1 Spójność oddziaływania wychowawczego domu rodzinnego i szkoły Monika Rzepecka Rodzina i szkoła to dwa podstawowe czynniki oddziałujące na dzieci, które powinny ze sobą ściśle współpracować, tworząc jedno harmonijne środowisko wychowawcze. Ta wewnętrzna spójność oddziaływań wzorców postaw rodziców i nauczycieli warunkuje prawidłowy proces wszechstronnego rozwoju wychowanka. Ponadto współpraca domu rodzinnego ze szkołą istotnie wpływa na postępy uczniów w nauce, doskonalenie ich osobowości, zachowań, charakteru. Rodzina jest naturalnym środowiskiem dziecka, w którym przebywa ono jeszcze na długo przed pójściem do szkoły. Jest pierwszą grupą społeczną w życiu dziecka, której członkiem staje się ono od poczęcia i nie przestaje nim być do późnej starości, ponadto jest też składnikiem środowiska wychowawczego. To rodzina zapewnia podstawowe potrzeby psychiczne dziecka - bezpieczeństwo i miłość, warunkuje jego rozwój osobowości. W niej też dokonuje się ciągły przekaz umiejętności praktycznych, intelektualnych, szeroko rozumianych jako umiejętności życia. Drugim środowiskiem wychowawczym dziecka jest szkoła. Ma ona - podobnie jak rodzina ten sam cel wychowawczy, którym jest wszechstronny rozwój wychowanka, jednak realizuje go poprzez specyficzne dla tego środowiska działania dydaktyczno - wychowawcze. Swoisty dla szkoły jest też czas, w jakim oddziałuje na swoich wychowanków, bowiem - jak dobrze wiemy - zasięgiem swoich wpływów obejmuje dzieci od 7 do około 19 roku życia, a szkoła podstawowa do około 13 roku życia. Do specyficznych dla szkoły działań dydaktyczno - wychowawczych zalicza się przede wszystkim naukę szkolną. Ponadto szkoła przejawia troskę o przygotowanie wychowanków do życia społecznego, do aktywnego ich udziału w życiu kulturalnym, rozwija ich uczucia i dążenia, troszczy się o wyrobienie u nich odpowiednich postaw społeczno - moralnych, o właściwy rozwój ich osobowości. Dla szkoły szczególnie specyficzne są warunki, w jakich dokonują się powyższe działania dydaktyczno - wychowawcze. Są to warunki zinstytucjonalizowane, tzn. zgodne z obowiązującym regulaminem i programem szkolnym. Szkoła naucza i wychowuje w sposób planowy i systematyczny, przy pomocy specjalnie przygotowanego personelu pedagogicznego. W jej działalności dominują
2 oddziaływania specjalnie zorganizowane, świadome i zamierzone. Podstawowa działalność szkoły przebiega w dwu płaszczyznach, tj. płaszczyźnie dydaktycznej i wychowawczej. Z uwagi na cel wychowania, tj. harmonijny, wszechstronny rozwój wychowanka, wydaje się, że w szkole powinna istnieć równowaga między oddziaływaniem wychowania i nauczania. Relacja miedzy domem ucznia a szkołą, w której się uczy jest obiektywnie istniejącym związkiem, niezależnym od świadomych działań rodziców i nauczycieli, niezależnym od ich bezpośrednich kontaktów. Wynika to z faktu, że owe dwa podstawowe środowiska wychowawcze uczestniczą w procesie kształtowania się tego samego człowieka, w związku z tym są one zobowiązane do wejścia ze sobą w bliższą relację. Zaś relacja pedagogiczna między nimi aktywizuje i doskonali wychowanie i nauczanie, przyczynia się do prawidłowego rozwoju wychowanka. We wstępnej fazie relacji między szkołą a rodziną występują osoby zupełnie sobie obce. Tymczasem sprawnie przebiegająca współpraca wymaga odrzucenia nieufności, a budowania atmosfery wzajemnego zaufania. W tym celu szkoła stopniowo powinna poznawać model wychowania domowego konkretnego ucznia, samego wychowującego oraz wraz z rodziną winna wypracowywać optymalne formy współpracy. Zatem relacja między domem a szkołą jest relacją dynamiczną, podlegającą rozwojowi, powinna być też stale udoskonalana. Wynika to z zasadniczego, nadrzędnego celu wychowania realizowanego w środowisku domowym i szkolnym. Istnieje szereg szczegółowych motywów podjęcia współpracy szkoły z domem. Są to m.in.: uświadomienie rodzicom, że wielostronny rozwój dziecka zależy od wspólnie realizowanych przez szkołę i dom działań, umocnienie zaś więzi emocjonalnej między nauczycielami i rodzicami podczas wspólnie wykonywanych zadań, umożliwia dwukierunkowe porozumiewanie się nauczycieli i rodziców na zasadach demokracji i partnerstwa, ponadto wymiana opinii i spostrzeżeń dotyczących stanu rozwoju ucznia, jego potrzeb, trudności itp. przyczynia się do lepszego realizowania celu wychowania i nauczania. Z zaprezentowanych celów współpracy rodziny i szkoły wynikają obopólne korzyści. W wyniku tej współpracy następuje usprawnienie oddziaływań wychowawczych szkoły i rodziny, a to zawsze służy wychowankowi, na którego te działania są ukierunkowane. Aby jednak wspólnie wypracowane przez rodziców i szkołę cele mogły być osiągnięte, w toku ich realizacji należy przestrzegać pewnych zasad. Te ogólne dyrektywy wskazują, w jaki sposób realizować należy skuteczne współdziałanie rodziców i nauczycieli, a zaliczamy do nich:
3 1. Zasada pozytywnej motywacji - wynika ona ze świadomości środowisk wychowawczych, jaki cel i korzyści przynosi ich współpraca; podejmowanie jej w sposób dobrowolny, ze swobodą w wyborze form realizacji tej współpracy, twórczych inicjatyw przez obie strony relacji, wzajemna ich akceptacja. 2. Zasada partnerstwa - podkreśla się tu równorzędne prawa i obowiązki nauczycieli i uczniów, potrzebę uzgadniania wspólnych stanowisk w toku dyskusji i wspólnego ponoszenia za nie odpowiedzialności. Żadna strona relacji nie powinna być zdominowana przez drugą, bowiem taka postawa autokratyczna (występowanie z roszczeniami i żądaniami) jest przeciwieństwem tej zasady. 3. Zasada wielostronnego przepływu informacji: należy uruchomić w tym celu różne formy przepływu informacji między nauczycielami i rodzicami. Szczególnie korzystne są tu dwu - i wielokierunkowe wymiany opinii (między nauczycielami i rodzicami, między samymi nauczycielami i między samymi rodzicami) - gdyż umożliwiają one uwzględnienie w toku dyskusji każdego podmiotu relacji. 4. Zasada jedności oddziaływań - przypomina o konieczności uwzględnienia celów wychowawczych przez szkołę i rodzinę. Wszelka sprzeczność pod tym względem pociąga za sobą bardzo negatywne skutki. Wywołuje swoistą dezorientację wychowanka, podważa autorytety. Zasada ta odnosi się nie tylko do celów wychowawczych, ale też zakłada konieczność wspólnego ustalania metod i form ich realizacji, tak by służyły one rozwojowi wychowanków. 5. Zasada aktywnej i systematycznej współpracy: uwydatnia ona potrzebę czynnego udziału i dużego zaangażowania się we współpracę rodziny i nauczycieli, obu tych środowisk wychowawczych. Realizacja tego postulatu w sposób istotny warunkuje skuteczność całego procesu współdziałania szkoły i domu. Współpraca szkoły i rodziców wymaga uwzględnienia również określonych warunków, od których zależy jej skuteczność. Są to: odpowiednia częstotliwość kontaktów między rodzicami a szkołą, włączenie rodziny do realizacji zadań całościowych związanych z realizacją programowych zadań szkoły, a nie tylko jednostkowych i doraźnych, zapewniających odpowiedni klimat współpracy oraz warunki organizacyjno - materialne. Dochodzimy tu do znaczącego, a nawet podstawowego dla powodzenia współpracy rodziny i szkoły problemu. Problem ten to zasada służebności szkoły wobec rodziny. Wiąże się on z prezentowaną już tutaj zasadą partnerstwa i zasadą właściwego kontaktu nauczyciela z rodzicami. Jest on zarazem podstawowym założeniem wzajemnej relacji tych środowisk do
4 siebie. M. Łobocki formułując zasadę partnerstwa w stosunkach między rodziną a szkołą stawia te dwa podmioty wychowawcze na równi ze sobą. Wydaje się jednak, że któraś ze stron powinna mieć głos decydujący np. dotyczących celów wychowania. Stroną tą powinna być rodzina. Tę tezę podkreśla również Radziwiłł, który uważa, iż szkoła nie może zastąpić rodziny w wychowaniu dziecka i powinna ona dochodzić do porozumienia z rodziną w kwestii ustalenia celów i ideałów wychowawczych. M. Gogacz analizując relację pedagogiczną szkoły do rodziny zaznacza, że szkoła dopełnia jedynie oddziaływania rodziny, rozwija w wychowanku te wartości, które zostały zaszczepione w domu. Teza ta wynika z odpowiedzi na paradoksalnie mogłoby się wydawać sformułowane pytanie: "Czyje są dzieci?", które w tej kwestii odgrywa zasadniczą rolę. Należy stwierdzić, że rodzina ma zasadnicze znaczenie w wychowaniu dziecka, nie oznacza to jednak, że rodzice mają być przeciwko szkole. Nie mogą być też w opozycji w stosunku do szkoły, gdyż tym samym byliby przeciwko własnym dzieciom. Jednak to szkoła powinna głównie zabiegać o współpracę z domem rodzinnym swoich uczniów. Prawo do egzekwowania przez szkołę obowiązku szkolnego nie może jednak sytuować tej instytucji ponad interesami więzi rodzinnych, ani ich niszczyć. Dziecko musi mieć oparcie przede wszystkim w swoim domu, wobec którego szkoła spełnia funkcje służebne. Wobec powyższego przyjmujemy, że decydujący głos o sposobie wychowania i nauczania dzieci mają ich rodzice, gdyż oni są pierwszymi wychowawcami. Oczywiście cele i ideał wychowania powinni oni uwzględnić w ramach współpracy z innym środowiskiem wychowawczym, powinni pozostać otwarci na pewne słuszne propozycje np. szkoły, ponadto być krytycznymi względem własnego modelu wychowania. Efektem współpracy rodziny i szkoły powinna być integracja obu środowisk wychowania, która jest tu rozumiana jako organizacyjne i merytoryczne scalenie oraz uzgodnienie oddziaływań wychowawczych rodziny i szkoły. Ma ona charakter stopniowy. Możemy wyróżnić następujące stopnie integracji środowiska wychowawczego:..podsumowując zagadnienie współpracy rodziny ze szkołą na płaszczyźnie opiekuńczo wychowawczej, należy podkreślić, że podstawowym czynnikiem wychowawczym jest rodzina, która nie może zrezygnować ze swej roli przekazując wychowanie dziecka szkole, ale też nie może wyłączać działania szkoły w tej płaszczyźnie. Zatem niezbędna jest współpraca rodziny i szkoły. Na efekty dydaktyczne dziecka pozytywny wpływ ma też okazywanie przez rodziców stałego zainteresowania dzieckiem, jego osiągnięciami i trudnościami szkolnymi, a także
5 pewnej kontroli nad pracą dziecka. Niekoniecznie musi to być pomoc merytoryczna w odrabianiu lekcji, ale raczej zachęta do podjęcia przez dziecko trudu wysiłku nauki. Pozytywnie na dziecko będzie też oddziaływał wysoki poziom kultury rodziny, w tym jej kultura pedagogiczna. Wsparcie pracy dydaktycznej szkoły będzie również stanowiło właściwe reagowanie rodziców na otrzymywane przez dziecko oceny, szczególnie oceny negatywne. W takiej sytuacji należy bowiem dziecku okazać zrozumienie oraz podjąć próbę wspólnego określenia przyczyn niepowodzeń dydaktycznych. Działalność ta wymaga bezpośredniego skontaktowania się rodziców z nauczycielami, zawiera się więc w grupie działań dwukierunkowych. Taka współpraca domu ze szkołą wymaga ze strony nauczycieli przyjęcia otwartej i twórczej postawy wobec oczekiwań rodziców, co do wykształcenia ich dzieci. Cennym uzupełnieniem tej dydaktycznej współpracy domu i szkoły jest wspólne organizowanie przez oba środowiska wychowawcze sprzyjających warunków i podstaw do samokształcenia i pozaszkolnego rozwoju intelektualnego dzieci i młodzieży. Działalność ta obejmuje inicjowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych, pozwalających uczniom na rozwój swych zainteresowań poznawczych. Zatem aktywny udział rodziców w działalności dydaktycznej szkoły jest równie ważny, jak ich zaangażowanie w wychowanie dzieci. Jedynie rozsądna współpraca może zagwarantować realizację szczytnych celów pedagogicznych, nie tylko w teorii, ale i w praktyce. Jedynie rozsądna współpraca może dotykać tego obszaru, który określa się dobrem dziecka. Tylko poprzez współpracę i wspólną refleksję niektóre działania wokół dziecka można skorygować, wyeliminować, wzmocnić.