekurytyzacyjnych. Firmy windykacyjne, wspó pracuj c z podmiotami gospodarczymi, doprowadzaj do zbycia przez te podmioty na rzecz funduszu sekurytyzacyjnego nale no ci.
WYKORZYSTANIE FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH ZAMKNI TYCH W DZIA ALNO CI... 887 2.2. Fundusze nieruchomo ci Fundusze nieruchomo ci mog nabywa prawo wieczystego u ytkowania, budynki i budowle, lokale (ale musz mie uregulowany stan prawny). Fundusze mog nabywa nieruchomo ci po rednio lub bezpo rednio (maj c udzia y w spó kach zajmuj cych si zarz dzaniem nieruchomo ciami). czna liczba nabytych nieruchomo ci oraz praw wieczystego u ytkowania nie mo e by mniejsza ni cztery. Wynika to z potrzeby posiadania zdywersyfikowanego portfela. Jednocze nie fundusz nie mo e mie wi cej ni 25% warto ci aktywów netto w jednej nieruchomo ci 9. Ustawa o funduszach inwestycyjnych przewiduje jedynie mo liwo nabywania nieruchomo ci przez fundusz inwestycyjny zamkni ty. Jednak fundusze otwarte tak e inwestuj w sektorze nieruchomo ci, czyni c to w sposób po redni. Przejawia si to tym, e fundusz otwarty (który de facto nie ma prawnej mo liwo ci nabywania bezpo rednio nieruchomo ci) inwestuje w akcje lub inne prawa udzia owe spó ek: dzia aj cych na rynku nieruchomo ci, np. kupuj c akcje gie dowych spó ek z bran y budowlanej, realizuj cych inwestycje budowlane, deweloperskich lub producentów materia ów budowlanych. Fundusz mo e pozyskiwa rodki na finansowanie nabycie nieruchomo ci (lub udzia ów w spó kach zajmuj cych si zarz dzaniem nieruchomo ciami) nie tylko w drodze emisji certyfikatów inwestycyjnych. Fundusz mo e zaci ga kredyty i po yczki, a tak e emitowa obligacje (jednak nie wi cej ni 15% aktywów netto). czna warto kredytów, po yczek i wyemitowanych obligacji nie mo e przekroczy 75% warto ci aktywów netto funduszu. Sugeruje si, by fundusze nieruchomo ci powstawa y jako fundusze zamkni te, z uwagi na nisk p ynno aktywów (nieruchomo ci). Gdyby wi ksza grupa inwestorów chcia a wycofa rodki z funduszu, mog oby doj do sytuacji przymusowej sprzeda y nieruchomo ci. Mog oby si to prze o y na strat na transakcji (pomimo relatywnie wysokiej warto ci aktywów netto). St d te w praktyce otwarte fundusze deklaruj ce inwestycje na rynku nieruchomo ci skupiaj si na inwestycjach w akcje spó ek z tej bran y kupuj akcje deweloperów czy producentów materia ów budowlanych. Notowania akcji tych firm oczywi cie zale od sytuacji na rynku nieruchomo ci, jednak z pewno ci jest to zupe nie inna inwestycja ni zakup mieszkania czy za po rednictwem funduszu biurowca lub centrum handlowego. Obecne na polskim rynku funkcjonuj nast puj ce zamkni te fundusze nieruchomo ci: Arka BZ WBK Fundusz Nieruchomo ci, Skarbiec Rynku Nieruchomo ci, BPH Sektora Nieruchomo ci, Citi Living Aktywów Niepublicznych, Copernicus Sektora Nieruchomo ci 1, Copernicus Sektora Nieruchomo ci 2, KBC Index Nieruchomo ci, KBC Index Nieruchomo ci II, Skarbiec Rynku Mieszkaniowego, KBC Index wiatowych Nieruchomo ci. 9 D. Krupa, op. cit., s. 109 111.
888 EL BIETA MARIA WRO SKA Fundusze nieruchomo ci inwestuj w zakup nieruchomo ci generuj cych dochody w postaci czynszu dzier awnego. Chodzi wi c g ównie o nieruchomo ci takie jak nieruchomo ci biurowe, centra handlowe, magazyny. Tego rodzaju inwestycje zapewniaj sta e dochody. Ostatnio g o nym przyk adem po redniego w adania nieruchomo ci przez FIZ by fundusz ING RED oraz Z ote Tarasy w Warszawie 10. Bezpo rednio inwestuje fundusz Arka Rynku Nieruchomo ci, który naby ju kilkana cie obiektów biurowych i handlowych (np. Trinity Park w Warszawie). Równie podmioty gospodarcze maj ce w swoim portfelu aktywów nieruchomo ci generuj ce dochody mog nawi za wspó prac z TFI celem zawi zania dedykowanemu konkretnemu podmiotowi funduszu inwestycyjnego. W nast pnej kolejno ci posiadane przez podmiot aktywa w postaci nieruchomo ci s zbywane na rzecz funduszu, w zamian inwestor (podmiot gospodarczy) obejmuje certyfikaty inwestycyjne. Osi gane dochody z tytu u wynajmu nieruchomo ci b d ce we w adaniu funduszu s zwolnione z opodatkowania, a rodki mog by przeznaczone na dzia ania zwi zane z utrzymaniem nieruchomo ci czy te nabywaniem kolejnych przez inwestora na poczet maj tku funduszu. Warto w tym miejscu wskaza spó ki Gant Development czy Wikana, które opar y swoj struktur organizacyjn i realizowane projekty budowlane na bazie spó ek, których akcje nast pnie wnios y do zamkni tego funduszu inwestycyjnego. 2.3. Fundusze aktywów niepublicznych Ich istot jest lokowanie co najmniej 80% zgromadzonych rodków pieni nych w aktywa finansowe inne ni papiery warto ciowe dopuszczone do obrotu i instrumenty rynku pieni nego. G ówne miejsce lokowania stanowi rynek niepubliczny. Fundusz ten jest wi c funduszem o potencjalnie podwy szonym ryzyku. Fundusz inwestycyjny zamkni ty aktywów niepublicznych (FIZAN) umo liwia realizacj celów i zada stoj cych przed funduszami typu private equity lub venture capital. Podstawow zasad dzia ania funduszy tego typu jest lokowanie aktywów funduszu w akcje i udzia y w spó kach niepublicznych oraz przygotowywanie i wdra anie programów maj cych na celu podniesienie warto ci tych spó ek. Po osi gni ciu zak adanych wyników programów restrukturyzacyjnych fundusz zbywa akcje lub udzia y w spó kach b d cych przedmiotem lokat. Zwykle tego rodzaju fundusze s tworzone na okres zbli ony do przewidywanego czasu niezb dnego do nabycia, restrukturyzacji oraz zbycia wybranych spó ek niepublicznych. W funduszach aktywów niepublicznych, które emituj certyfikaty imienne, mo liwy jest nowy sposób gromadzenia rodków do funduszu, polegaj cy na cz ciowym 10 ING RED sprzeda udzia y w spó ce b d cej w a cicielem Z otych Tarasów, http://biznes.onet.pl (21.03.2012).
WYKORZYSTANIE FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH ZAMKNI TYCH W DZIA ALNO CI... 889 op aceniu certyfikatów inwestycyjnych w trakcie emisji certyfikatów i dop atach na wezwanie towarzystwa w miar realizowania przez fundusz zamierzonej strategii inwestycyjnej. Pozwala to na nieobci anie uczestników funduszu od razu wszystkimi kosztami dzia alno ci funduszu 11. FIZ aktywów niepublicznych s wykorzystywane na potrzeby firm, i tak na przyk ad: BRE, b d c uczestnikiem FIZ, wniós swój pakiet akcji PZU (który wcze niej by w bezpo rednim posiadaniu BRE), Comarch realizuje za po rednictwem FIZ niektóre projekty, rodzina Dudów (wspó w a cicieli PKM Duda) za o y a swój w asny fundusz za po rednictwem Opoka TFI, eby wnie tam udzia y w PKM Duda. Niektóre firmy tworz nawet w asne TFI, które pó niej mog tworzy fundusze dostosowane do swoich potrzeb (np. KGHM). Warto te wspomnie o tzw. dedykowanych FIZAN. Polega to na tym, e TFI tworzy fundusz inwestycyjny na potrzeby konkretnego inwestora (osoby fizycznej lub podmiotu gospodarczego). Ten inwestor jako jedyny posiada wszystkie certyfikaty inwestycyjne wyemitowane przez ten fundusz. Inwestor wnosi elementy swojego maj tku do funduszu. Osi gane z tego maj tku dochody s zwolnione z opodatkowania, pozostaj w funduszu i mog zosta przeznaczone na realizacj kolejnych inwestycji. Na koniec 2009 r. na rynku funkcjonowa o ponad 100 funduszy dedykowanych konkretnym inwestorom 12. Natomiast na koniec 2010 r. w KNF by o ich zarejestrowanych ju ponad 230 13. Do 2009 r. dedykowane fundusze inwestycyjne zgromadzi y 6 mld z w postaci aktywów wniesionych przez inwestorów w zamian za wydane certyfikaty inwestycyjne 14. Zako czenie W 2006 r. zamkni te fundusze inwestycyjne stanowi y 21% ogólnej liczby funduszy inwestycyjnych, podczas gdy w 2011 r. ju 47%, a ich liczba wzros a z 57 do 369. Du dynamik powstawania funduszy inwestycyjnych zamkni tych w ostatnich latach mo na wi za ze zmianami w przepisach prawa dotycz cych funkcjonowania funduszy inwestycyjnych. Nale y te zwróci uwag, e do wzrostu popularno ci przyczyni y si atrakcyjne rozwi zania podatkowe, które zwalniaj z podatku dochodowego dochody osi gane przez fundusz inwestycyjny (jako osob prawn ). Warto te podkre li 11 D. Dawidowicz, op. cit., s. 31; D. Krupa, op. cit., s. 120 122. 12 Rynek funduszy inwestycyjnych zamkni tych w Polsce, marzec 2010, www.izfa.pl. 13 K. elazek, Sposób na pomno enie maj tku, Rzeczpospolita z 27.01.2011. 14 P. Molik, Za o enie funduszu ochroni przed fiskusem, Gazeta Prawna z 07.07.2009.
890 EL BIETA MARIA WRO SKA fakt, i uczestnik funduszu p aci podatek dochodowy dopiero w momencie zbycia certyfikatu inwestycyjnego. Zmiany te spowodowa y, e fundusze te sta y si szczególnie atrakcyjne podatkowo, ale te zaistnia a mo liwo wykorzystania ich przez przedsi biorstwa niefinansowe w prowadzeniu dzia alno ci gospodarczej. Szczególnie przydatne s fundusze inwestycyjne zamkni te aktywów niepublicznych. Bibliografia 1. Boja czyk M., Fundusze inwestycyjne jako uczestnicy rynku kapita owego, SGH, Warszawa 2005. 2. Dawidowicz D., Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, typy, metody pomiaru i oceny efektywno ci, CeDeWu, Warszawa 2010. 3. ING RED sprzeda udzia y w spó ce b d cej w a cicielem Z otych Tarasów, http://biznes.onet.pl (21.03.2012). 4. Krupa D., Zamkni te fundusze inwestycyjne, CeDeWu, Warszawa 2008. 5. Kuci ski J., Rynek polskich funduszy inwestycyjnych, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2010. 6. Perez K., Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, zasady, funkcjonowanie, efektywno, Wolters Kluwer, Warszawa 2012. 7. Rynek funduszy inwestycyjnych w Polsce w 2011 r., www.izfa.pl. 8. Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U., nr 146, poz. 1546 z pó n. zm.). 9. Ustawa z dnia 4 wrze nia 2008 r. o zmianie ustawy o funduszach inwestycyjnych (Dz. U., nr 231, poz. 1546). 10. www.fundusze-inwestycyjne.pl. 11. Wyniki finansowe towarzystw i funduszy inwestycyjnych, www.stat.gov.pl. Closed-end investment funds in the activity of non-financial companies There has been a very high rate of growth in the number of closed-end investment funds in Poland in recent years. This high rate results from the changes in the legal regulation. It is also important that closed-end investment funds might be used as financial vehicle that let diminish tax burden. Because of these advantages, the closed-end investment funds have become more popular among non-financial companies and are introduced into organizational structure of entities. The article refers to presenting the basic aspects of establishing and running the closed-end investment funds. The article also refers to presenting different practical application of different kinds of closed-end investment funds.