Prawo rzeczowe Księga II Kodeksu cywilnego Prawo rzeczowe zajmuje się rzeczami, a w szczególności nieruchomościami. Prawa rzeczowe są prawami bezwzględnymi, to znaczy działają względem każdego, kto wchodzi w krąg praw i obowiązków danej nieruchomości. W myśl art. 45 k.c. rzeczami są tylko przedmioty materialne (takie dobra, które odpowiadają łącznie następującym wymaganiom: są materialnymi częściami przyrody oraz mają charakter samoistny czyli są na tyle wyodrębnione, że mogą być w obrocie traktowane jako dobra samoistne przedmioty ). Nie są rzeczami dobra niematerialne (utwory literackie czy naukowe, wynalazki), prawa oraz różnego rodzaju energie, ponieważ nie stanowią one materialnych części przyrody. Ze względu natomiast na brak samoistności nie są rzeczami np. części składowe rzeczy, złoża minerałów itp. a więc rzeczami są tylko poszczególne przedmioty. Zasadnicze znaczenie dla prawa rzeczowego ma podział rzeczy na nieruchomości (rzeczy nieruchome) i ruchomości (rzeczy ruchome). W myśl art. 46 nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Z przepisu tego wynika, że prawu naszemu znane są 3 rodzaje nieruchomości: części powierzchni ziemskiej, a więc nieruchomości gruntowe (grunty), budynki więc nieruchomości, które można nazwać budynkowymi, oraz części budynków będące lokalami- nieruchomości lokalowe. Istnieje jednak zasadnicza różnica między nieruchomościami gruntowymi a pozostałymi kategoriami nieruchomości. O ile bowiem części powierzchni ziemskiej, odpowiadające wymaganiom art. 46, stanowią zawsze rzeczy nieruchome, o tyle budynki oraz ich części tylko wtedy, gdy tak przewiduje szczególny przepis. Jeżeli taki wyjątek nie jest przewidziany, budynek stanowi część (składową) nieruchomości gruntowej. Kodeks nie określa rzeczy ruchomej. Dlatego możemy jedynie dać jej definicję negatywną stwierdzającą, że rzeczy, które nie są nieruchomościami, są rzeczami ruchomymi. Rzecz rzadko tylko ma jednolity charakter (deska, niezabudowany grunt). Najczęściej składa się ona z różnych elementów, które połączone tracą samodzielny byt i stanowią jedną całość np. połączenie budynku z gruntem. Prawnym wyrazem tej łączności jest zakwalifikowanie przedmiotów połączonych z innymi rzeczami jako części składowych, co oznacza, że przedmioty te tracą samodzielny byt także w sensie prawnym, a więc przestają być odrębnymi rzeczami. Stanowi o tym art. 47 k.c., który określa pojęcie części składowej oraz określa jej los prawny. W myśl 2 i 3 tego artykułu określony przedmiot staje się częścią składową rzeczy, jeżeli spełnione są 3 przesłanki łącznie tj. musi być z rzeczą połączony- w sensie gospodarczym i fizycznym, to połączenie musi być tak silne, że odłączenie połączonego przedmiotu spowodowałoby zasadnicze zmiany, po trzecie, połączenie części składowej z rzeczą musi musi być trwałe.
Od części składowych rzeczy należy odróżnić ich przynależności, których określenie zawiera art. 51 k.c. Z jego przepisów wynika, że rzecz stanowi przynależność innej rzeczy, jeżeli spełnione są kumulatywnie następujące przesłanki: - przynależnością może być tylko rzecz ruchoma, - musi ona być rzeczą odrębną (pomimo związku z rzeczą główną), - musi pozostawać z rzeczą główną w stosunku gospodarczego podporządkowania, a więc musi mieć charakter rzeczy pomocniczej, - musi być potrzebna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem, - musi pozostawać z rzeczą główną w faktycznym związku, - przynależnością jest tylko taka rzecz, która stanowi własność właściciela rzeczy głównej. Przykład przynależności klucz jako przynależność szafy, pokrowiec na siedzenie jako przynależność samochodu. Własność Art.140 Kc. W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą. Właściciela ograniczają w prawie własności: ustawy, zasady współżycia społecznego i społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa. Nabycie prawa własności: - sposób pierwotny: nacjonalizacja, wywłaszczenie, zasiedzenie, znalezienie, zawłaszczenie rzeczy niczyjej, połączenie itp. - sposób pochodny: umowa, /sprzedaż, darowizna, zamiana/ dziedziczenie, nabycie majątku przy łączeniu się osób prawnych. W wypadku nabycia pierwotnego nabywca nie uzyskuje prawa, jakie przysługiwało dotychczasowemu właścicielowi, ten ostatni traci to prawo, a nabywca uzyskuje własność niezależnie od niego. W wypadku zaś nabycia pochodnego prawo własności przechodzi z dotychczasowego właściciela na nowego. Prawo pozostaje takie samo, a jedynie zmienia się podmiot. Własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. Jeżeli umowa tak została zawarta, do przeniesienia własności potrzebne jest dodatkowe porozumienie stron obejmujące ich bezwarunkową zgodę na niezwłoczne przejście własności. Zasiedzenie jako sposób pierwotny nabycia własności można nabyć własność nieruchomości po 20 latach nieprzerwanego posiadania w dobrej wierze jako posiadacz samoistny (np. nieformalny nabywca nieruchomości, który ją kupił bez zachowania formy aktu notarialnego), albo po 30 latach posiadania w złej wierze.
Jeżeli właściciel nieruchomości, przeciwko któremu biegnie zasiedzenie, jest małoletni, zasiedzenie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem dwóch lat od uzyskania pełnoletniości przez właściciela. Posiadacz rzeczy ruchomej nie będący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada rzecz nieprzerwanie od lat trzech jako posiadacz samoistny, o ile rzecz posiada w dobrej wierze. Jeżeli podczas biegu zasiedzenia nastąpiło przeniesienie posiadania, obecny posiadacz może doliczyć do czasu, przez który sam posiada, czas posiadania swego poprzednika. Znalezienie rzeczy odnoszą się do rzeczy a) zgubionych, b) porzuconych bez zamiaru wyzbycia się własności oraz c) zwierząt, które zabłąkały się lub uciekły. Znalazca rzeczy ma obowiązek zawiadomić o tym osobę uprawnioną do odbioru rzeczy, a jeżeli nie wie kto jest uprawniony albo nie zna miejsca zamieszkania tej osoby, obowiązany jest zawiadomić tzw. organ przechowujący (starostę- jako organ właściwy dla terenu, na którym rzecz znaleziono). Współwłasność. Art. 195 kc. Własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom. Współwłasność: łączna i ułamkowa. Współwłasność łączną regulują przepisy dotyczące stosunków, z których ona wynika. Do najbardziej typowych wypadków współwłasności łącznej w naszym prawie należą: współwłasność wynikająca ze wspólności majątkowej między małżonkami, zarówno ustawowej (art. 31 k.r.o.) jak i umownej (art. 47 k.r.o.)-chyba że małżonków obowiązuje ustrój rozdzielności majątkowej oraz współwłasność wspólników spółki cywilnej (art. 860 k.c.).współwłasność wspólników spółki cywilnej istnieje tylko między wspólnikami, zadaniem jej zaś jest umożliwienie wspólnikom osiągnięcia celu, dla którego umowa spółki została zawarta. Do współwłasności w częściach ułamkowych stosuje się przepisy działu IV Kodeksu cywilnego. Każdy ze współwłaścicieli może rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli. Do rozporządzania rzeczą wspólną oraz do innych czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu, potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. W braku takiej zgody współwłaściciele, których udziały wynoszą co najmniej połowę, mogą żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeknie mając na względzie cel zamierzonej czynności oraz interesy wszystkich współwłaścicieli. Każdy ze współwłaścicieli jest obowiązany do współdziałania w zarządzie rzeczą wspólną. Zniesienie współwłasności, czyli likwidacja stosunku prawnego, jaki łączy współwłaścicieli może nastąpić zawsze na żądanie każdego ze współwłaścicieli. Są trzy sposoby zniesienia współwłasności:
- przez sprzedaż rzeczy i podział uzyskanej ceny, - przez przyznanie rzeczy na wyłączną własność jednemu ze współwłaścicieli (lub więcej niż jednemu na współwłasność), z obowiązkiem spłaty pozostałych, - przez podział fizyczny rzeczy wspólnej. Ochrona własności: roszczenie windykacyjne i roszczenie negatoryjne. Właściciel może żądać od osoby, która faktycznie włada jego rzeczą, ażeby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą (roszczenie windykacyjne). Przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą, przysługuje właścicielowi roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i zaniechanie naruszeń (roszczenie negatoryjne). Użytkowanie wieczyste - dwa źródła prawa: - Kodeks cywilny i ustawa o gospodarce nieruchomościami - przedmiot użytkowania wieczystego i podmioty. Grunty stanowiące własność Skarbu Państwa a położone w granicach administracyjnych miast oraz grunty Skarbu Państwa położone poza tymi granicami, lecz włączone do planu zagospodarowania przestrzennego miasta i przekazane do realizacji zadań jego gospodarki, a także gruntu stanowiące własność jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków, mogą być oddawane w użytkowanie wieczyste osobom fizycznym lub prawnym. Oddanie gruntu Skarbu Państwa lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków w użytkowanie wieczyste następuje na okres dziewięćdziesięciu dziewięciu lat lub na okres krótszy, co najmniej jednak na lat czterdzieści. Użytkownikowi wieczystemu przysługują podobnie jak właścicielowi dwa podstawowe uprawnienia: uprawnienie do korzystania z nieruchomości (możliwość obciążenia niektórymi prawami rzeczowymi np. użytkowaniem) oraz uprawnienie do rozporządzania swoim prawem (prawo dziedziczne a więc można rozporządzać nim w testamencie). Jako prawo zbywalne podlega egzekucji. Do przeniesienia użytkowania wieczystego stosuje się przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości. W myśl art. 238 k.c. użytkownik wieczysty uiszcza przez czas trwania swego prawa opłatę roczną. Sposób korzystania przez użytkownika wieczystego z oddanego gruntu powinien być określony w umowie. Do najważniejszych przyczyn wygaśnięcia użytkowania wieczystego należą: - upływ czasu, na który użytkowanie wieczyste zostało ustanowione,
- rozwiązanie przez strony umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste (zasada swobody woli stron), - konfuzja, tj. przejście użytkowania wieczystego (np. w drodze dziedziczenia) na właściciela, lub przejście własności na wieczystego użytkownika, - rozwiązanie umowy przed upływem czasu ustalonego w umowie ze względu na jej nienależyte wykonywanie przez użytkownika, - wywłaszczenie. W raz z wygaśnięciem użytkowania wieczystego wygasają ustanowione na nim obciążenia. Ograniczone prawa rzeczowe - użytkowanie, - zastaw, - służebność, - spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu - hipoteka. Użytkowanie to prawo do używania rzeczy i pobierania jej pożytków (korzystanie z rzeczy cudzej). Przedmiotem użytkowania może być rzecz: nieruchomość jak i rzecz ruchoma. Użytkowanie obciąża rzecz jako całość, a więc rozciąga się na wszystkie jej części składowe jak również na jej przynależności, chyba że jest zastrzeżenie. Użytkowania nie można nabyć w drodze zasiedzenia. Jest to prawo niezbywalne, wygasa wskutek niewykonywania przez lat dziesięć. Zastaw- w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne. Zastaw można ustanowić także w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej. Dla ustanowienia zastawu potrzebna jest umowa między właścicielem a wierzycielem oraz, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na które strony się zgodziły. Przedmiotem zastawu mogą być także prawa, jeżeli są zbywalne. Do zastawu na prawach stosuje się odpowiednio przepisy o zastawie na rzeczach ruchomych.
Służebność: służebność gruntowa nieruchomość można obciążyć na rzecz właściciela innej nieruchomości (nieruchomości władnącej- to jest takiej nieruchomości, na korzyść której jest ustanowiona) prawem, którego treść polega bądź na tym, że właściciel nieruchomości władnącej (tj. takiej nieruchomości, której kosztem do tego doszło) może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, bądź na tym, że właściciel nieruchomości obciążonej zostaje ograniczony w możności dokonywania w stosunku do niej określonych działań, bądź też na tym, że właścicielowi nieruchomości obciążonej nie wolno wykonywać określonych uprawnień, które mu względem nieruchomości władnącej przysługują na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności. Służebność gruntowa może być nabyta przez zasiedzenie tylko w wypadku, gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia. Służebność gruntowa wygasa wskutek niewykonywania przez lat dziesięć. Źródłem powstania służebności gruntowych mogą być w szczególności: czynność prawna, orzeczenie sądu, zasiedzenie. służebność osobista nieruchomość można obciążyć na rzecz oznaczonej osoby fizycznej prawem, którego treść odpowiada treści służebności gruntowej. Służebność osobista wygasa najpóźniej ze śmiercią uprawnionego. Służebności osobiste są niezbywalne. Nie można również przenieść uprawnienia do ich wykonywania. Służebności osobistej nie można nabyć przez zasiedzenie. Różnica między służebnością gruntową a osobistą polega na tym, że inna jest osoba uprawniona. O ile w wypadku służebności gruntowej osobą tą jest każdoczesny właściciel nieruchomości władnącej, o tyle w wypadku służebności osobistej jest nią określona osoba. Służebność osobista nie może być ustanowiona na rzecz osoby prawnej. Ustawą z dnia 30 maja 2008r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731) dokonano zmian w księdze drugiej w tytule III w dziale III dodając rozdział III służebność przesyłu. Konstrukcja prawna tej służebności uwzględnia następujące założenia: - jej ustanowienie następuje na rzecz przedsiębiorcy, który jest właścicielem urządzeń, o których mowa w art. 49 1 Kc lub który zamierza wybudować takie urządzenia. (art. 305¹ Nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia, o których mowa w art. 49 1, prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w
oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń-służebność przesyłu) Ustanowienie następuje na podstawie umowy między właścicielem nieruchomości a przedsiębiorcą, - wprowadzenie zasady, że służebność przesyłu może być zastosowana nie tylko do takich stanów faktycznych, w których urządzenia przesyłowe już istnieją ale również do takich, w których przedsiębiorca urządzenia te zamierza wybudować w przyszłości, pozwala zarówno na objęcie nową regulacją tzw. zaszłości, jak i daje możliwość wykorzystania jej dla zabezpieczenia interesu prawnego przedsiębiorcy już w fazie planowania inwestycji, - jeżeli właściciel nieruchomości odmawia ustanowienia służebności, a jest ona konieczna do korzystania z urządzeń, to przedsiębiorca może w drodze sądowej żądać jej ustanowienia za wynagrodzeniem, - służebność przesyłu ma określoną treść. Przedsiębiorca może korzystać z nieruchomości w zakresie niezbędnym dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania urządzeń przesyłowych, - służebność jest składnikiem przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 55¹ K.c. i przechodzi na nabywcę przedsiębiorstwa lub na nabywcę urządzeń, o których mowa w art. 49 1 k.c. Przyjęcie założenia, że służebność przesyłu przechodzi nie tylko na nabywcę przedsiębiorstwa, ale również na nabywcę urządzeń przesyłowych, zapobiec ma wygaśnięciu służebności w przypadku przeniesienia własności urządzeń, które w rozumieniu art. 55¹ K.c. nie będą stanowiły przedsiębiorstwa albo jego zorganizowanej części. Należy przy tym podkreślić, że zarówno w przypadku nabycia przedsiębiorstwa, jak i poszczególnych urządzeń służebność przesyłu przechodzi na nabywcę tylko wtedy, jeżeli jest on przedsiębiorcą. - do służebności przesyłu stosuje się odpowiednio przepisy o służebności gruntowej. Należy wyjaśnić, że status prawny urządzeń przesyłowych reguluje art. 49 K.c. / zmiana tego art. nastąpiła również ustawą z dnia 30 maja 2008r. _ (Dz.U. Nr 116, poz. 731). Art. 49 1. Urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa 2. Osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń, o których mowa w 1, i jest ich właścicielem, może żądać aby przedsiębiorca, który przyłączył urządzenia do swojej sieci, nabył ich własność za odpowiednim wynagrodzeniem, chyba że w umowie strony postanowiły inaczej. Z żądaniem przeniesienia własności tych urządzeń może wystąpić także przedsiębiorca. Na gruncie poprzedniego stanu prawnego sąd powszechny nie był władny narzucić przedsiębiorcy przesyłowemu obowiązku zawarcia umowy, na podstawie której nabyłby on własność tych urządzeń bądź uzyskałby inny tytuł prawny do
korzystania z nich. Uzasadnione było więc wprowadzenie do Kodeksu cywilnego unormowania, które jednoznacznie określiło status prawny urządzeń przesyłowych przy zapewnieniu odpowiedniego wynagrodzenia osobom, które z własnych środków je wybudowały. Z tym zagadnieniem wiązała się konieczność wprowadzenia do przepisów Kodeksu cywilnego unormowań, dotyczących służebności przesyłu. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipotekę regulują odrębne przepisy. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu wg. ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych jest formą korzystania z lokali, a przedmiotem tego prawa może być wyłącznie nieruchomość stanowiąca własność spółdzielni mieszkaniowej. Jest to prawo zbywalne, dziedziczne i podlegające egzekucji. Hipoteka jest to zabezpieczenie wierzytelności pieniężnych. Przedmiotem tego zabezpieczenia są nieruchomości. Treść hipoteki określa art. 65 ust.1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Hipoteką mogą być obciążone następujące nieruchomości: - prawo własności nieruchomości (nieruchomość), - udział współwłaściciela we własności nieruchomości, - użytkowanie wieczyste, - spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, - wierzytelność zabezpieczona hipoteką Konstytucyjne gwarancje prawa własności znajdują się w art. 21 Konstytucji: 1. Rzeczypospolita Polska chroni prawo własności i prawo dziedziczenia 2. Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie na cele publiczne za słusznym odszkodowaniem.