STUDIA PRAWNICZE Historia powszechna ustroju i prawa Tadeusz Maciejewski 4. wydanie C.H.BECK
STUDIA PRAWNICZE Historia powszechna ustroju i prawa
W sprzedaży: T. Maciejewski HISTORIA USTROJU I PRAWA S DOWEGO POLSKI, wyd. 4 Podr czniki Prawnicze H. Izdebski HISTORIA MY LI POLITYCZNEJ I PRAWNEJ, wyd. 4 Podr czniki Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA ADMINISTRACJI, wyd. 2 Skrypty Becka M. Maciejewski, J. El bieta Kundera (red.) LEKSYKON MY LICIELI POLITYCZNYCH I PRAWNYCH, wyd. 3 W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka PRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 5 Podr czniki Prawnicze J. Krzynówek, A. Kacprzak PRAWO RZYMSKIE. PYTANIA. KAZUSY. TABLICE, wyd. 3 Repetytoria C.H. Beck www.sklep.beck.pl
Historia powszechna ustroju i prawa Tadeusz Maciejewski profesor zw. dr hab. Uniwersytet Gda ski 4. wydanie zmienione WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2011
Propozycja cytowania: Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, 4. wyd., Nb. 88, Warszawa 2011 Redakcja: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H. Beck 2011 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00 203 Warszawa tel. 22 33 77 600 Skład i łamanie: IGAWA Ireneusz Gawli ski Druk i oprawa: Totem, Inowrocław ISBN 978-83-255-3024-2 e-book: 978-83-255-3025-9
onie Aleksandrze po wi cam
Przedmowa Historia powszechna ustroju i prawa nie jest przedmiotem łatwym. Obejmuje wiele problemów, z których niemało jest nadal kwesti bada i sporów naukowych. Inna trudno ć tego wykładu tkwi w tym, i opracowuj cy temat musi stan ć przed ogromem materiałów, w ród których trzeba dokonać wła ciwego wyboru i uzasadnionej selekcji. Niniejszy podr cznik ma charakter studium porównawczego, uwzgl dniaj cego dzieje historii ustroju i prawa pa stw europejskich, a nawet obu Ameryk, głównie jednak Stanów Zjednoczonych. Sytuacja taka zmusiła pisz cego do odej cia od schematu wi kszo ci dotychczasowych opracowa, sprowadzaj cych histori ustrojów pa stwowych i prawa do przedstawienia kilku wybranych historii narodowych, na rzecz dziejów porównawczych w skali prawie całej Europy, a nawet Ameryki i Azji, przez co obserwacja nabrała charakteru uniwersalnego. Uj cie takie wymusiło konieczno ć opracowania historii ustroju i prawa wielu pa stw, o których dotychczasowe podr czniki w ogóle nie wspominały lub tylko wzmiankowały, np. Hiszpanii, Portugalii czy pa stw skandynawskich. Jak si wydaje, zwrócenie uwagi na te kraje nie tylko wzbogaca stan wiedzy polskiego historyka prawa, lecz ma równie charakter badawczy. Przysporzyć to mo e jednak niemało trudno ci w opanowaniu nazbyt obszernego materiału. W zwi zku z tym przy jego selekcji kierowałem si zasad wyboru kwestii uznawanych za najwa niejsze. Nie sposób było przy tej okazji pomin ć szczegółów. Pami tać jednak nale y, e ich przyswojenie nie jest celem samym w sobie. Główn uwag nale y zwrócić bowiem na dostrzeganie zwi zków mi dzy nimi, by na tej podstawie formułować i interpretować uogólnienia, tyle e w skali całych kontynentów, nie za wybranych krajów. Wspomniana metoda mo e wywołać dyskusj i zastrze enia. Wytłumaczeniem przyj tego układu jest jednak podołanie wymogom Wydawnictwa C.H. Beck, które niniejsze studium zakwalifikowało do serii Studia Prawnicze, uwzgl dniaj cej przedstawienie pełnego systemu historii ustroju i prawa, na podstawie elementów prawnoporównawczych. W zwi zku z tym rozmiar podr cznika został znacznie rozszerzony, co pozwoliło na powi kszenie pola obserwacji. Pod wzgl dem chronologicznym studium obejmuje histori powszechn ustrojów pa stwowych i prawa od staro ytno ci po czasy współczesne.
VIII Przedmowa W zwi zku z tym opracowanie podzielone jest, w zgodzie z tradycyjn periodyzacj, na pi ć cz ci, obejmuj cych: staro ytno ć, redniowiecze, czasy wczesnonowo ytne, czasy pó nonowo ytne oraz współczesno ć. Przyj cie tego układu dla historii ustroju i prawa stanowi pewne uproszczenie, gdy niektóre z tych epok, zwłaszcza ostatnie, wywołuj do dzisiaj dyskusje, które wynikaj z ró nych ocen przebiegu procesów prawnoustrojowych, jak i czasu ich trwania. W zwi zku z tym podziału dokonano w znaczeniu ogólnym, wyja niaj cym rozwój procesów dziejowych, bez przyjmowania jednolitych i obowi zuj cych dat. Ostatecznie cało ć zamkni to na 1945 r., co nie powinno budzić zastrze e. Dla ułatwienia korzystania z podr cznika wprowadzono: umiarkowanie rozbudowan struktur tekstu, z podziałem na mniejsze partie, pogrubienia druku dla wa niejszych poj ć oraz petit dla tekstu uzupełniaj cego wykład zasadniczy. Cało ć uzupełniaj ogólne wst py historyczne, których nie mo na było unikn ć, zwłaszcza gdy porusza si histori pa stw, której student nie wyniósł z wcze niejszej edukacji szkolnej, oraz indeksy. W podr czniku wykorzystany został dorobek uczonych zarówno polskich, jak i zagranicznych, zawarty w fundamentalnych podr cznikach i pracach monograficznych, a nawet cz stkowych. Ułatwieniem dla Czytelnika pragn cego dotrzeć do bogatej literatury prawnohistorycznej przedmiotu jest zamieszczenie jej podstawowego wykazu na pocz tku pracy. W wydaniu czwartym (zmienionym) ograniczono rysy historyczne, pomini to wiele zagadnie z historii my li oraz gospodarki, a tak e opuszczono fragmenty nazbyt szczegółowe dla nauki przedmiotu przez studenta, w tym ródła prawa rzymskiego, z racji odr bnych podr czników. Gda sk, kwiecie 2011 r. Prof. zw. dr hab. Tadeusz Maciejewski
Przegl d tre ci Str. Nb. Przedmowa... VII Spis tre ci... XVII Bibliografia... XXXIX Cz ć I. Staro ytno ć Rozdział I. Monarchie despotyczne i wielkie imperia Wschodu... 3 1 1. Rys historyczny... 3 1 2. Ustrój społeczny despotii... 4 2 3. Ustrój polityczny despotii... 6 3 4. Ustrój polityczny wielkich imperiów... 8 6 Rozdział II. Pa stwa-miasta polis... 10 8 5. Polis grecka... 10 8 6. Civitas rzymska... 26 30 Rozdział III. Monarchie imperialne... 43 57 7. Monarchie hellenistyczne... 43 57 8. Cesarstwo rzymskie (27 r. p.n.e. 476 r. n.e.)... 45 61 9. Cesarstwo chi skie... 56 82 Rozdział IV. ródła prawa (poza prawem rzymskim)... 60 86 10. Poj cie ródeł... 60 86 11. Prawo Egiptu... 61 87 12. Prawo Mezopotamii... 61 88 13. Prawo Izraela... 63 90 14. Prawo Persji... 63 91 15. Prawo Grecji... 64 92 Rozdział V. System prawa (poza prawem rzymskim)... 66 93 16. Prawo prywatne... 66 93 17. Prawo karne... 70 99 18. Prawo procesowe... 72 102
X Przegl d tre ci Cz ć II. redniowiecze Str. Nb. Wprowadzenie. Granice chronologiczne... 77 103 Rozdział I. Plemienne pa stwa barbarzy skie. Pa stwo protofeudalne i pocz tki monarchii wczesnofeudalnej... 80 104 19. Pa stwa germa skie... 80 104 20. Pa stwa słowia skie... 83 113 21. Ustrój społeczno-gospodarczy... 84 116 22. Ustrój polityczny... 89 124 23. Wymiar sprawiedliwo ci... 96 133 24. Wojskowo ć... 98 134 Rozdział II. Jednolita monarchia feudalna... 99 135 25. Rys historyczny... 99 135 26. Ustrój społeczny... 102 146 27. Ustrój polityczny... 117 164 28. Wymiar sprawiedliwo ci... 134 185 29. Wojskowo ć... 136 186 Rozdział III. Rozdrobniona monarchia feudalna (policentryzm i monarchie dzielnicowe)... 138 187 30. Rys historyczny... 138 187 31. Ustrój społeczny... 140 193 32. Ustrój polityczny... 141 195 33. S downictwo... 151 209 34. Wojskowo ć... 152 210 Rozdział IV. Monarchia stanowa... 154 211 35. Rys historyczny... 154 211 36. Ustrój społeczny. Struktury stanowe... 156 221 37. Ustrój miast... 170 240 38. Ustrój polityczny... 180 256 39. Wymiar sprawiedliwo ci... 204 280 40. Wojskowo ć... 210 289 Rozdział V. Wielkie imperia redniowiecznej Azji z posiadło ciami w Europie... 212 290 41. Cesarstwo Bizantyjskie (Romajów)... 212 290 42. Arabowie... 215 298 43. Pa stwo Turków osma skich (do 1566 r.)... 221 305 44. Pa stwo Mongołów... 225 312 Rozdział VI. Zagadnienia ogólne prawa redniowiecznego... 227 315 45. Główne nurty i cechy... 227 315
Przegl d tre ci XI Str. Nb. 46. Dominacja prawa zwyczajowego... 228 316 47. Partykularyzm prawa... 229 317 48. Stanowo ć prawa... 230 318 49. Kazuistyka prawa... 231 319 Rozdział VII. ródła prawa... 233 320 50. Prawo barbarzy ców... 233 320 51. Pó no redniowieczne prawo rodzime... 239 334 52. Odmienno ć systemu ródeł prawa angielskiego (po 1066 r.) 259 365 53. Prawo kanoniczne... 264 371 54. Prawo rzymskie w redniowieczu... 266 375 55. Prawo bizantyjskie... 272 387 56. Prawo arabskie... 273 388 Rozdział VIII. Prawo prywatne... 275 389 57. Prawo osobowe... 275 389 58. Prawo mał e skie, rodzinne i opieku cze... 284 401 59. Prawo rzeczowe... 293 419 60. Prawo spadkowe... 305 439 61. Prawo zobowi zaniowe... 312 444 Rozdział IX. Prawo karne... 319 468 62. Prawo karne wczesnego redniowiecza... 319 468 63. Zmiany w prawie karnym pó nego redniowiecza... 334 502 Rozdział X. Post powanie s dowe... 340 511 64. Najdawniejsze sposoby dochodzenia sprawiedliwo ci... 340 511 65. Proces zwyczajny... 341 512 66. Post powanie z urz du... 351 531 67. Post powanie szczególne... 352 533 68. Post powanie zapobiegawcze... 354 538 69. Post powanie egzekucyjne... 355 540 Cz ć III. Czasy wczesnonowo ytne Wprowadzenie. Granice chronologiczne... 359 541 Rozdział I. Monarchie absolutyzmu renesansowego, klasycznego i o wieconego... 362 542 70. Rys historyczny... 362 542 71. Teoretyczne uzasadnienie monarchii absolutnej... 365 551 72. Doktryny ekonomiczne absolutyzmu... 367 554 73. Stosunki społeczne... 369 555 74. Ustrój polityczny... 383 586 75. Wymiar sprawiedliwo ci... 403 630
XII Przegl d tre ci Str. Nb. 76. Wojskowo ć... 410 643 77. Stosunek do wyzna... 411 644 Rozdział II. Republiki wczesnonowo ytne... 416 652 78. Rys historyczny... 416 652 79. Ustrój społeczno-gospodarczy... 417 656 80. Ustrój polityczny... 422 660 81. Wymiar sprawiedliwo ci... 430 673 82. Wojskowo ć... 431 676 Rozdział III. Kolonie pa stw europejskich w Ameryce... 433 679 83. Rys historyczny... 433 679 84. Stosunki społeczno-gospodarcze... 434 683 85. Ustrój polityczny... 436 687 Rozdział IV. ródła prawa wczesnonowo ytnego... 439 691 86. My l kodyfikacyjna XVI połowy XVIII w.... 439 691 87. ródła prawa we Francji... 441 692 88. ródła prawa w Rzeszy Niemieckiej... 442 693 89. ródła prawa w pa stwach skandynawskich... 444 694 90. ródła prawa w Rosji... 445 695 91. ródła prawa w innych pa stwach... 446 696 92. Prawo rzymskie w czasach nowo ytnych... 447 697 93. ródła prawa angielskiego... 448 699 Rozdział V. Zmiany w prawie prywatnym... 449 700 94. Prawo osobowe... 449 700 95. Prawo mał e skie, rodzinne i opieku cze... 451 702 96. Prawo rzeczowe... 453 704 97. Prawo spadkowe... 457 709 98. Prawo zobowi za... 458 711 Rozdział VI. Zmiany w prawie karnym... 461 714 99. Charakterystyka ogólna... 461 714 100. Przest pstwo... 462 715 101. Kara... 466 721 Rozdział VII. Post powanie cywilne... 471 726 102. Proces rzymskokanoniczny... 471 726 103. Kierunki rozwoju procesu cywilnego w czasach wczesnonowo ytnych... 475 733 Rozdział VIII. Post powanie karne... 477 736 104. Proces inkwizycyjny... 477 736
Przegl d tre ci XIII Str. Nb. 105. Angielski proces karny... 481 743 Cz ć IV. Czasy nowo ytne (pó nonowo ytne) Wprowadzenie. Granice chronologiczne... 487 747 Rozdział I. Zagadnienia ogólne konstytucjonalizmu... 489 748 106. Poj cie konstytucji... 489 748 107. Ustanowienie i zmiana konstytucji... 489 749 108. Struktura i systematyka konstytucji... 491 752 109. Tre ć konstytucji... 492 753 110. Pa stwo konstytucyjne. Kryteria podziałów... 493 755 Rozdział II. Ustrój społeczno-gospodarczy pa stw konstytucyjnych... 496 759 111. Ustrój społeczny... 496 759 112. Ustrój gospodarczy... 508 773 Rozdział III. Liberalno-demokratyczne monarchie konstytucyjne... 511 775 113. Rys historyczny... 511 775 114. Ustrój polityczny... 514 787 115. Wymiar sprawiedliwo ci... 553 843 116. Wojskowo ć... 557 849 117. Stosunek pa stwa do Ko cioła... 558 853 Rozdział IV. Monarchie absolutne i postabsolutne... 562 859 118. Rys historyczny... 562 859 119. Ustrój polityczny pa stw zło onych (konfederacji, federacji, unii realnych)... 564 863 120. Pa stwa unitarne... 568 875 121. Wymiar sprawiedliwo ci... 578 893 122. Wojskowo ć... 583 897 123. Stosunek pa stwa do Ko cioła... 585 901 Rozdział V. Re imy autorytarne... 588 904 124. Rys historyczny... 588 904 125. Ustrój polityczny... 589 906 126. Wymiar sprawiedliwo ci... 596 918 127. Wojskowo ć... 597 919 128. Stosunek pa stwa do Ko cioła... 598 920 Rozdział VI. Republiki... 599 921 129. Rys historyczny... 599 921 130. Ustrój polityczny... 601 927
XIV Przegl d tre ci Str. Nb. 131. Wymiar sprawiedliwo ci... 617 941 132. Wojskowo ć... 619 944 133. Stosunek pa stwa do Ko cioła... 620 945 Rozdział VII. Zagadnienia kodyfikacji prawa... 622 946 134. Problem kodyfikacji prawa w XVIII w.... 622 946 135. Prawo natury ideologiczna podstawa kodyfikacji... 623 948 136. Zało enia nowoczesnego kodeksu prawa... 625 951 137. Zagadnienie kodyfikacji prawa w Anglii... 627 953 138. Zagadnienie kodyfikacji prawa w USA... 628 954 139. Nowa systematyka prawa... 630 955 Rozdział VIII. Prawo cywilne... 633 956 140. Rozwój prawa cywilnego i my li cywilistycznej w XIX i XX w.... 633 956 141. ródła prawa cywilnego. Przebieg prac kodyfikacyjnych i ich rezultaty... 638 962 142. ródła prawa handlowego... 654 976 143. Instytucje prawa cywilnego... 658 983 144. Prawo rzeczowe... 668 999 145. Prawo spadkowe... 671 1003 146. Prawo zobowi zaniowe... 675 1009 147. Dziedziny prawa wyodr bnione z prawa cywilnego... 677 1011 Rozdział IX. Prawo karne... 683 1016 148. My l karnistyczna XVIII XX w.... 683 1016 149. ródła prawa karnego... 694 1027 150. Podstawowa problematyka nowo ytnego prawa karnego... 712 1045 Rozdział X. Post powanie cywilne... 727 1061 151. ródła prawa... 727 1061 152. Cechy charakterystyczne nowo ytnego procesu cywilnego... 735 1065 Rozdział XI. Post powanie karne... 737 1066 153. My l humanitarna i jej postulaty... 737 1066 154. ródła prawa... 739 1067 155. Cechy charakterystyczne procesu karnego mieszanego... 748 1075 156. Odmienno ci procesu karnego anglo-ameryka skiego... 750 1076 Cz ć V. Czasy współczesne Wprowadzenie. Granice chronologiczne... 753 1077 Rozdział I. Konstytucyjne gwarancje praw obywatelskich i ich praktyczna realizacja w okresie mi dzywojennym... 755 1078
Przegl d tre ci XV Str. Nb. Rozdział II. Zarys ustroju gospodarczego w okresie mi dzywojennym... 758 1082 Rozdział III. Ustroje liberalno-demokratyczne... 761 1084 157. Rys historyczny... 761 1084 158. Stare i nowe monarchie konstytucyjne... 762 1085 159. Stare i nowe republiki... 766 1089 Rozdział IV. Re imy autorytarne... 780 1104 160. Rys historyczny... 780 1104 161. Poj cie autorytaryzmu... 781 1105 162. Władza głowy pa stwa (król, prezydent, premier, caudillo).. 782 1106 163. Władza ustawodawcza... 785 1107 164. Zarz d lokalny. Samorz d... 785 1108 Rozdział V. Re imy totalitarne... 787 1109 165. Rys historyczny... 787 1109 166. Poj cie totalitaryzmu... 788 1110 167. Totalitaryzm włoski i niemiecki. Faszyzm... 788 1111 168. Totalitaryzm bolszewicki. Stalinizm... 791 1112 169. Systemy prawne pa stw demokratycznych... 794 1113 170. Systemy prawne pa stw totalitarnych... 796 1114 Indeks rzeczowy... 807
Spis tre ci Str. Nb. Przedmowa... VII Bibliografia... XXXIX Cz ć I. Staro ytno ć Rozdział I. Monarchie despotyczne i wielkie imperia Wschodu... 3 1 1. Rys historyczny... 3 1 2. Ustrój społeczny despotii... 4 2 3. Ustrój polityczny despotii... 6 3 I. Monarcha... 6 3 II. Administracja centralna i lokalna... 6 4 III. S downictwo... 7 5 4. Ustrój polityczny wielkich imperiów... 8 6 Rozdział II. Pa stwa-miasta polis... 10 8 5. Polis grecka... 10 8 I. Rys historyczny... 10 8 II. Organizacja polis... 11 9 III. Ustrój społeczny... 11 10 1. Obywatele... 11 10 2. Ludno ć zale na... 14 13 IV. Ustrój polityczny... 15 15 1. Polis arystokratyczna... 15 15 1.1. Król... 15 16 1.2. Rada starszych... 16 17 1.3. Zgromadzenie ludowe... 17 18 1.4. Urz dnicy... 17 19 2. Tyrania... 18 21 3. Polis oligarchiczna... 19 22 4. Polis demokratyczna (ate ska)... 20 23 4.1. Historyczny rozwój demokracji ate skiej... 20 23 4.2. Instytucje... 22 25 V. S downictwo... 25 27 1. S d przysi głych... 25 27
XVIII Spis tre ci Str. Nb. 2. S dy kolegialne... 26 28 3. S dy jednoosobowe... 26 29 6. Civitas rzymska... 26 30 I. Rys historyczny... 26 30 II. Ustrój społeczny... 27 31 III. Ustrój polityczny w okresie królewskim (753 509 p.n.e.)... 31 36 1. Król... 31 36 2. Senat... 31 37 3. Zgromadzenie kurialne (comitia curiata)... 31 38 4. Kolegia kapła skie... 32 39 IV. Ustrój polityczny w okresie republiki (509 27 p.n.e.)... 32 40 1. Zgromadzenia ludowe... 32 40 2. Senat... 34 41 3. Urz dy i urz dnicy (magistratury)... 35 42 3.1. Podziały, uprawnienia, cechy... 35 42 3.2. Urz dy wy sze... 35 44 3.2.1. Konsulowie... 35 44 3.2.2. Pretorzy... 36 45 3.2.3. Cenzorzy... 37 47 3.3. Urz dy ni sze... 38 48 3.3.1. Edylowie... 38 48 3.3.2. Kwestorzy... 38 49 3.3.3. Pozostałe urz dy... 38 50 3.4. Urz dy nadzwyczajne... 38 51 3.4.1. Dyktatorzy... 38 51 3.4.2. Trybuni wojskowi z władz konsularn... 39 52 3.5. Trybuni ludowi... 39 53 4. Administracja terytorialna... 40 54 4.1. Zarz d Italii... 40 54 4.2. Prowincje... 41 55 V. Wojskowo ć... 41 56 Rozdział III. Monarchie imperialne... 43 57 7. Monarchie hellenistyczne... 43 57 I. Rys historyczny... 43 57 II. Ustrój społeczny... 43 58 III. Ustrój polityczny... 44 59 IV. Administracja... 44 60 8. Cesarstwo rzymskie (27 r. p.n.e. 476 r. n.e.)... 45 61 I. Rys historyczny... 45 61 II. Ustrój społeczny... 46 64 III. Ustrój polityczny pryncypatu (27 r. p.n.e. 284 r. n.e.)... 48 67 1. Princeps... 48 67 2. Zgromadzenia ludowe... 49 68 3. Senat... 50 69
Spis tre ci XIX Str. Nb. 4. Magistratury... 50 70 5. Urz dnicy cesarscy... 51 71 6. Kancelaria i rada cesarska... 52 72 7. Administracja terytorialna... 52 73 7.1. Zarz d Italii... 52 73 7.2. Prowincje... 53 74 IV. Ustrój polityczny dominatu (284 476 r.)... 53 75 1. Cesarz... 53 75 2. Senat... 54 77 3. Administracja cesarska... 54 78 4. Administracja terytorialna... 54 79 V. Ko ciół i religia chrze cija ska... 55 80 VI. Wojskowo ć... 56 81 9. Cesarstwo chi skie... 56 82 I. Rys historyczny... 56 82 II. Ustrój społeczny... 57 83 III. Ustrój polityczny... 57 84 1. Monarcha. Cesarz... 57 84 2. Administracja centralna i terytorialna... 58 85 Rozdział IV. ródła prawa (poza prawem rzymskim)... 60 86 10. Poj cie ródeł... 60 86 11. Prawo Egiptu... 61 87 12. Prawo Mezopotamii... 61 88 13. Prawo Izraela... 63 90 14. Prawo Persji... 63 91 15. Prawo Grecji... 64 92 Rozdział V. System prawa (poza prawem rzymskim)... 66 93 16. Prawo prywatne... 66 93 I. Prawo osobowe... 66 93 II. Prawo rodzinne... 66 95 III. Prawo rzeczowe... 68 96 IV. Prawo zobowi za... 69 97 V. Prawo spadkowe... 70 98 17. Prawo karne... 70 99 18. Prawo procesowe... 72 102 Cz ć II. redniowiecze Wprowadzenie. Granice chronologiczne... 77 103 Rozdział I. Plemienne pa stwa barbarzy skie. Pa stwo protofeudalne i pocz tki monarchii wczesnofeudalnej... 80 104 19. Pa stwa germa skie... 80 104