POLSKIE REGULACJE PRAWNE, NA TLE PRZEPISÓW UNII EUROPEJSKIEJ, DOTYCZĄCE ZAWARTOŚCI PESTYCYDÓW

ECOLOGICAL CHEMISTRY AND ENGINEERING S Vol. 15, No. 1 2008 Angelika BEYER* 1 i Marek BIZIUK* POLSKIE REGULACJE PRAWNE, NA TLE PRZEPISÓW UNII EUROPEJSKIEJ, DOTYCZĄCE ZAWARTOŚCI PESTYCYDÓW W PRODUKTACH śywnościowych POLISH REGULATIONS, COMPARING WITH EUROPEAN UNION LEGISLATION, RELATING TO PESTICIDES CONTENT IN FOODSTUFFS Streszczenie: Zanieczyszczenia Ŝywności, m.in. pestycydy, występują w róŝnych produktach spoŝywczych często w ilościach śladowych, stanowiąc mimo to powaŝne zagroŝenie dla zdrowia człowieka. Prowadzone obecnie badania składu określonych produktów spoŝywczych i surowców rolniczych oraz występujących w nich zanieczyszczeń, wykonywane na zlecenie producentów, importerów i eksporterów Ŝywności, a takŝe organizacji odpowiedzialnych za monitoring oraz urzędową kontrolę Ŝywności, mają na celu wyeliminowanie środków spoŝywczych o niewłaściwej jakości zdrowotnej i ochronę zdrowia publicznego. Odpowiednie regulacje prawne, takie same dla wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej, stanowią jeden z podstawowych warunków prowadzenia handlu oraz swobodnego obrotu Ŝywnością pomiędzy państwami członkowskimi UE w rozumieniu art. 23 ust. 2 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejska. Konieczność przestrzegania wymagań legislacyjnych jest bezsporna, zwłaszcza Ŝe za jakość produktów Ŝywnościowych odpowiadają ich producenci. Z tego względu producenci, eksporterzy i importerzy Ŝywności w trosce o spełnienie stawianych im wymagań i jednocześnie dbając o konkurencyjność wprowadzanych na rynek produktów spoŝywczych są zainteresowani ułatwionym dostępem do odpowiednich aktów prawnych. NaleŜy podkreślić, Ŝe oznaczanie zanieczyszczeń obecnych w Ŝywności jest stałym elementem związanym z jej produkcją i bezpieczeństwem. A przepisy prawne jej dotyczące powinny być łatwo dostępne, jasne i jednoznaczne. Słowa kluczowe: pestycydy, Ŝywność, wymagania legislacyjne, analiza próbki, najwyŝsze dopuszczalne poziomy pozostałości Wstęp We wszystkich produktach Ŝywnościowych znajdują się róŝnorodne zanieczyszczenia zarówno organiczne, jak i nieorganiczne (niektóre poniŝej granicy oznaczalności). Jednocześnie, Ŝywność, jako produkt handlowy, jest wymieniana pomiędzy poszczególnymi * Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska, ul. G. Narutowicza 11/12, 80-952 Gdańsk, tel. 058 347 17 83, fax 058 347 26 94 1 Autor do korespondencji: angelika.beyer@gmail.com

30 Angelika Beyer i Marek Biziuk krajami. Dlatego teŝ naturalna wydaje się konieczność istnienia międzynarodowych regulacji prawnych dotyczących m.in. dopuszczalnego poziomu zanieczyszczenia Ŝywności. Rolę taką w najszerszym stopniu spełnia Kodeks śywnościowy, czyli Codex Alimentarius. Jednocześnie, regionalnie istnieją Ŝywnościowe regulacje prawne, np. w ramach Unii Europejskiej [1]. Zagadnienie bezpieczeństwa Ŝywności jest bardzo waŝnym obszarem zainteresowania zarówno władz Unii Europejskiej, jak i krajowych, przede wszystkim ze względu na znaczenie dla stanu zdrowia publicznego ogółu ludności. W celu sprostania ciągle rosnącym wymaganiom związanym z zapewnieniem właściwej jakości Ŝywności Polska, jako członek Unii Europejskiej, musi dostosowywać swoje prawodawstwo do odpowiednich międzynarodowych aktów prawnych. Szczególną grupę zanieczyszczeń Ŝywności, tworzonych i uwalnianych do środowiska przez człowieka, stanowią pestycydy. Oprócz celowego oddziaływania, m.in. w zakresie ochrony zbiorów przed szkodnikami, mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie ludzkie poprzez zanieczyszczenie gleb, wód gruntowych, a takŝe powietrza czy Ŝywności; jak równieŝ mogą wpływać na środowisko i róŝnorodność biologiczną. Dlatego wiedza o dopuszczalnym poziomie stęŝeń tych ksenobiotyków zarówno w próbkach środowiskowych, jak i biologicznych jest niezbędnym warunkiem wiarygodnego oszacowania ryzyka zdrowotnego, wynikającego z wszechobecności pestycydów. Szczególnie waŝny wydaje się problem zanieczyszczenia Ŝywności oraz kumulacji tych groźnych substancji w organizmach Ŝywych. Odpowiednia ochrona zdrowia ludzkiego i właściwe funkcjonowanie międzynarodowego obrotu Ŝywnością wymagają wprowadzenia, w miarę moŝliwości, jednolitych przepisów obowiązujących wszystkie kraje prowadzące ze sobą wymianę towarową. Najpowszechniej przyjętą metodą ochrony zdrowia konsumentów przed szkodliwym wpływem i nadmiernym pobraniem do organizmu pozostałości związków szkodliwych z Ŝywnością jest ustalenie obowiązujących najwyŝszych dopuszczalnych poziomów ich pozostałości w lub na powierzchni produktów spoŝywczych [3]. Regulacje dotyczące chemicznych zanieczyszczeń Ŝywności w Unii Europejskiej Unia Europejska wywarła znaczny wpływ na stan europejskich regulacji dotyczących chemicznych zanieczyszczeń Ŝywności. Za przygotowanie, opracowanie i dostosowanie procedur dotyczących prawodawstwa z zakresu chemicznych zanieczyszczeń Ŝywności odpowiadają w ramach UE, m.in., Komisja Europejska, Rada Unii Europejskiej oraz Parlament Europejski. Najczęściej Komisja przygotowuje propozycje nowych regulacji prawnych, natomiast Rada podejmuje decyzje dotyczące prawodawstwa dotyczącego zanieczyszczeń w Ŝywności. Niemniej jednak obowiązują róŝne procedury dla róŝnych klas zanieczyszczeń, co więcej procedury te zmieniały się w ciągu ostatnich lat i nadal ulegają zmianom [3]. Wszystkie akty prawne Wspólnoty i propozycje prawa są publikowane w Official Journal of the European Union (do 1 lutego 2003 roku Official Journal of the European Communities). Od 1 maja 2004 roku Official Journal of the European Union ukazuje się równieŝ w języku polskim jako Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej. W ramach

Polskie regulacje prawne, na tle przepisów Unii Europejskiej, dotyczące zawartości pestycydów 31 Wspólnot Europejskich publikowane są róŝnorodne dokumenty. Część z nich jest prawnie wiąŝąca dla członków UE, część natomiast ma charakter wyłącznie informacyjny. Do dokumentów prawnie wiąŝących naleŝy zaliczyć akty prawa pierwotnego i wtórnego (rys. 1). Akty prawa pierwotnego: - traktaty załoŝycielskie z protokołami i aneksami; - traktaty akcesyjne (o przystąpieniu nowych członków) Regulacje prawne Akty prawa wtórnego (akty pochodne): - dyrektywy - akty prawne skierowane do państw członkowskich, które muszą osiągnąć za pomocą dostępnych sobie środków cel określony w dyrektywie; dyrektywy wyznaczają określony czas na włączenie ich do krajowego porządku prawnego (zwykle 2 lata); - rozporządzenia - akty prawne o ogólnym i abstrakcyjnym charakterze odpowiadające polskim ustawom, podlegają bezpośredniemu stosowaniu; w państwach członkowskich; - decyzje - akty prawne o charakterze indywidualnym, skierowane do konkretnych adresatów. Dokumenty o charakterze niewiąŝącym: - opinie; - zalecenia; - Zielone Księgi; - Białe Księgi; - programy; - uchwały; - raporty. Rys. 1. Regulacje prawne wydawane w ramach Wspólnot Europejskich [3] Odpowiedzialność za inicjowanie prac nad ustawodawstwem dotyczącym pozostałości pestycydów w Ŝywności ponosi Dyrekcja Generalna ds. Zdrowia i Ochrony Konsumentów (DG SANCO). Jednocześnie naukowe podstawy prawodawstwa unijnego dotyczącego chemicznych zanieczyszczeń Ŝywności są przygotowywane przez poszczególne naukowe komitety doradcze działające w obszarze bezpieczeństwa Ŝywności; od roku 1997 jest 8 takich komitetów (rys. 2). Komitety szczególnie zaangaŝowane w ustalanie wartości granicznych dla zanieczyszczeń w Ŝywności to Komitety: ds. śywności, ds. Środków Weterynaryjnych Dotyczących Zdrowia Publicznego i ds. Roślin. Do 1997 roku istniał oddzielny Pestycydów, ale został on włączony do Komitetu Naukowego ds. Roślin. W 2002 roku na mocy Rozporządzenia 178/2002/WE ustanowiono Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa śywności (EFSA) [5, 6]. Zadaniem tego organu jest zapewnianie doradztwa naukowego oraz wsparcia naukowo-technicznego w zakresie prawodawstwa i polityki Wspólnoty we wszystkich dziedzinach, które wywierają bezpośredni lub pośredni wpływ na bezpieczeństwo Ŝywności i pasz. Urząd zbiera i analizuje dane, które umoŝliwiają przygotowanie charakterystyk i monitorowanie zagroŝeń, które wywierają bezpośredni lub pośredni wpływ na bezpieczeństwo Ŝywności i pasz. Istnienie EFSA ma przyczynić się do wysokiego poziomu ochrony zdrowia i Ŝycia ludzkiego, zdrowia zwie-

32 Angelika Beyer i Marek Biziuk rząt i odpowiednich warunków ich hodowli, zdrowia roślin i ochrony środowiska naturalnego w kontekście funkcjonowania rynku wewnętrznego [7]. Naukowy Komitet Sterujący śywienia Zwierząt Roślin Zdrowia i Dobrostanu Zwierząt Toksyczności, Ekotoksyczności oraz Środowiska śywności Środków Weterynaryjnych Dotyczących Zdrowia Publicznego Produktów Leczniczych i Wyrobów Medycznych Produktów Kosmetycznych i Produktów NieŜywnościowych Przeznaczonych dla Konsumentów Rys. 2. Komitety naukowe w dziedzinie zdrowia konsumentów i bezpieczeństwa Ŝywności ustanowione w ramach Komisji Wspólnot Europejskich [4] To samo rozporządzenie (178/2002/WE) przyczyniło się do ulepszenia i poszerzenia systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej Ŝywności i paszach. System wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej Ŝywności powstał w ramach Dyrektywy Rady 92/59/EWG z dnia 29 czerwca 1992 r. w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów jako System Szybkiego Alarmowania [8] i swoim zakresem obejmował Ŝywność i artykuły przemysłowe, ale nie pasze. Działania kontroli Ŝywności w skorygowanym systemie (dotyczy równieŝ pasz) prowadzi Komisja Europejska. System ten dzięki dostarczaniu kompetentnym władzom w krajach członkowskich Unii informacji o przypadkach, w których w importowanym produkcie wykrywane są nieoczekiwane pozostałości pestycydów i innych związków, umoŝliwia podjęcie szybkiego działania tam, gdzie jest to konieczne. Pozostałości pestycydów w Ŝywności - określenie maksymalnych poziomów pozostałości Dla bezpieczeństwa wolnego handlu pomiędzy państwami członkowskimi UE i innymi członkami Obszaru Wolnego Handlu w Europie (EFTA) Unia Europejska stara się

Polskie regulacje prawne, na tle przepisów Unii Europejskiej, dotyczące zawartości pestycydów 33 zredukować bariery handlu. Takimi potencjalnymi barierami handlowymi są wyznaczone przez państwa maksymalne poziomy pozostałości. Dlatego Unia Europejska od 1976 r. współpracuje z państwami członkowskimi nad uzgodnieniem wspólnych maksymalnych poziomów pozostałości (NDP - najwyŝsze dopuszczalne poziomy pozostałości, MRLs - Maximum Residue Levels) w róŝnych produktach spoŝywczych [9]. Jak dotąd, ustawodawstwo dotyczące maksymalnych poziomów pozostałości pestycydów w lub na produktach zboŝowych, owocach, warzywach, produktach pochodzenia zwierzęcego i paszach było wielokrotnie poprawiane i zmieniane. W celu ułatwienia i zwiększenia przejrzystości wcześniejsze dyrektywy zostały uchylone i zastąpione jednym aktem, a mianowicie Rozporządzeniem (EC) nr 396/2005 [10]. Rozporządzenie to weszło w Ŝycie 5 kwietnia 2005 roku i uchyliło następujące akty prawne: Dyrektywę Rady 76/895/EEC z 23 listopada 1976 r. dotyczącą ustalenia maksymalnych poziomów pozostałości pestycydów w i na owocach oraz warzywach; Dyrektywę Rady 86/362/EEC z 24 lipca 1986 r. o ustaleniu maksymalnych poziomów dla pozostałości pestycydów w i na zboŝach; Dyrektywę Rady 86/363/EEC z 24 lipca 1986 r. o ustaleniu maksymalnych poziomów dla pozostałości pestycydów w i na artykułach spoŝywczych pochodzenia zwierzęcego; Dyrektywę Rady 90/642/EEC z 27 listopada 1990 r. o ustaleniu maksymalnych poziomów dla pozostałości pestycydów w i na niektórych produktach pochodzenia roślinnego, w tym owocach i warzywach. W Rozporządzeniu (EC) nr 396/2005 zawarte są regulacje odnośnie do maksymalnych poziomów pozostałości pestycydów dozwolonych w lub na Ŝywności i paszach zarówno roślinnego, jak i zwierzęcego pochodzenia. Głosowanie nad propozycjami Załączników II, III i IV w Komisji Stałej dnia 23 października 2007 roku otworzyło 9-miesięczny okres przejściowy, w ciągu którego państwa członkowskie muszą dostosować stosowane obecnie wartości NDP do wartości nowych zgodnie z Rozporządzeniem 396/2005/EC. Komisja opublikuje załączniki oraz będą one dostępne na stronie internetowej Dyrekcji ds. Bezpieczeństwa Pestycydów (PSD - Pesticides Safety Directorate) [11] tak szybko, jak to moŝliwe. Na rysunku 3 [12] przedstawiono zawartość załączników omawianego rozporządzenia. W celu wprowadzenia Załącznika I (ustalającego wykaz produktów spoŝywczych i paszowych, do których stosuje się najwyŝsze dopuszczalne poziomy pozostałości pestycydów) uchwalono rozporządzenie Komisji (WE) nr 178/2006 [13]. Dla wszystkich substancji aktywnych niewymienionych w Załącznikach I, II, III lub IV, po wejściu w Ŝycie Rozporządzenia 396/2005/EC, zastosowanie będzie miała wartość wzorcowa NDP - 0,01 mg/kg. Najprawdopodobniej w styczniu 2008 roku Komisja formalnie przyjmie omawiane załączniki, a Rozporządzenie wejdzie w Ŝycie pół roku później, czyli w połowie 2008 roku [14]. Rozporządzenie 396/2005/EC zmienia takŝe Dyrektywę Rady 91/414/EWG z dn. 15 lipca 1991 roku, dotyczącą wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin. Dyrektywa ta została dostosowana w celu uwzględnienia wspólnotowej procedury dla ustalania NDP na mocy niniejszego rozporządzenia. Aby środek ochrony roślin został wprowadzony na rynek, zgodnie z Dyrektywą 91/414/EEC, substancje aktywne w nim zawarte muszą zostać ocenione w celu określenia progu, powyŝej którego stęŝenie tych substancji w środkach spoŝywczych stanowi ryzyko dla ludzi i zwierząt [14].

34 Angelika Beyer i Marek Biziuk Załącznik I zawiera wszystkie produkty, dla których ustala się NDP Rozporządzenie 396/2005/EC Załącznik II Załącznik III - A jest spisem ostatecznych wartości NDP, mianowicie wartości NDP z istniejących dyrektyw (86/362/EEC dla produktów zboŝowych, 86/363/EEC dla produktów pochodzenia zwierzęcego i 90/643/EEC dla produktów pochodzenia roślinnego) dla tych substancji aktywnych, które były zawarte w Załączniku I Dyrektywy 91/414/EEC zawiera tymczasowe wartości NDP dla substancji oczekujących na decyzję w sprawie wpisu do Załącznika I lub gdy została podjęta decyzja o niewpisywaniu dotycząca wszystkich artykułów Załącznik III - B zawiera tymczasowe wartości NDP dla wszystkich substancji aktywnych dla nowych artykułów wprowadzonych Rozporządzeniem 396/2005/EEC Załącznik IV wymienia aktywne substancje, dla których wartości NDP nie są wymagane Rys. 3. Załączniki do Rozporządzenia 396/2005/EC Ramy ustawodawstwa unijnego w sprawie szczególnej troski nad wraŝliwymi grupami konsumentów określa Dyrektywa Rady 89/398/EEC z dnia 3 maja 1989 r. w sprawie zbliŝenia regulacji prawnych obowiązujących w państwach członkowskich odnoszących się do środków spoŝywczych specjalnego przeznaczenia Ŝywieniowego [15] i zmieniająca ją Dyrektywa 1999/41/EC [16]. W trosce o wraŝliwe grupy konsumentów opracowano (a następnie kilkakrotnie poprawiono) Dyrektywę Komisji 91/321/EEC o formule niemowlęcej i postępowaniu według formuły [17] i Dyrektywę 96/56/EC o przetwórstwie Ŝywności na bazie zbóŝ i Ŝywności dla niemowląt i małych dzieci [18], którą poprawiano w 1999 roku [19]. Konwencje międzynarodowe Istnieje wiele międzynarodowych przepisów regulujących zagadnienia związane z pestycydami. Dwie najwaŝniejsze konwencje to: Konwencja Sztokholmska (Konwencja POP) [20] oraz Konwencja Rotterdamska (Konwencja PIC - Prior Informed Consent - zasada wcześniejszego uzgodnienia) [21].

Polskie regulacje prawne, na tle przepisów Unii Europejskiej, dotyczące zawartości pestycydów 35 Konwencja Sztokholmska została podpisana 23 maja 2001 r. przez 122 państwa. Głównym jej celem jest ochrona zdrowia ludzkiego oraz środowiska przed trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi (TZO, POPs - Persistant Organic Pollutants). Konwencja ustaliła listę, na której umieszczono 12 najniebezpieczniejszych zanieczyszczeń organicznych. Są to związki toksyczne, wykazujące zdolność do kumulacji, bardzo trwałe i stanowiące globalne zagroŝenie dla wszystkich Ŝywych organizmów. Do POP zaliczamy: pestycydy: aldryna, chlordan, dieldryna, endryna, DDT, heptachlor, heksachlorobenzen, mireks, toksafen; polichlorowane bifenole; dioksyny; furany. Ochrona zdrowia ludzkiego oraz środowiska przed trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi wprowadzenie natychmiastowego i całkowitego zakazu produkcji i stosowania pestycydów: aldryny, chlordanu, dieldryny, endryny, heptachloru, mireksu i toksafenu ograniczenia stosowania DDT do kontroli organizmów przenoszących infekcje, celem ostatecznym jest całkowite wycofanie DDT wprowadzenie zakazu produkcji heksachlorobenzenu i polichlorowanych bifenyli oraz stopniowego wycofania ich ze stosowania - powinno to nastąpić do 2025 roku podjęcia natychmiastowych działań na rzecz ograniczenia, a docelowo eliminacji wprowadzania do środowiska niepoŝądanych produktów ubocznych, jakimi są dioksyny i furany wdroŝenie zasad ostroŝności w celu zapobieŝenia wprowadzania do środowiska nowych substancji i produktów o cechach trwałych zanieczyszczeń organicznych; powołano Komitet do spraw badań związków z grupy POP, który ocenia związki chemiczne pod względem ich toksyczności, trwałości, biokumulacji i moŝliwości przemieszczania na duŝe odległości inwentaryzacja związków z grupy POP, niszczenie nagromadzonych odpadów zawierających związki z grupy POP, jak i stosowanie bezpieczniejszych dla środowiska produktów oraz procesów przemysłowych Rys. 4. Cel Konwencji Sztokholmskiej oraz zadania stawiane przed rządami państw członkowskich ZagroŜenia, jakie powodują trwałe związki organiczne dla środowiska i zdrowia człowieka, są na ogół znane. Substancje te charakteryzujące się silną toksycznością mają zdolność do przemieszczania się na dalekie odległości, a przedostawszy się do organiznu człowieka mogą powodować liczne choroby (w tym raka), zaburzenia rozwoju dzieci

36 Angelika Beyer i Marek Biziuk oraz uszkodzenia systemu immunologicznego. Okazało się, Ŝe problem POP ma ogromny zasięg i koordynacja wysiłków społeczności międzynarodowej wymaga przyjęcia dokumentu, który stworzyłby wiąŝące prawnie ramy współpracy państw w skali globalnej [22]. Takim właśnie dokumentem jest Konwencja Sztokholmska. Jej cel i podstawowe zobowiązania stron konwencji zostały przedstawione na rysunku 4. Drugim aktem prawnym regulującym problem zawartości związków z grupy POP jest Konwencja Rotterdamska (Konwencja PIC) o procedurze priorytetowego, zgodnego informowania o niebezpiecznych związkach chemicznych i pestycydach na rynku międzynarodowym. Została ona przyjęta w Rotterdamie 10 września 1998 r. Konwencja PIC rozpowszechnia informacje o charakterystyce potencjalnie niebezpiecznych substancji chemicznych w krajach uczestniczących. Stanowi teŝ część procesu decyzyjnego o przyszłym imporcie tych substancji przez poszczególne kraje oraz umoŝliwia informowanie o podjętych decyzjach w innych krajach. Największe dopuszczalne zawartości pestycydów w Ŝywności w Polsce Wydawać by się mogło, Ŝe zanieczyszczenie Ŝywności pozostałościami pestycydów nie jest duŝe i nie stwarza zagroŝenia dla zdrowia przy jednorazowym kontakcie. Jednak naleŝy pamiętać, Ŝe nawet niewielkie ilości tych ksenobiotyków, przyjmowane stale, kumulują się w organizmie i stają się niebezpieczne dla zdrowia. Stąd duŝa liczba regulacji prawnych dotyczących pozostałości pestycydów w róŝnych elementach środowiska, a takŝe w Ŝywności. Niestety wciąŝ jeszcze wielu zagadnień nie uwzględniono w krajowych i europejskich przepisach Ŝywnościowych. NajwyŜsze dopuszczalne poziomy pozostałości pestycydów, jako obowiązujące wartości normatywne, pojawiły się w polskim ustawodawstwie Ŝywnościowym w 1993 r. Wśród obecnie obowiązujących wartości NDP rozróŝnia się wartości wdroŝone z dyrektyw Unii Europejskiej oraz tzw. narodowe NDP wyznaczone przez ekspertów z Państwowego Zakładu Higieny [23]. W Polsce, na podstawie szeregu dyrektyw unijnych, wydano Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 maja 2007 r. w sprawie najwyŝszych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów, które mogą znajdować się w środkach spoŝywczych lub na ich powierzchni. Rozporządzenie to określa największe dopuszczalne zawartości pozostałości pestycydów, które mogą znajdować się w: środkach spoŝywczych pochodzenia roślinnego lub na ich powierzchni z wyłączeniem ziarna zbóŝ (załącznik nr 1), ziarnie zbóŝ lub na jego powierzchni, a takŝe najwyŝsze dopuszczalne poziomy pozostałości pestycydów stosowanych przy fumigacji ziarna zbóŝ (załącznik nr 2), środkach spoŝywczych pochodzenia zwierzęcego lub na ich powierzchni (załącznik nr 3), środkach spoŝywczych przeznaczonych dla niemowląt (do 12 miesiąca Ŝycia włącznie) i małych dzieci (w wieku od roku do 3 lat), określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 26 ust. 1 ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie Ŝywności i Ŝywienia (załącznik nr 4) [24].

Polskie regulacje prawne, na tle przepisów Unii Europejskiej, dotyczące zawartości pestycydów 37 WyŜej wymienione rozporządzenie wdraŝa wszystkie wartości NDP, które zostały określone w dyrektywach UE, a ponadto zawiera narodowe wartości NDP dla substancji aktywnych, dla których UE nie określiła jeszcze tych wartości. W ustawodawstwie polskim obowiązują m.in.: Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie najwyŝszych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów, które mogą znajdować się w środkach spoŝywczych lub na ich powierzchni [24]; Rozporządzenie Ministra Zdrowia określające maksymalne dopuszczalne zawartości zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w Ŝywności, składnikach Ŝywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni Ŝywności [25]; Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie wykazu dopuszczalnych ilości substancji dodatkowych i innych substancji obcych dodawanych do środków spoŝywczych lub uŝywek [26]. Dokumenty te wdraŝają postanowienia odpowiednich dyrektyw i rozporządzeń Unii Europejskiej, które w chwili obecnej obowiązują takŝe w Polsce. Monitoring jakości produktów spoŝywczych Podstawą zagwarantowania bezpieczeństwa produkowanej Ŝywności jest kontrola zarówno surowców, jak i gotowych produktów. W roślinach, które są pierwszym ogniwem łańcucha Ŝywieniowego człowieka, mogą gromadzić się zanieczyszczenia, takie jak pozostałości środków ochrony roślin. Substancje te mogą następnie kumulować się w organizmach Ŝywych, ujawniając swoje szkodliwe działanie nawet po wielu latach (np. wady wrodzone, choroby genetyczne i nowotworowe). Ze względu na to, Ŝe pestycydy wykrywane są w wielu surowcach i produktach spoŝywczych, a w konsekwencji w organizmach ludzi (m.in. we krwi) i zwierząt (zanieczyszczenia mięsa, mleka), istnieje wymagana prawnie konieczność badania ich obecności w Ŝywności i w paszach dla zwierząt. Dlatego teŝ badania pozostałości pestycydów, a takŝe innych zanieczyszczeń w środkach spoŝywczych uznawane są za podstawowy element kaŝdego krajowego programu oceny jakości Ŝywności. Wszystkie kraje Unii Europejskiej zobowiązane są do monitorowania pozostałości pestycydów w produktach spoŝywczych. Obliguje je do tego Dyrektywa Rady 89/397/EEC [27]. Jest to dyrektywa ramowa, ustalająca ogólne zasady urzędowej kontroli Ŝywności we wszystkich krajach członkowskich UE. Zgodnie z postanowieniami tej dyrektywy, rządy poszczególnych krajów odpowiadają za struktury administracyjne kontroli, słuŝby sanitarne i towaroznawcze. Ponadto dodatkowe działania dotyczące urzędowej kontroli Ŝywności określa Dyrektywa 93/99/EEC [28] (m.in. wg tej dyrektywy będą uznawane w handlu międzynarodowym Ŝywnością jedynie wyniki otrzymywane w akredytowanych laboratoriach badawczych). Od 2004 r. Komisja Europejska wydaje dla państw członkowskich zalecenia, w których wymienia liczbę i nazwy pestycydów oraz ilość środków spoŝywczych, jakie kaŝde państwo UE, w zaleŝności od liczby ludności, powinno analizować w ramach zintegrowanego systemu kontroli. Stanowi to mniej więcej 10 20% całego monitoringu pestycydów, jaki państwa członkowskie wykonują na własne potrzeby. Wyniki prowadzonego

38 Angelika Beyer i Marek Biziuk monitoringu wskazują, Ŝe pozostałości pestycydów są w 40% próbek Ŝywności, z tendencją wzrostową. Produktem, w którym najczęściej stwierdzano pozostałości pestycydów, jest szpinak [29]. Obowiązkiem Polski, wynikającym bezpośrednio z członkostwa w Unii Europejskiej, jest zorganizowanie skutecznej kontroli Ŝywności umoŝliwiającej ocenę jej jakości zdrowotnej w odniesieniu do populacji generalnej oraz grup szczególnego ryzyka, np. dla niemowląt i małych dzieci. W przypadku pozostałości pestycydów zadanie to jest realizowane poprzez prowadzenie programów monitoringu (corocznego zintegrowanego monitoringu Unii Europejskiej oraz monitoringu krajowego) i urzędowej kontroli Ŝywności zgodnie z najwyŝszymi dopuszczalnymi poziomami pozostałości. Organem odpowiedzialnym za wdraŝanie tych badań jest Główny Inspektorat Sanitarny, który przy merytorycznej współpracy z Zakładem Toksykologii Środowiskowej Państwowego Zakładu Higieny przygotowuje roczne plany monitoringu i urzędowej kontroli Ŝywności [30]. Natomiast głównymi wykonawcami badań analitycznych odpowiednich próbek są Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne w zakresie Ŝywności, laboratoria Instytutu Ochrony Roślin i laboratoria Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w zakresie pozostałości w produktach roślinnych oraz laboratoria Państwowego Instytutu Weterynarii - PIB w zakresie pozostałości w produktach pochodzenia zwierzęcego. Monitoring pozostałości pestycydów Urzędowa kontrola Ŝywności ma za zadanie odpowiedzieć na pytanie, jaka jest jakość surowców rolnych i wytworzonej z nich Ŝywności, pozwala określić średnią, minimalną oraz maksymalną zawartość zanieczyszczeń w określonych produktach spoŝywczych, moŝe wpływać na modyfikowanie zakresu stosowania chemicznych środków ochrony roślin, moŝe wpływać na zmianę wartości NDP. kontrola planowana, kontrola celowana. Rys. 5. Narzędzia umoŝliwiające oszacowanie naraŝenia konsumentów na pozostałości pestycydów w środkach spoŝywczych [23] Za przestrzeganie najwyŝszych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów w Ŝywności oraz maksymalnych poziomów substancji zanieczyszczających Ŝywność, w tym pobieranie próbek, w ramach urzędowej kontroli, przeznaczonych do badań w kierunku oznaczenia, m.in. pestycydów w wybranych produktach pochodzenia roślinnego, odpowiada Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS). Jej zadaniem jest równieŝ powiadamianie o niebezpiecznej Ŝywności oraz materiałach i wyrobach przeznaczonych do kontaktu z Ŝywnością w ramach sieci systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej Ŝywności i paszach (RASFF) oraz monitorowanie działań zmierzających do wycofania niebezpiecznych produktów [31]. Polska od 2004 r. uczestniczy w europejskim systemie monitoringu pozostałości pestycydów w Ŝywności oraz prowadzi badanie tych substancji w ramach urzędowej kon-

Polskie regulacje prawne, na tle przepisów Unii Europejskiej, dotyczące zawartości pestycydów 39 troli - Ŝywność obecna na rynku nie moŝe zawierać pozostałości pestycydów na poziomie wyŝszym niŝ obowiązujące wartości liczbowe NDP (rys. 5). Rezultatem licznych regulacji są programy krajowych monitoringów pozostałości pestycydów w Ŝywności prowadzone przez państwa członkowskie UE. Zestawienie wyników kontroli przeprowadzonej w Polsce w 2006 r. przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1 Wyniki urzędowej kontroli oznaczeń pozostałości środków ochrony roślin wykonywanych w 2006 r. [32] Uprawy Liczba badanych próbek Próbki bez pozostałości [%] Próbki z pozostałościami poniŝej NDP [%] Próbki z przekroczonym NDP [%] Owoce 575 46,7 50,4 2,9 Warzywa spod osłon 104 72,1 25 2,9 Warzywa gruntowe 461 89,5 9,8 0,7 Uprawy rolnicze 158 91,1 7 1,9 Ogółem badanych próbek 1298 899 373 26 Badania monitoringowe Ŝywności szczególnie pochodzenia morskiego na zawartość między innymi związków z grupy pestycydów prowadzone są w Morskim Instytucie Rybackim w Gdyni. Próbki do badań pochodzą z określonych łowisk w obszarze Morza Bałtyckiego, Zalewu Wiślanego i Zatoki Gdańskiej. Badania monitoringowe obejmują ryby (dorsz, śledź, szprot, stornia, okoń, płoć, sandacz, ciosa, węgorz), wątroby dorszowe, a takŝe produkty rybne, w tym konserwy, marynaty, ryby wędzone oraz ryby solone. Tabela 2 Średnie zawartości pestycydów chloroorganicznych w próbkach badanych surowców rybnych [33] Dorsz Stornia Szprot Śledź Okoń, płoć, sandacz, ciosa, węgorz Wątroby dorszowe Pestycyd n = 28 n = 28 n = 30 n = 41 n = 47 n = 16 [mg/kg tłuszczu] α-hch 0,0022 0,0036 0,007 0,0051 0,0022 0,0124 HCB 0,025 0,016 0,018 0,02 0,01 0,042 β-hch 0,017 0,02 0,022 0,021 0,0092 0,022 γ-hch 0,018 0,008 0,0112 0,01 0,0087 0,014 ΣHCH 0,038 0,031 0,04 0,036 0,02 0,048 ΣDDT 0,524 0,6 0,55 0,8 0,511 1,22 [mg/kg tkanki] ΣHCH 0,00009 0,0006 0,0048 0,0022 0,0007 0,016 ΣDDT 0,0014 0,011 0,059 0,043 0,014 0,388 Wyniki badań próbek ryb i produktów rybnych na zawartość pozostałości pestycydów chloroorganicznych zestawiono w tabeli 2. Na 190 badanych próbek ryb i 252 badane próbki produktów rybnych we wszystkich stwierdzono pozostałości pestycydów chloroorganicznych.

40 Angelika Beyer i Marek Biziuk Podsumowanie Ostatnie lata to niewątpliwie spory postęp w dziedzinie zastosowania pestycydów, nie polega on jedynie na wprowadzaniu nowych metod i środków, ale co waŝniejsze na przewartościowaniu celów, którym pestycydy mają słuŝyć. Nadrzędne stało się bowiem zdrowie ludzkie. Wyrazem, a jednocześnie gwarantem realizacji w praktyce tego priorytetu jest trwająca w krajach europejskich juŝ od kilkunastu lat zmiana obowiązującego w tym zakresie ustawodawstwa. Myśl przewodnia, zawarta w preambule Dyrektywy 91/414, która jest podstawowym aktem prawnym z zakresu środków ochrony roślin i ich stosowania na terenie Unii Europejskiej, aby zarówno ochrona zdrowia ludzi i zwierząt, jak równieŝ środowiska, miała pierwszeństwo przed poprawą poziomu produkcji rolniczej, wytycza kierunek postanowień i zapisów w kolejno wprowadzanych aktach prawnych. Nowelizacja istniejących przepisów nie jest bowiem procesem zakończonym, wciąŝ prowadzone są badania i prace mające na celu minimalizację szkodliwego oddziaływania środków chemicznych na organizmy Ŝywe, a uzyskiwane wyniki są podstawą zmian wprowadzanych w prawie. W Polsce, analogicznie do pozostałych krajów członkowskich UE, obowiązują w tym zakresie te same ogólnoeuropejskie akty prawne. NaleŜy zdać sobie sprawę, Ŝe wysiłek włoŝony w prace legislacyjne musi iść w parze z wysiłkiem wszystkich zainteresowanych podmiotów, bowiem efekt końcowy zaleŝy od znajomości prawa i równoczesnego przestrzegania go w praktyce na poszczególnych poziomach: produkcji, dystrybucji i stosowania. Tylko odpowiedzialne działania osób realizujących swe zadania na wszystkich szczeblach mogą zagwarantować uzyskanie zakładanego celu, w przeciwnym razie trud wielu osób okaŝe się bezcelowy. Opisane powyŝej unormowania prawne zmierzają do zapewnienia bezpieczeństwa ludziom, zwierzętom i środowisku przyrodniczemu w zakresie zaleŝnym od producenta Ŝywności lub podmiotu starającego się o dopuszczenie środka ochrony roślin do obrotu. Jednak do osiągnięcia tego celu niezbędne jest takŝe dalsze, zgodne z prawem postępowanie podmiotów zajmujących się obrotem i konfekcjonowaniem środków ochrony roślin. Publikacja dotyczy stanu prawnego z grudnia 2007 roku. Spis skrótów i akronimów Skrót/ akronim Termin anglojęzyczny Termin polski ADI Acceptable Daily Intake Dzienna dawka pobrania DG SANCO Directorate-General for Health and Consumer Protection Dyrekcja Generalna ds. Zdrowia i Ochrony Konsumentów EFSA European Food Safety Authority Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa śywności EFTA European Free Trade Association Europejski Obszar Wolnego Handlu EPA Environmental Protection Agency Agencja Ochrony Środowiska

Polskie regulacje prawne, na tle przepisów Unii Europejskiej, dotyczące zawartości pestycydów 41 FAO Food and Agriculture Organization Organizacja ds. WyŜywienia i Rolnictwa MRL Maximum Residue Level Maksymalna dawka pozostałości NDP - NajwyŜsze dopuszczalne poziomy PSD Pesticides Safety Directorate pozostałości Dyrekcja ds. Bezpieczeństwa Pestycydów PIC Prior Informed Consent Zasada wcześniejszego uzgodnienia POPs Persistant Organic Pollutants Trwałe zanieczyszczenia organiczne TZO - Trwałe zanieczyszczenia organiczne UNEP United Nations Environment Programme Program Środowiskowy ONZ WHO World Health Organization Światowa Organizacja Zdrowia Literatura [1] Watson D. (red.): Food Chemical Safety, Vol. 1. Contaminants. Woodhead Publishing, Cambridge 2001. [2] Podręcznik akcji pestycydowych. Informator dla organizacji pozarządowych z Europy Środkowowschodniej i... dla innych. Hamburg 2003. [3] Goodburn K. (red.): EU food law. A practical guide. Woodhead Publishing, Cambridge 2001. [4] Decyzja Komisji z dnia 23 lipca 1997 r., ustanawiająca komitety naukowe w dziedzinie zdrowia konsumentów i bezpieczeństwa Ŝywności (97/579/WE) z późń. zmianami. [5] Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r., ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa Ŝywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa śywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa Ŝywności. [6] Rozporządzenie (WE) nr 1642/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 lipca 2003 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 178/2002 ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa Ŝywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa śywności i ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa Ŝywności. [7] http://www.efsa.eu.int [8] Dyrektywa Rady 92/59/EWG z dnia 29 czerwca 1992 r. w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów (uchylona przez Dyrektywę 2001/95/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 grudnia 2001 r., w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów). [9] Dyrektywa Rady 76/895/EEC z 23 listopada 1976 r. dotycząca ustalenia maksymalnych poziomów pozostałości pestycydów w i na owocach i warzywach. [10] Rozporządzenie (WE) nr 396/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 lutego 2005 r. w sprawie najwyŝszych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów w Ŝywności i paszy pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz na ich powierzchni, zmieniające Dyrektywę Rady 91/414/EWG. [11] http://www.pesticides.gov.uk [12] http://www.pesticides.gov.uk/food_safety.asp?id=2272 [13] Rozporządzenie Komisji (WE) nr 178/2006 z dnia 1 lutego 2006 r. zmieniające Rozporządzenie (WE) nr 396/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. UE L 29 z 02.02.2006, s. 3). [14] Dyrektywa Rady z dnia 15 lipca 1991 r. dotycząca wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin (91/414/EWG). [15] Dyrektywa Rady 89/398/EWG z dn. 3 maja 1989 r. w sprawie dostosowania przepisów prawnych państw członkowskich, dotyczących artykułów spoŝywczych przeznaczonych do specjalnych zastosowań w Ŝywieniu. [16] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 99/41/WE z dn. 7 czerwca 1999 r., zmieniająca Dyrektywę 89/398/EWG w sprawie ujednolicenia przepisów prawnych państw członkowskich dotyczących artykułów Ŝywnościowych przeznaczonych do specjalnych zastosowań w Ŝywieniu. [17] Dyrektywa Komisji 91/321/EEC z dn. 14 maja 1991 r. o formule niemowlęcej i postępowaniu wg formuły, ostatnio poprawiona przez Dyrektywę 2003/14/EC.

42 Angelika Beyer i Marek Biziuk [18] Dyrektywa Komisji 96/5/EC z dn. 16 lutego 1996 r. o przetwórstwie Ŝywności na bazie zbóŝ i Ŝywności dla niemowląt i małych dzieci, zmieniona przez 98/36/EC. [19] Dyrektywa Komisji 1999/39/EC z dn. 6 maja 1999 r. zmieniająca Dyrektywę 96/5/EC o przetwórstwie Ŝywności na bazie zbóŝ i Ŝywności dla niemowląt i małych dzieci. [20] UNEP, 2001. Conference of Plenipotentiaries on the Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants, UNEP/POPS/Conf/2, May 2001. [21] http://www.pops.int [22] http.//www.pic.int [23] Gubrynowicz A.: Prawo i Środowisko, 2001, 3, VII. (http://www.prawo.lex.pl/czasopisma/pis/konw_szt.html). [24] Struciński P., Góralczyk K., Czaja K., Hernik A., Korcz W. i Ludwicki J.K.: Roczn. Państ. Zakł. Higien., 2007, 58(2), 377-388. [25] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 maja 2007 r. w sprawie najwyŝszych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów, które mogą znajdować się w środkach spoŝywczych lub na ich powierzchni (DzU Nr 119, poz. 817, 2007). [26] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 kwietnia 2004 r. w sprawie maksymalnych poziomów zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w Ŝywności, składnikach Ŝywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni Ŝywności (DzU Nr 120, poz. 1257, 2004 z późn. zm.). [27] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2000 r. w sprawie wykazu dopuszczalnych ilości substancji dodatkowych i innych substancji obcych dodawanych do środków spoŝywczych lub uŝywek, a takŝe zanieczyszczeń, które mogą znajdować się w środkach spoŝywczych lub uŝywkach (DzU Nr 9, poz. 72, 2001 z późn. zmianami). [28] Dyrektywa Rady 89/397/EWG z dn. 14 czerwca 1989 r. w sprawie kontroli urzędowej artykułów spo- Ŝywczych. [29] Dyrektywa Rady 93/99/EWG z dn. 29 października 1993 r. w sprawie dodatkowych środków związanych z oficjalną kontrolą artykułów spoŝywczych. [30] Sprawozdanie z posiedzenia rady sanitarno-epidemiologicznej przy Głównym Inspektorze Sanitarnym w dn. 2 kwietnia 2004 r. (wyciąg dotyczący Ŝywności). [31] Góralczyk K., Struciński P., Hernik A., Czaja K., Korcz W. i Ludwicki J.K.: Roczn. Państ. Zakł. Higien., 2005, 56(4), 307-316. [32] http://www.bhp.org.pl/article696.html [33] Ocena sytuacji ochrony roślin w Polsce - komentarz prof. Stefana Pruszyńskiego, http://www.biotechnolog.net/2007/11/16 [34] Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Rada Monitoringu Jakości Gleb, Roślin, Produktów Rolniczych i SpoŜywczych. Raport z monitoringu jakości gleb, roślin, produktów rolniczych i spoŝywczych w 2000 r., Warszawa 2001. POLISH REGULATIONS, COMPARING WITH EUROPEAN UNION LEGISLATION, RELATING TO PESTICIDES CONTENT IN FOODSTUFFS Summary: Food contaminations, such as pesticides, are often present in various food products, even if in quantities below their limits of detection, they are still serious threat for human health. Currently conducted studies on the composition of certain foodstuffs and agricultural products and on contaminants present are done on food producers, importers and exporters demand, but also organizations responsible for food monitoring and control are interested in elimination of contaminated foodstuffs. Appropriate regulations, the same for all EU Member States, are basis of free trade and single market in the European Union. The necessity of abidance of those regulations is unquestionable, especially considering producers responsibility for quality of food. That is why producers, importers and exporters are interested in easy access to appropriate regulations. It has to be emphasize that determination of contaminations in food products is one of the essentials when concerning food safety. Law regulations regarding to this problem should be clear, unequivocal and easily available. Keywords: pesticides, food, law regulations, sample analysis, maximum residue limits (MRLs)