Projekt zlecony przez Departament Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego zrealizowany przez Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej oraz Instytut Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego Opracowanie pod redakcją Bolesława Domańskiego Aleksandra Noworóla Recenzja: GraŜyna Prawelska-Skrzypek Autorzy: Ewa Bogacz-Wojtanowska (wywiady zogniskowane) Tomasz Chaberko (rozdział II i IV) Marek Ciechowski (rozdział II i IV) Magdalena Dej (rozdział II i IV) Bolesław Domański (rozdział I, II, IV i V) Jaroslaw Działek (rozdział II) Jadwiga Gałka (rozdział II) Janusz Górecki (rozdział II) Nina Grad (rozdział II i IV) Robert Guzik (rozdział II, IV i V) Krzysztof Gwosdz (rozdział II i IV) Paweł Hałat (rozdział III) Arkadiusz Kocaj (rozdział II) Arkadiusz Kołoś (rozdział IV i V) Paweł Kretowicz (rozdział II i IV) Grzegorz Micek (rozdział II i IV) Aleksander Noworól (rozdział I, III i V) Kamila Noworól (rozdział III) Katarzyna Peter-Bombik (rozdział III) Piotr Trzepacz (rozdział IV) Andrzej Zborowski (rozdział II, IV i V) Pozostali wykonawcy projektu: Piotr Dawidko Urszula Grzyb Danuta Król Paulina Krzeszowska BoŜena Obrzud Tomasz Padło Agata Warchalska Opracowanie graficzne: Janusz Górecki, Tomasz Chaberko, Paweł Hałat, Paweł Kretowicz
I Cele i zakres opracowania......4 II Potencjał i funkcje gospodarcze miast.....6 1 Struktury i trendy demograficzne oraz kapitał ludzki i aktywność społeczna... 6 1.1 Typologia demograficzna miast... 6 1.2. Wielkość i struktura lokalnych rynków pracy... 13 1.3 Kapitał ludzki i kapitał społeczny... 16 2 Ekonomiczne podstawy funkcjonowania i rozwoju gospodarki miast.... 20 2.1. Funkcje i baza ekonomiczna ośrodków miejskich...20 2.2 Ranga miast w świetle wyposaŝenia w instytucje i usługi dla firm... 30 2.3 Poziom i dynamika rozwoju gospodarczego... 37 3 Typologia rozwojowa miast Małopolski oraz identyfikacja aktualnych i potencjalnych biegunów wzrostu... 46 3.1 Typologia rozwojowa miast... 46 3.2 Bieguny wzrostu w przestrzeni województwa małopolskiego... 49 III Warunki Ŝycia w miastach oraz dostępność i jakość usług publicznych....52 1 Poziom i warunki Ŝycia w małopolskich miastach... 52 1.1 Stan środowiska przyrodniczego miast... 52 1.2 Stan i jakość infrastruktury mieszkaniowej... 57 1.3 Dochody i zasobność materialna... 59 1.4 Bezrobocie w miastach... 61 1.5 Poziom wykształcenia... 63 1.6 Warunki zdrowotne... 65 1.7 Bezpieczeństwo w miastach... 67 1.8 Skala wykluczenia społecznego... 69 2 Stan, jakość i dostępność usług publicznych... 71 2.1 Infrastruktura techniczna... 71 2.2 Infrastruktura społeczna... 76 3 Ocena warunków Ŝycia oraz funkcjonowania instytucji publicznych w miastach... 90 3.1 Poziom Ŝycia i jakość usług publicznych... 90 2
3.2 Warunki Ŝycia i usługi publiczne w strategiach i innych kluczowych dokumentach programowych małopolskich miast... 98 3.3 Korelacja zidentyfikowanych problemów z celami i priorytetami dokumentów programowych... 102 3.4 Obszary problemowe wymagające interwencji krajowej lub regionalnej... 103 4 Obszary kryzysowe w miastach i potrzeby w sferze rewitalizacji przestrzeni miejskiej... 104 IV Dostępność komunikacyjna i powiązania miast oraz delimitacja obszarów funkcjonalnych.107 1 Dostępność komunikacyjna... 107 1.1 Indeks syntetycznej dostępności komunikacyjnej miast... 109 1.2 Powiązania między miastami w systemie komunikacji publicznej... 114 1.3 Powiązania komunikacyjne miast z ich zapleczem... 119 2 Powiązania funkcjonalne i ciąŝenia do miast... 126 2.1 CiąŜenia w zakresie szkolnictwa średniego... 126 2.2 CiąŜenia w zakresie szkolnictwa wyŝszego... 130 2.3 Dojazdy do pracy... 134 2.4 Procesy suburbanizacji rezydencjonalnej w województwie małopolskim... 143 3 Delimitacja Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego... 148 3.1 Przestrzenny zasięg oddziaływania Krakowa... 149 3.2 Delimitacja obszaru metropolitalnego Krakowa i jego struktrua wewnętrzna... 155 4 Delimitacja obszarów funkcjonalnych miast... 157 5 Hierarchia ośrodków miejskich... 164 V Wnioski i rekomendacje....171 1 Ocena miast Małopolski ze względu na ich rolę, potencjał i tendencje rozwojowe..... 171 1.1 Potencjał miast jako centrów gospodarczych, ośrodków usług publicznych i miejsc zamieszkania.171 1.2 Szanse rozwojowe bieguny wzrostu i zrównowaŝony system osadniczy....175 1.3 Bariery rozwojowe.....180 2 Cele regionalnej polityki miejskiej i dywersyfikacja jej instrumentów w sferach planowania, organizowania, bieŝącego zarządzania i kontroli..186 2.1 Cele strategiczne polityki miejskiej.186 2.2 Instrumenty polityki miejskiej w Małopolsce.. 191 2.3 Przywództwo...200 3
I Cele i zakres opracowania Bolesław Domański, Aleksander Noworól Miasta odgrywają podstawową rolę w systemie gospodarczym i społecznym regionu. Stanowią one miejsca koncentracji aktywności gospodarczej, tj. tworzenia wartości dodanej oraz miejsc pracy. Pełnią równocześnie rolę ośrodków usługowych zapewniających obsługę mieszkańców samych miast i otaczających je obszarów. KaŜda z tych funkcji miast generuje sieć powiązań społecznych i gospodarczych o zasięgu lokalnym, subregionalnym, regionalnym i ponadregionalnym. Niniejsze opracowanie jest efektem badania funkcji, potencjału oraz trendów rozwojowych miast w województwie małopolskim zrealizowanego przez Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej oraz Instytut Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego w ramach projektu systemowego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju etap I. Zaprezentowano w nim najwaŝniejsze wyniki badań, pełny raport dostępny jest na stronie internetowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, gdzie znaleźć moŝna równieŝ szczegółowy opis wykorzystanych źródeł i zastosowanych metod analizy. Zrozumienie rozwoju miast i ich roli w rozwoju społeczno-gospodarczym regionu wymaga analizy wszystkich wzajemnie sprzęŝonych funkcji, jakie spełniają ośrodki miejskie oraz relacji i powiązań między nimi a otoczeniem. Istnieje bowiem współzaleŝność pomiędzy ekonomicznymi podstawami funkcjonowania miasta a poziomem i warunkami Ŝycia jego mieszkańców i relacjami w sieci osadniczej. Celem badania było w tej sytuacji uchwycenie: potencjału i funkcji gospodarczych miast, warunków Ŝycia w miastach oraz dostępności i jakości usług publicznych, dostępności komunikacyjnej i powiązań miast oraz delimitacja obszarów funkcjonalnych. KaŜdy z tych trzech podstawowych komponentów analizy obejmował diagnozę i ocenę sytuacji obecnej i obserwowanych trendów rozwojowych, a następnie sformułowanie rekomendacji dla polityki rozwoju na poziomie lokalnym i regionalnym. Wyniki trzech wymienionych wyŝej analiz przedstawiono kolejno w rozdziałach diagnostycznych II, III i IV, po których następują wnioski i rekomendacje. 4
Badania objęły wszystkie 60 miast województwa małopolskiego, jakkolwiek brak dostępnych danych statystycznych dla miejscowości, jakie uzyskały prawa miejskie po 2008 roku (Szczucin, Radłów, Bobowa) uniemoŝliwiał uwzględnienie ich w niektórych analizach. W przypadku analiz dynamicznych porównywano najczęściej dane dla roku 1999, gdy powstało województwo małopolskie, oraz roku 2008. Dla pierwszego z tych momentów nie uwzględniano Wojnicza, Ryglic, Czchowa i Zakliczyna, które nie posiadały wówczas statusu miasta i nie było dla nich dostępnych danych GUS. Pominięto teŝ Sławków, który wchodzi obecnie w skład województwa śląskiego. Analiza oparta została na informacjach pozyskanych z wielu róŝnych źródeł: publikowanych i niepublikowanych danych, m.in. GUS, komercyjnych baz danych o przedsiębiorstwach, rozkładów jazdy transportu publicznego, strategii rozwoju i lokalnych programów rewitalizacji lub innych odpowiednich dokumentów programowych miast, badań ankietowych w miastach, zogniskowanych wywiadów grupowych. We wnioskach, na podstawie diagnozy i oceny sytuacji małopolskich miast, wskazano główne cele i instrumenty polityki miejskiej samorządu wojewódzkiego, które mogą zostać wykorzystane w opracowywanej i konsultowanej obecnie Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2011-2020. 5
II Potencjał i funkcje gospodarcze miast Krzysztof Gwosdz, Grzegorz Micek, Andrzej Zborowski, Bolesław Domański, Jarosław Działek, Tomasz Chaberko, Marek Ciechowski, Magdalena Dej, Jadwiga Gałka, Janusz Górecki, Nina Grad, Arkadiusz Kocaj, Paweł Kretowicz Głównym celem tej części badań było określenie potencjału rozwojowego i funkcji miast w Małopolsce. Punkt wyjścia stanowiła analiza uwarunkowań demograficznych, wielkości i struktury lokalnych rynków pracy oraz kapitału ludzkiego i społecznego. Podstawowe znaczenie ma zidentyfikowanie funkcji, które stanowią bazę ekonomiczną miasta, określenie rangi miast na podstawie ich wyposaŝenia w instytucje i usługi dla firm, oraz ocena poziomu rozwoju gospodarczego i dynamiki rozwoju miast w okresie ostatniej dekady. Syntetycznym wynikiem tych analiz jest typologia rozwojowa miast województwa małopolskiego oraz identyfikacja ośrodków stanowiących aktualne lub potencjalne bieguny wzrostu. 1 Struktury i trendy demograficzne oraz kapitał ludzki i aktywność społeczna 1.1 Typologia demograficzna miast Zataczające coraz szersze kręgi procesy starzenia się ludności oraz rosnąca mobilność przestrzenna sprawiają, Ŝe cechy demograficzne nabierają coraz większego znaczenia dla oceny szans rozwojowych miast. W niniejszej analizie skupiono się na przemianach struktur wieku ludności miast województwa małopolskiego i procesach starzenia się ludności, dokonano oceny procesów migracyjnych i przyrostu rzeczywistego ludności. 1.1.1 Struktura wieku ludności Przeprowadzona analiza wskazuje na radykalne przekształcenia struktury wieku ludności małopolskich miast, jakie dokonały się, podobnie jak w całym kraju, w ostatnich 20 latach. Były one wywołane zmieniającymi się postawami w zakresie prokreacji i przejściem do niskiej płodności kobiet, a co za tym idzie i dzietności, wydłuŝeniem się przeciętnego trwania Ŝycia (w miastach województwa małopolskiego naleŝy ono do najdłuŝszych w Polsce), osłabieniem migracji ze wsi do miast przy jednoczesnym znacznym odpływie ludności młodej do strefy podmiejskiej w ramach procesów suburbanizacji. Wymienione 6
czynniki z róŝną siłą oddziaływały na poszczególne ośrodki miejskie, stąd obserwowano niejednakowe tempo zmian struktury demograficznej ludności. Dobrą ilustracją przejścia od młodych do starych struktur wieku ludności w miastach Małopolski są zmiany wartości indeksu starości demograficznej (Rys.1), opisującego relację między udziałem dzieci i młodzieŝy, a udziałem osób w wieku 65 lat i więcej. Wartości indeksu przekraczające 100 świadczą o przewadze liczebnej osób starszych nad rocznikami dzieci i młodzieŝy. Rys.1. Indeks starości w miastach województwa małopolskiego w 2008 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Procesy starzenia się ludności zaznaczyły się najsilniej i najwcześniej, bo juŝ w latach 1990., w przemysłowych miastach zachodniej części województwa (Bukowno, Brzeszcze, Chrzanów, Trzebinia), gdzie w wiek poprodukcyjny weszła duŝa liczba osób, jakie napłynęły tu w dobie gospodarki socjalistycznej. Wysokie tempo starzenia jest teŝ charakterystyczne dla 7
niektórych miast o funkcjach uzdrowiskowych i wypoczynkowych, np. Krynicy-Zdroju i Rabki-Zdroju. ZróŜnicowana sytuacja panuje pod tym względem w miastach najmniejszych, gdzie z jednej strony mamy ośrodki o wybitnie zaawansowanych procesach starzenia się ludności w wyniku odpływu młodych ludzi (Biecz, Kalwaria Zebrzydowska, Krzeszowice), a z drugiej znajdujemy przykłady stosunkowo niewielkich zmian struktur demograficznych (Sułkowice, Dobczyce, Nowy Wiśnicz). Relatywnie młoda struktura wieku cechuje zwłaszcza miasta w strefie podmiejskiej Krakowa, gdzie ma miejsce intensywny napływ ludności, np. Niepołomice. Wysoka wartość indeksu starości dla Krakowa nie oddaje w pełni rzeczywistej sytuacji demograficznej w tym mieście. Charakteryzuje się ono znacznie niŝszym tempem procesów starzenia niŝ wynika to z dostępnych danych GUS. Ewidencja ludności pomija kilkudziesięciotysięczną grupę młodzieŝy studiującej w Krakowie, a takŝe niemniej liczną subpopulację osób młodych pracujących w Krakowie, niezameldowanych nawet na pobyt czasowy. Korzystną strukturę wieku zachowują liczne miasta połoŝone w południowej i częściowo wschodniej części województwa w pasie od Nowego Targu i Limanowej po Nowy Sącz, Bochnię i Brzesko. Zawdzięczają to utrzymującemu się nadal względnie wysokiemu poziomowi dzietności kobiet oraz mniejszemu zaawansowaniu procesów suburbanizacji. Najbardziej zaawansowane stadium starzenia się ludności wyraŝa udział osób w wieku 85 lat i więcej (tzw. wskaźnik starzenia podwójnego). NajwyŜsze wartości osiąga on w Miechowie, Skale i Zakliczynie (ponad 11%), a ponadto w miastach południowo-wschodniej części województwa, niezaleŝnie od ich wielkości, np. Ryglicach (9,3%) i Gorlicach (9,0%). Wiek ludności w istotny sposób wpływa na zapotrzebowania mieszkańców na wybrane usługi. Znaczny odsetek ludności starszej wymaga rozwoju opieki zdrowotnej związanej z lecznictwem geriatrycznym, a takŝe opieki nad osobami chorymi przewlekle i niesamodzielnymi. 1.1.2 Migracje w miastach Analiza ruchu migracyjnego ludności w latach 1988-2008 metodą typografów Z. Długosza pozwala wyróŝnić miasta trwale emigracyjne i imigracyjne, ośrodki, które przeszły z typu emigracyjnego do imigracyjnego i na odwrót oraz miasta o duŝej zmienności typów. Typy migracyjne miast tworzą czytelny podział województwa na cztery rejony (Rys.2). 8
Rys.2. Typy migracyjne miast według typografów Długosza w latach 1988-2008 Źródło: opracowanie własne. Miasta, które w analizowanym okresie wyróŝniały się stałymi tendencjami imigracyjnymi lub przeszły z typu emigracyjnego do imigracyjnego, skupiają się głównie w obszarze oddziaływania Krakowa i na południe od niego (rejon A). Przejście do typu imigracyjnego dotyczy przede wszystkim miast strefy podmiejskiej Krakowa, coraz powszechniej obejmowanych procesami suburbanizacji. W południowej i wschodniej części województwa przewaŝają miasta, które przeszły z typu imigracyjnego do emigracyjnego (rejon B). Warto odnotować, Ŝe grupa ta obejmuje m.in. duŝe miasta Tarnów i Nowy Sącz oraz szereg ośrodków średniej wielkości: Gorlice, Bochnię i Brzesko. Znajdują się tu równieŝ małe miasteczka Pogórza CięŜkowickiego notujące niewielki przyrost migracyjny, który nie ma jednak większego wpływu na ich ogólnie niekorzystną kondycję demograficzną. 9
Małe miasta północnej części regionu, obsługujące rolnicze zaplecze, charakteryzują się duŝą zmiennością tendencji migracyjnych (rejon C). Miasta zachodniej części województwa reprezentują w większości typ emigracyjny (rejon D). Spotkamy tu zarówno ośrodki o wieloletnich tendencjach emigracyjnych takie jak: Oświęcim, Olkusz, Trzebinia, Andrychów czy Brzeszcze, jak i takie, które w ostatnich latach przeszły do typu emigracyjnego: Bukowno, Chełmek, Kęty. 1.1.3 Przyrost i ubytek rzeczywisty ludności Dodatni przyrost naturalny cechuje przede wszystkim niektóre miasta południowej Małopolski, gdzie panuje ciągle model większej rodziny, oraz miasta objęte procesami suburbanizacji, które stają się atrakcyjnym miejscem zamieszkania dla młodych rodzin. Relacje między przyrostem (ubytkiem) naturalnym oraz dodatnim (ujemnym) saldem migracji, a zarazem typ przyrostu (ubytku) rzeczywistego ludności, określić moŝna poprzez typologię Webba. Na podstawie dodatniej lub ujemnej wartości obu składników oraz tego, który ze składników przewaŝa, wyróŝnić moŝna 8 typów. Cztery z nich odnoszą się do sytuacji o przyroście rzeczywistym dodatnim (A, B, C, D), przy czym róŝnią się one tym, Ŝe przyrost naturalny przewyŝsza straty migracyjne (A), bądź przewaŝa nad przyrostem migracyjnym (B). Typ C określa przypadek, w którym przyrost migracyjny góruje nad przyrostem naturalnym, a typ D sytuację, w której przyrost migracyjny jest większy od ubytku naturalnego. Pozostałe cztery typy obejmują sytuacje z ubytkiem absolutnym, wynikającym z przewagi ubytku naturalnego nad imigracją (E) lub emigracją (F), bądź przewagi emigracji nad ubytkiem (G) lub przyrostem naturalnym (H). WyróŜnić moŝna trzy rejony kształtowania się typów przyrostu rzeczywistego ludności miast w regionie (Rys.3). Rejon A charakteryzuje się typami od A do D, znamionującymi przyrost ludności. Przyrost ten spowodowany jest w Krakowie i okolicznych miastach, np. Wieliczce, Niepołomicach, przede wszystkim dodatnim saldem migracji (suburbanizacja). W pozostałych miastach tego rejonu ogólny bilans ludnościowy poprawia przyrost naturalny, który z nadwyŝką rekompensuje niewielki ubytek migracyjny, np. w Bochni, Limanowej i Myślenicach. NaleŜy tu równieŝ większość miast o funkcjach uzdrowiskowych, poza Krynicą-Zdrojem. Wschodnią część województwa (rejon B) cechuje przewaga miast z ubytkiem rzeczywistym ludności. Spotykamy tu wiele miast naleŝących do typu H, tj. legitymujących się przyrostem naturalnym, który nie jest jednak w stanie rekompensować stosunkowo duŝego ujemnego salda migracji (Brzesko, Gorlice, Nowy Sącz), oraz miast typu G (m.in. Tarnów) 10
wykazujących zarówno ujemne saldo migracji jak i ubytek naturalny, przy dominacji pierwszego z tych składników. Rys.3. Typologia Webba dla miast województwa małopolskiego w 2008 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Miasta zachodniej Małopolski (rejon C) stanowią ośrodki o najbardziej niekorzystnych proporcjach kształtowania się migracji i przyrostu naturalnego. Większość z nich, m.in. Chrzanów i Oświęcim, naleŝy bowiem do typów F lub G, co oznacza, Ŝe charakteryzuje je zarówno ubytek naturalny jak i ujemne saldo migracji. Podobna tendencja występuje w miastach połoŝonych w północnej części województwa (Miechów, Proszowice). Prowadzi to do postępującego od szeregu lat zmniejszania się liczby ludności. W Olkuszu, LibiąŜu, Kętach, Andrychowie i Wadowicach obserwujemy odpływ migracyjny przy niewielkim przyroście naturalnym. W przypadku zachodniej części województwa odpływ ten 11
następuje w znacznej mierze do pobliskich mniejszych miejscowości w ramach procesów suburbanizacji. Procesów demograficznych w miastach nie moŝna rozpatrywać w oderwaniu od zmian zachodzących w ich otoczeniu. Ubytkowi ludności w duŝych i średnich miastach towarzyszy zwykle przyrost w strefie podmiejskiej (rozdział IV.2.4), nie skutkuje to więc zmniejszeniem potencjału demograficznego w całym funkcjonalnym regionie miejskim i ograniczeniem lokalnego rynku zbytu. Procesy suburbanizacji obejmują jednak w znacznym stopniu reprezentantów klasy średniej, przemieszczających się do sąsiednich obszarów wiejskich i małych miast. Negatywne konsekwencje dla miast pochodzenia migrantów obejmują zmniejszenie bazy podatkowej, pod warunkiem, Ŝe płacą oni podatki w nowym miejscu zamieszkania. W takiej sytuacji wpływy do budŝetów samorządów miejskich z podatku od osób fizycznych mogą ulec zmniejszeniu, podczas gdy zmuszone są one utrzymywać i rozwijać infrastrukturę, z której korzystają równieŝ mieszkańcy otaczających gmin. W przypadku mniejszych peryferyjnych ośrodków ubytek ludności wiąŝe się często z dalszymi przemieszczeniami do większych miast lub migracjami zagranicznymi. Pociąga to za sobą negatywne skutki ilościowe i jakościowe: kurczy się rynek zbytu dla miejscowych firm, miasto traci teŝ z reguły przedsiębiorczych i mobilnych młodych mieszkańców. Prowadzi to do zmniejszania się zasobów kapitału ludzkiego i dalszego pogarszania się sytuacji demograficznej przy zmniejszonym przyroście naturalnym, wynikającym z odpływu młodych ludzi, pogłębieniu ulegają procesy starzenia się oraz ubytku ludności. Prognoza demograficzna do 2030 roku (Kurkiewicz, Soja, Knapik 2010) wskazuje na dalsze zmniejszanie się liczby mieszkańców w powiatach północnej i zachodniej części województwa. Ubytek ludności w miastach oraz w strefie ich oddziaływania stać się moŝe barierą dla rozwoju niektórych funkcji usługowych ośrodków miejskich. Przewidywania wskazują, Ŝe spadek liczby mieszkańców dotknie w znacznym stopniu dwa największe miasta regionu: Kraków (spadek o ponad 8,5%) i Tarnów, oraz powiaty miechowski, chrzanowski, olkuski i oświęcimski. Sytuacja miast na prawach powiatu jest jednak bardziej zadowalająca, ze względu na stosunkowo stabilną sytuację demograficzną w gminach otaczających oraz obecność duŝych grup ludności (np. studentów) nieuwzględnianych zwykle w statystykach. W zachodniej Małopolsce prognozowane ubytki ludności korespondują z szybko wzrastającą liczbą osób starszych, np. w powiecie chrzanowskim udział ludności powyŝej 65 roku Ŝycia osiągnie w 2030 roku blisko 1/4 ogółu mieszkańców. Stanowić to będzie powaŝne wyzwanie dla budŝetów miast ze zmniejszającymi się wpływami podatkowymi i rosnącymi wydatkami na usługi dla ludności zaawansowanej wiekiem. 12
Prognozy demograficzne są natomiast korzystne dla południowej Małopolski (powiaty myślenicki, limanowski, nowosądecki), gdzie liczba ludności ma w ciągu najbliŝszych 20 lat wzrosnąć o 7-9%. W połączeniu z ruchem turystycznym sprzyjać to będzie rozwojowi działalności usługowych w miastach tej części regionu. 1.2. Wielkość i struktura lokalnych rynków pracy Miasta, zwłaszcza miasta powiatowe, stanowią rdzeń lokalnych rynków pracy. Wielkość i strukturę tych rynków moŝna traktować jako konsekwencję lokalnego rozwoju gospodarczego. Cechy rynku pracy, takie jak np. bezrobocie, mają takŝe istotne znaczenie dla poziomu Ŝycia mieszkańców. Równocześnie wielkość i struktura rynku pracy stanowią istotną determinantę rozwoju gospodarczego, warunkując (wraz z analizowaną dalej jakością kapitału ludzkiego) przedsiębiorczość lokalną oraz wpływając na atrakcyjność inwestycyjną miasta dla podmiotów zewnętrznych. W 2008 roku na rynku pracy małopolskich miast pracowało 774,4 tys. osób 1. Największym ośrodkiem koncentracji zatrudnienia jest Kraków, gdzie skupia się 50,3% wszystkich miejsc pracy w miastach regionu. W kolejnych 11 ośrodkach miejskich liczących powyŝej 10 tys. miejsc pracy kaŝdy (Tarnów, Nowy Sącz, Oświęcim, Chrzanów, Zakopane, Nowy Targ, Olkusz, Wadowice, Bochnia, Gorlice, Skawina) pracuje 220 tys. osób. Na drugim biegunie znajduje się siedem małych miast, w których pracuje nie więcej niŝ tysiąc osób (Ryglice, Bobowa, CięŜkowice, Czchów, Zator, Świątniki Górne, Skała). W latach 1999-2008 liczba pracujących w miastach regionu zwiększyła się o 13,1 tys. osób. W ujęciu bezwzględnym w największym stopniu urósł rynek pracy w Krakowie (o 15,7 tys.), a sam udział stolicy Małopolski w liczbie pracujących w miastach regionu wzrósł o ponad jeden punkt procentowy. W odniesieniu do liczby ludności w wieku 17-65 lat największe wzrosty odnotowano w Niepołomicach, Dobczycach, Skawinie, Wolbromiu i Kalwarii Zebrzydowskiej (Rys.4), a więc w większości w miastach w obrębie obszaru metropolitalnego Krakowa. W pierwszych dwóch ośrodkach, na skutek nowych inwestycji przemysłowych przybyło po co najmniej 30 miejsc pracy na 100 osób w wieku produkcyjnym. Niepołomice, Dobczyce, Skawina, Wolbrom, Wieliczka i Chrzanów odnotowały przyrost liczby miejsc pracy przekraczający tysiąc osób. 1 JeŜeli nie podano inaczej, dane obejmuje wszystkie podmioty gospodarcze, łącznie z tymi o liczbie pracujących poniŝej 10 osób, którą oszacowano na podstawie liczby mikrofirm i ich średniej wielkości według GUS. 13
Rys.4. Dynamika zmian liczby pracujących w małopolskich miastach w latach 1999-2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego i BDR GUS. Ubytek liczby miejsc pracy miał miejsce w dawnych stolicach województw, Tarnowie i Nowym Sączu, oraz w Trzebini, Andrychowie i Oświęcimiu. W Tarnowie rynek pracy skurczył się o 4,9 tys., a w Trzebini o 4,0 tys. miejsc pracy. Liczba pracujących zmniejszyła się o co najmniej 20% w Trzebini, Bieczu, Rabce-Zdroju i Alwerni. Niepokojąca sytuacja występuje równieŝ w przypadku rynków duŝych (powyŝej 10 tysięcy pracujących) w Gorlicach, Olkuszu, Oświęcimiu, gdzie spadki liczby miejsc pracy przekroczyły 5% (Tab.1), co wynika ze znaczącej redukcji zatrudnienia w duŝych zakładach produkcyjnych. 14
Tab.1. Wielkość rynku pracy a dynamika zmian w latach 1999-2008 Liczba pracujących (1999) Zmienna < 2,5 tys. 2,5-10 tys. PowyŜej 10 tys. CięŜkowice, Dobczyce, Bukowno, Chełmek, Kalwaria Wzrost Grybów, Mszana Dolna, Zebrzydowska, Myślenice, (powyŝej Bochnia, Chrzanów Słomniki, Stary Sącz, Niepołomice, Skawina, Sucha 105) Zmiany Sułkowice, Zator Beskidzka, Wieliczka, Wolbrom liczby Jordanów, Maków pracujących Dąbrowa Tarnowska, Krzeszowice, Brzesko, Kraków, Nowy Stagnacja Podhalański, Nowy Wiśnicz, (1999- LibiąŜ, Limanowa, Miechów, Sącz, Nowy Targ, (95-105) Piwniczna-Zdrój, Skała, 2008, Proszowice Wadowice, Zakopane Szczawnica, Tuchów 1999=100) Regres Andrychów, Gorlice, Alwernia, Biecz, Muszyna, Brzeszcze, Kęty, Krynica-Zdrój, (poniŝej Olkusz, Tarnów, Oświęcim, Świątniki Górne Rabka-Zdrój 95) Trzebinia Pogrubioną czcionką zaznaczono miasta o współczynniku dynamiki przekraczającym 125. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego i BDR GUS. Średni udział kobiet wśród ogółu pracujących w miastach Małopolski wzrósł w latach 1999-2008 z 51,0 do 51,5% 2. Struktura rynku pracy według płci jest w poszczególnych miastach silnie zróŝnicowana. Miastami, w których pracuje ponad 2-krotnie więcej męŝczyzn niŝ kobiet są ośrodki górnicze Brzeszcze i LibiąŜ, a takŝe Niepołomice. Przewagę męŝczyzn (ponad 60% pracujących) obserwujemy ponadto w ośrodkach przemysłowych Trzebini, Wolbromia i Gorlic oraz w Wojniczu. Kobiety przewaŝają w strukturze pracujących głównie w niektórych małych miastach, takich jak Zator, Maków Podhalański, Rabka-Zdrój, CięŜkowice i Ryglice. Przewaga kobiet widoczna jest zwłaszcza w miastach rolniczej północy regionu, gdzie występuje nie tylko w Skale i Słomnikach, ale takŝe w ośrodkach powiatowych Miechowie i Proszowicach. W większości miast dominują pracujący w sektorze prywatnym. Udział sektora publicznego jest jednak znaczący i wynosi zazwyczaj co najmniej 1/3 ogółu pracujących, niŝszy jest tylko w niektórych ośrodkach przemysłowych (np. Skawina) i miastach stanowiących duŝe skupienia małych firm produkcyjnych (Kalwaria Zebrzydowska, Świątniki Górne, Sułkowice). Przewaga pracujących w sektorze publicznym zaznacza się w czterech nieduŝych miastach powiatowych o stosunkowo słabo rozwiniętych usługach rynkowych: Proszowicach, Miechowie, Dąbrowie Tarnowskiej i Suchej Beskidzkiej, gdzie większość miejsc pracy zapewniają placówki słuŝby zdrowia, oświaty i lokalne urzędy. Jest ona równieŝ cechą miast uzdrowiskowych (Rabka-Zdrój, Muszyna, Krynica-Zdrój) i przemysłowych z zakładami naleŝącymi do Skarbu Państwa (Brzeszcze, LibiąŜ, Bukowno). 2 Dane o liczbie pracujących według płci i sektorów własności dotyczą podmiotów o ponad 9 pracujących. 15
Małopolska naleŝy tradycyjnie do województw o najniŝszym poziomie bezrobocia w Polsce. Spadek bezrobocia w gminach miejskich Małopolski następował w ostatnich latach zdecydowanie szybciej niŝ w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich. ZróŜnicowanie bezrobocia w miastach regionu analizowane jest w rozdziale III. 1.3 Kapitał ludzki i kapitał społeczny 1.3.1 Kapitał ludzki Zasoby kapitału ludzkiego uznawane są współcześnie za główny motor rozwoju gospodarczego, dzięki którym moŝliwe jest lepsze wykorzystanie zasobów materialnych, tj. kapitału fizycznego i finansowego. Ich znaczenie wzrasta w gospodarce opartej na wiedzy. Miasta odznaczają się z reguły wyŝszym poziomem tego kapitału niŝ otaczające je obszary wiejskie, ale w gronie ośrodków miejskich jego zróŝnicowanie bywa równieŝ znaczące. Wielkość jego zasobów przekłada się na potencjał rozwojowy miast oraz ich otoczenia. Istnieje wiele definicji kapitału ludzkiego, w tym miejscu przyjęta została ta, którą posługuje się OECD, określając go jako wiedzę, umiejętności, kompetencje i inne atrybuty jednostek, które mają znaczenie dla ich aktywności ekonomicznej (Human capital 1998: 9). Ocena jakości kapitału ludzkiego w małopolskich miastach dokonana została za pomocą wskaźnika syntetycznego bazującego na trzech elementach: poziomie wykształcenia mieszkańców (zob. rozdział III) oraz osiągnięciach uczniów gimnazjów i szkół ponadgimazjalnych 3, które pokazują moŝliwości rozwijania zasobów kapitału ludzkiego w przyszłości. Zaobserwować moŝna słabą pozytywną zaleŝność pomiędzy ogólnym poziomem wykształcenia mieszkańców miast w 2002 roku a osiągnięciami edukacyjnymi gimnazjalistów (korelacja na poziomie 0,42) i wynikami egzaminu maturalnego (0,44) w 2009 roku. Podobna jest korelacja między wynikami egzaminów gimnazjalnych i maturalnych. Świadczy to o tym, Ŝe wyniki matury zaleŝą częściowo od procesu edukacyjnego na niŝszych szczeblach kształcenia oraz od kapitału ludzkiego rodziców, co potwierdza kumulatywny charakter gromadzenia zasobów tego kapitału. 3 Wykorzystano średnie wyniki egzaminu gimnazjalnego (części humanistyczna i matematyczno-przyrodnicza) i egzaminu maturalnego z języka polskiego w 2009 roku. 16
Rys.5. Indeks zasobów kapitału ludzkiego w małopolskich miastach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Wydziału Badań i Analiz OKE w Krakowie i NSP 2002. Występuje wyraźne zróŝnicowanie zasobów kapitału ludzkiego w zbiorze małopolskich miast. Z jednej strony mamy do czynienia z duŝymi i średnimi miastami, zwykle powiatowymi, połoŝonymi w większości w środkowej części województwa, charakteryzującymi się wysokiej jakości zasobami kapitału ludzkiego. Na pierwszym miejscu znalazła się stolica regionu, wyraźnie przewyŝszając pod tym względem pozostałe ośrodki miejskie (Rys.5). Spośród byłych miast wojewódzkich bardzo dobrze wypadł Nowy Sącz, a nieco słabiej Tarnów. Wśród miast bez statusu powiatowego najlepsze zasoby kapitału ludzkiego odnotowano w Rabce-Zdroju i Krzeszowicach. Na przeciwległym biegunie znajdują się niewielkie miasteczka, głównie wschodniej części regionu, oraz małe miasta o charakterze przemysłowym. Widać wyraźnie, Ŝe głównym obszarem problemowym z punktu widzenia zasobów kapitału ludzkiego w Małopolsce jest wschodnia cześć regionu. Obrazuje to fakt, iŝ wśród wszystkich miast tego obszaru tylko trzy największe odznaczają się ponadprzeciętną wartością wskaźnika (Nowy Sącz, Tarnów, 17
Gorlice), a Dąbrowa Tarnowska jest jedynym miastem powiatowym w województwie plasującym się poniŝej średniej. Ze względu na rolę, jaką odgrywają ośrodki miejskie w budowaniu zasobów kapitału ludzkiego w swoim otoczeniu, które korzysta z usług edukacyjnych oferowanych w miastach, zaobserwowana sytuacja wpływa negatywnie na moŝliwości rozwojowe subregionu tarnowskiego i nowosądeckiego. 1.3.2 Kapitał społeczny Oprócz kapitału ludzkiego znaczącą rolę przypisuje się dziś kapitałowi społecznemu, definiowanemu jako sieć róŝnego rodzaju powiązań społecznych, łączących jednostki lub grupy z tych samych lub róŝnych środowisk, którym towarzyszą normy zaufania i wzajemności (Działek 2010). Elementami kapitału społecznego są aktywność społeczna i aktywność obywatelska. Aktywność społeczna to wszelkiego rodzaju dobrowolna i nieodpłatna działalność na rzecz osób potrzebujących lub społeczności lokalnej, realizowana najczęściej za pośrednictwem stowarzyszeń i organizacji pozarządowych (Aktywność Polaków 2010). Natomiast aktywność obywatelska odnosi się do róŝnych form zaangaŝowania politycznego, zarówno konwencjonalnych, np. udziału w wyborach, jak i niekonwencjonalnych, np. udziału w demonstracjach, kontaktów z przedstawicielami, itp. Do oceny zasobów kapitału społecznego wybrano wskaźniki aktywności społecznej na podstawie liczebności stowarzyszeń i organizacji społecznych oraz wskaźniki aktywności obywatelskiej na podstawie frekwencji wyborczej 4. Największą liczbę zarejestrowanych stowarzyszeń i fundacji przypadającą na 10 tys. mieszkańców odnotowano w Zakliczynie, najmniejszym mieście województwa małopolskiego. W grupie ośrodków o duŝej liczbie stowarzyszeń i organizacji pozarządowych znaleźć moŝna ponadto inne małe miasta takie jak CięŜkowice, Skała czy Nowy Wiśnicz, jak równieŝ miasta średnie i duŝe, w tym Nowy Sącz i Kraków (Tab.2). Na końcu zestawienia znajdują się z reguły małe miasta poniŝej 10 tys. mieszkańców lub nieco większe ośrodki o charakterze przemysłowym. Większość z nich zajmuje niską pozycję w hierarchii osadniczej, co wiązać się moŝe z tym, Ŝe wiele organizacji o szerszym, ponadlokalnym zasięgu zlokalizowanych jest w ośrodkach wyŝszego rzędu. Miastami powiatowymi o niskiej aktywności społecznej są Chrzanów, Olkusz i Bochnia. 4 Uwzględniono średnią frekwencję z czterech głosowań: w wyborach parlamentarnych w 2001 i 2007 roku oraz w wyborach samorządowych w 2002 i 2006 roku. 18
Tab.2. Klasyfikacja małopolskich miast pod względem aktywności społecznej i obywatelskiej Aktywność społeczna wysoka średnia niska Źródło: opracowanie własne. Zakliczyn Gorlice Aktywność obywatelska niska średnia wysoka Zakopane Niepołomice Muszyna Kraków Krynica-Zdrój Sucha Beskidzka Nowy Sącz CięŜkowice Zator Skała Myślenice Nowy Wiśnicz Wojnicz Kalwaria Zebrzydowska Limanowa Oświęcim Biecz Nowy Targ Tarnów Brzesko Ryglice Wieliczka Trzebinia Piwniczna-Zdrój Proszowice Dąbrowa Tarnowska Szczawnica Chrzanów śabno Maków Podhalański Sułkowice Skawina Bochnia Bukowno Olkusz Miechów Wadowice Alwernia Brzeszcze Chełmek Andrychów Krzeszowice LibiąŜ Wolbrom Kęty Słomniki Świątniki Górne Jordanów Rabka-Zdrój Dobczyce Czchów Tuchów Stary Sącz Grybów Mszana Dolna NajwyŜszą aktywnością obywatelską cechują się mieszkańcy małych miast, gdzie w przypadku wyborów samorządowych obserwowano frekwencję wyŝszą nawet o kilkanaście punktów procentowych niŝ średnia w regionie, np. w Świątnikach Górnych i Grybowie. Miasta o duŝym zaangaŝowaniu mieszkańców na tym polu reprezentują róŝne części województwa, brak jest w tym przypadku wyraźnych prawidłowości przestrzennych. Największym miastem o duŝej aktywności obywatelskiej jest Nowy Sącz. W gronie miast o niskim zaangaŝowaniu politycznym mieszkańców przewaŝają miasta powyŝej 20 tys. mieszkańców, w tym aŝ 5 miast powiatowych (Gorlice, Dąbrowa Tarnowska, Nowy Targ, Tarnów, Chrzanów). Warto równieŝ zwrócić uwagę na fakt, Ŝe wiele z tych ośrodków to równieŝ miasta o wyraźnej przewadze przemysłu w lokalnej gospodarce, np. Skawina, Trzebinia czy Bukowno. WiąŜe się to z generalnie niŝszym poziomem kapitału społecznego (Działek 2010) i ludzkiego w obszarach przemysłowych, co przekłada się na mniejszą aktywność w sferze publicznej. Niską aktywnością obywatelską wykazują się, co 19
ciekawe, równieŝ mieszkańcy duŝych małopolskich miast, zwłaszcza jeŝeli chodzi o mobilizację wyborczą w wyborach samorządowych, która w Krakowie i Tarnowie naleŝy do najniŝszych w regionie. Brak jest wyraźnej zaleŝności pomiędzy aktywnością społeczną a aktywnością obywatelską mieszkańców małopolskich miast. Za tymi dwoma rodzajami mobilizacji stoją widocznie odmienne motywy i przyczyny. Wysokie wartości w obu przypadkach odnotowano w siedmiu miastach, większość z nich połoŝona jest w południowej części województwa. Niskie wartości zaobserwować moŝna natomiast w ośmiu miastach, wśród których znaczącą część stanowią miasta o charakterze przemysłowym (Chrzanów, Sułkowice, Skawina, Bochnia, Bukowno, Olkusz), co wynikać moŝe z braku tradycji stowarzyszania się poza środowiskiem pracy oraz z trudności okresu transformacji i rozczarowania demokratycznymi przemianami, co skutkuje m.in. absencją wyborczą. 2 Ekonomiczne podstawy funkcjonowania i rozwoju gospodarki miast 2.1 Funkcje i baza ekonomiczna ośrodków miejskich W świetle teorii bazy ekonomicznej miasto jest systemem składającym się z dwóch wzajemnie na siebie oddziałujących elementów. Pierwszy z nich tworzą działalności gospodarcze, które pracują na rzecz odbiorców spoza miasta. Druga grupa to aktywności obsługujące rynek lokalny mieszkańców i firmy z samego miasta i stąd nazywana jest ona endogeniczną. UwaŜa się, Ŝe o powstaniu i wzroście gospodarczym miasta decyduje przede wszystkim oparty o popyt zewnętrzny sektor egzogeniczny, nazywany czasami podstawowym lub miastotwórczym. Impulsy, które generuje rozwój sektora egzogenicznego wpływają z kolei na wzrost sektora endogenicznego poprzez tzw. efekty mnoŝnikowe, tj. w wyniku wzrostu lokalnego zapotrzebowania na produkty i usługi. W myśl załoŝeń teorii, sukces odnoszą te miasta, które są zdolne do stworzenia silnej bazy ekonomicznej o wysokich lokalnych efektach mnoŝnikowych. Aby poznać aktualny stan bazy ekonomicznej i kierunki jej przekształceń, naleŝy określić następujące podstawowe jej charakterystyki w ujęciu dynamicznym: wielkość, strukturę (specjalizację) oraz stopień zróŝnicowania (monofunkcyjności) (Dziewoński 1971, Jerczyński 1973, Sokołowski 2008). Działania te pozwalają na wyróŝnienie podstawowych typów funkcjonalnych miast i określenie tendencji w tym względzie. Do określenia wielkości i struktury bazy ekonomicznej uŝyto dwóch klasycznych metod: wskaźnika nadwyŝki pracowników i ilorazu lokalizacji (Jerczyński 1971). Obydwie są 20
tzw. metodami pośrednimi. Oznacza to, Ŝe określa się za ich pomocą bazę ekonomiczną danego miasta w oparciu o dane dla całej grupy miast, przy czym najczęściej wykorzystuje się liczbę pracujących w mieście według gałęzi gospodarki. Celem nie jest w tym przypadku szczegółowa analiza w skali jednego miasta, lecz dostarczenie podstaw do analiz porównawczych dla wielu miast. 2.1.1 Wielkość bazy ekonomicznej miast województwa małopolskiego Całkowita wielkość bazy ekonomicznej wyraŝona liczbą nadwyŝki pracowników jest jedną z metod oceny potencjału gospodarczego miasta, który moŝna odnieść do innych wymiarów jego potencjału, np. jego rangi w podziale administracyjnym, czy liczby ludności. Bezwzględna liczba pracowników tworzących sektor egzogeniczny miasta jest waŝna dlatego, Ŝe pozwala ilościowo uchwycić rolę, jaką spełnia ono na rzecz świata zewnętrznego. Jak jednak słusznie zauwaŝył D. Sokołowski (2008), wysokiej nadwyŝki zatrudnienia w działalności egzogenicznej nie naleŝy automatycznie utoŝsamiać z sukcesem lokalnym lub brakiem bezrobocia. Po pierwsze nadwyŝki te dotyczą tylko niektórych działalności gospodarczych, inne zaś mogą mieć charakter deficytowy, a po drugie odnoszone są do łącznej liczby pracujących w kraju, co nie musi odzwierciedlać rzeczywistego zapotrzebowania na miejsca pracy na rynku lokalnym. Pod względem wielkości bazy ekonomicznej przewaga Krakowa nad pozostałymi miastami jest bezdyskusyjna. Wielkość nadwyŝki pracowników w Krakowie określono w 2008 r. na 84,2 tys. osób, co jest wartością blisko dziesięciokrotnie większą niŝ w przypadku drugiego pod tym względem Tarnowa i trzynaście razy większą niŝ w przypadku Nowego Sącza. Kolejne dwa miejsca w rankingu wielkości bazy ekonomicznej zajmują Zakopane i Skawina, których baza ekonomiczna jest znacznie silniejsza, niŝ wynikałoby to z liczby mieszkańców tych miast 5. ZbliŜoną wielkość sektora egzogenicznego między 2,8 a 3,4 tys. posiadają ośrodki powiatowe Wadowice, Chrzanów, Bochnia, Gorlice i Nowy Targ, nieco ustępują im Oświęcim i Olkusz. Zwraca uwagę wysoka wartość wskaźnika w Wadowicach w stosunku do liczby mieszkańców tego miasta, a stosunkowo niska w przypadku Oświęcimia i Olkusza. W grupie miast, których wielkość nadwyŝki liczy pomiędzy 2,0 a 2,5 tys. pracowników, znajdujemy głownie ośrodki przemysłowe zachodniej Małopolski Brzeszcze, Andrychów, LibiąŜ, Kęty i Trzebinię, a ponadto Wieliczkę i Brzesko. Dość heterogeniczna funkcjonalnie jest kolejna grupa, w której znajdują się zarówno ośrodki, których nadwyŝka 5 Relację wielkości bazy ekonomicznej w stosunku do potencjału ludnościowego określono za pomocą ilorazu lokalizacji, gdzie odniesiono udział zatrudnienia egzogenicznego danego miasta w całkowitej wielkości sektora egzogenicznego w miastach Małopolski do udziału ludności miasta w ogólnej liczbie ludności wszystkich miast województwa małopolskiego. 21
wynika z siły ich sektora przemysłowego (Niepołomice i Wolbrom), usługowego (Krynica- Zdrój) lub głównie usługowego, ale przy widocznym udziale przemysłu (Limanowa i Myślenice). Cechą, która łączy te ośrodki, jest to, Ŝe ich potencjał egzogeniczny jest równy (Trzebinia) lub znacznie większy niŝ ich potencjał ludnościowy, co szczególnie widać w przypadku Niepołomic i Wolbromia. Wielkość bazy ekonomicznej na poziomie ok. 1 tys. pracowników nadwyŝkowych jest dość wyraźną granicą w grupie małopolskich miast. Miasta posiadające sektor egzogeniczny o co najmniej takiej wielkości, charakteryzują się najczęściej wyŝszym potencjałem gospodarczym niŝ ludnościowym. Na trzydzieści trzy miasta naleŝące do tej klasy, tylko w czterech (Nowy Sącz, Tarnów, Oświęcim, Olkusz) wielkość bazy ekonomicznej jest wyraźnie mniejsza niŝ wynikałoby to z ich wielkości zaludnienia. Tymczasem, w zbiorze ośrodków miejskich o bazie ekonomicznej nie sięgającej 900 pracowników, ich potencjał gospodarczy jest najczęściej wyraźnie niŝszy niŝ ludnościowy: na łączną liczbę 24 miast, tylko cztery mają nadwyŝkę pracujących w stosunku do liczby ludności. O głębokości zmian bazy ekonomicznej w latach 1999-2008 świadczą zarówno znaczne róŝnice w wartościach bezwzględnych, jak i w pozycji poszczególnych miast. Ogólnie rzecz biorąc, w większości miast doszło do zmniejszenia się wielkości sektora egzogenicznego. Interpretując te zmiany, trzeba wskazać na dwa procesy prowadzące do obniŝania się wielkości bazy ekonomicznej (Sokołowski 2008). Pierwszym jest wzrost znaczenia sektora endogenicznego wraz ze wzrostem zamoŝności mieszkańców miasta, co jest rzecz jasna procesem pozytywnym. Natomiast drugim, negatywnym procesem, jest spadek bezwzględnej liczby pracujących w mieście, czego efektem moŝe być bezrobocie. Silne zmniejszenie się wielkości bazy ekonomicznej, będące m.in. skutkiem bezwzględnego regresu liczby pracujących, miało miejsce w piętnastu miastach województwa (Tab.3). Do ośrodków tych naleŝy kilka większych miast: Tarnów, Oświęcim, Gorlice i Olkusz. Spadki te wiązały się głównie ze zmniejszeniem zatrudnienia egzogenicznego w sektorze przemysłowym (m.in. Tarnów o 4,3 tys. osób, Trzebinia o 3,1 tys., Nowy Sącz o 2,0 tys., Oświęcim o 1,7 tys.), ale takŝe usługowym (Tarnów o 2,8 tys. osób, Nowy Sącz o 2,6 tys., Rabka-Zdrój i Olkusz po 1 tys., Oświęcim o 0,7 tys.). O ile jednak spadki w przemyśle miały charakter absolutny, tzn. zmniejszyła się całkowita liczba pracujących w tym sektorze w danym mieście, to w usługach miały one charakter względny, tzn. przesunięć między sektorem egzogenicznym a endogenicznym. Wyjątek stanowi kilka miast, gdzie doszło równieŝ do bezwzględnego zmniejszenia się liczby pracujących w usługach (Rabka-Zdrój, Krynica-Zdrój i Gorlice). 22
Tab.3. Zmiany wielkości bazy ekonomicznej na tle zmian całkowitej liczby pracujących w miastach w latach 1999-2008 Dynamika sektora egzogenicznego w mieście w latach 1999-2008 DuŜy wzrost (20% i więcej) Wzrost (5-20% i więcej) Bez większych zmian (+/- 4,9%) Spadek (-5% i 20%) DuŜy spadek (-20% i więcej) Dynamika całkowitej liczby pracujących w mieście w latach 1999-2008 Spadek (-5% i więcej) Bez większych zmian (+/- 4,9%) Wzrost (5% i więcej) Chełmek, CięŜkowice, Dobczyce, Skawina, Słomniki, Wolbrom Bukowno, Grybów, Nowy Wiśnicz Kalwaria Zebrzydowska, Niepołomice, Wieliczka Proszowice Sułkowice Szczawnica Kraków, Krzeszowice, Bochnia, Chrzanów, Mszana LibiąŜ, Miechów, Dolna, Stary Sącz, Zator, śabno, Piwniczna-Zdrój, Wadowice Zakopane Alwernia, Andrychów, Biecz, Brzesko, Brzeszcze, Gorlice, Kęty, Krynica-Zdrój, Muszyna, Olkusz, Oświęcim, Rabka-Zdrój, Świątniki Górne, Tarnów, Trzebinia Jordanów, Limanowa, Maków Podhalański, Dąbrowa Tarnowska, Myślenice, Nowy Sącz, Sucha Beskidzka Nowy Targ, Skała, Tuchów Uwaga: 1 wraz z pracującymi w mikrofirmach (1-9 pracujących), bez pracujących w rolnictwie indywidualnym. W tabeli nie ujęto miast, które w 1999 r. nie posiadały praw miejskich. Podkreślono miasta powiatowe. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Wzrost nadwyŝki pracujących miał miejsce w 12 miastach, w głównej mierze w obrębie Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego (Dobczyce, Skawina, Słomniki, Kalwaria Zebrzydowska, Niepołomice, Wieliczka), w kilku ośrodkach przemysłowych zachodniej Małopolski (Wolbrom, Bukowno, Chełmek) a ponadto w CięŜkowicach, Grybowie i Nowym Wiśniczu. W większości przypadków wiązało się to z procesami (re)industrializacji, a zwłaszcza inwestycjami w nowe obiekty przemysłowe, ale takŝe ze wzrostem sektora usług rynkowych (Wieliczka) i pozostałych usług (Słomniki, Nowy Wiśnicz). 2.1.2 Funkcje dominujące i specjalizacja ośrodków miejskich Warto przyjrzeć się bliŝej funkcjom dominującym, tj. tym, które mają najwyŝszy udział w bazie ekonomicznej miast. Klasyczne podejście do zagadnienia specjalizacji ośrodków i wyróŝnienia funkcji dominujących (Jerczyński 1973) wychodzi najpierw od podziału bazy ekonomicznej na dwa podstawowe sektory przemysłowy i usługowy, by następnie w ich ramach wyróŝnić bardziej specyficzne grupy. WyróŜniono następujące klasy: 23
I. miasta ośrodki usługowe (U), gdzie ponad 50% pracujących w działalnościach pozarolniczych o charakterze egzogenicznym stanowią pracownicy sfery usług, I 1 ośrodki usług rynkowych (sekcje G-K oraz O, P, Q wg PKD 2004), I 2 ośrodki usług nierynkowych (sekcje L, M, N wg PKD 2004), II. miasta ośrodki przemysłowe (P), gdzie ponad 50% pracujących w działalnościach pozarolniczych o charakterze egzogenicznym stanowią pracownicy przemysłu i budownictwa; ponadto, biorąc pod uwagę pracujących w samym tylko przemyśle (sekcje C, D, E), wyróŝniono: II 1 ośrodki górnicze i sektora energetycznego, gdzie dominujący (ponad 50%) udział w bazie ekonomicznej ma górnictwo i kopalnictwo oraz wytwarzanie energii, II 2 ośrodki przemysłu przetwórczego. Dodatkowo, jeśli miasta odznaczały się specjalizacją w jednej z sekcji PKD w porównaniu ze wszystkimi miastami w Polsce (iloraz lokalizacji >1,5), to uznawano je za ośrodki wyspecjalizowane. WyróŜniono teŝ kategorię ośrodków silnie wyspecjalizowanych, w których jedna sekcja skupiała 75% i więcej pracujących w sektorze egzogenicznym. Grupa ośrodków usługowych obejmuje większość małopolskich miast (37 z 57), przy czym ośrodki usług rynkowych przewaŝają nad miastami, których dominującą funkcją są usługi nierynkowe. Cechą ośrodków usług rynkowych w porównaniu do ośrodków usług nierynkowych i miast przemysłowych jest znaczna liczba miast nieposiadających wyraźnej specjalizacji gałęziowej. Są to więc miasta polifunkcyjne. Do grupy tej naleŝy osiem miast m.in. Nowy Sącz, Nowy Targ, Olkusz, Wadowice i Wieliczka (Rys.6). Wspólną cechą ich bazy egzogenicznej są wyraźnie zarysowane funkcje handlowe oraz równie dobrze rozwinięte usługi nierynkowe, głównie w zakresie administracji oraz ochrony zdrowia (z wyjątkiem Wieliczki i Wadowic). W przypadku Nowego Sącza stosunkowo duŝe znaczenie ma ponadto sektor transportowy. Wszystkie wymienione miasta (poza Wadowicami) cechuje takŝe nadwyŝkowe zatrudnienie w budownictwie, z kolei Wadowice i Nowy Sącz, a w mniejszym stopniu Nowy Targ, posiadają nadwyŝki w przemyśle przetwórczym. ZauwaŜalna jest ponadto nadwyŝka gałęzi hotelowo-restauracyjnej w Wieliczce. 24
Rys.6. Specjalizacja funkcjonalna miast województwa małopolskiego w 2008 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Grupa wyspecjalizowanych ośrodków usług rynkowych obejmuje 12 miast. Pod względem specjalizacji moŝemy tu wyróŝnić: miasta o dominującej funkcji turystycznej (Zakopane) lub turystycznouzdrowiskowej: Szczawnica, Krynica-Zdrój, Piwniczna-Zdrój, Muszyna, Rabka- 25
Zdrój. Dominują w nich działalności w zakresie hotelarstwa i gastronomii, duŝy udział ma takŝe sekcja N (ochrona zdrowia). W miastach tych zwraca teŝ uwagę ponadprzeciętny udział pracujących w transporcie (z wyjątkiem Muszyny); Kraków jako jedyne miasto regionu będące wyspecjalizowanym ośrodkiem usług dla biznesu (sekcja K). Drugą egzogeniczną gałęzią gospodarki Krakowa jest hotelarstwo i gastronomia, a trzecią szkolnictwo. WyŜszy od przeciętnego dla miast Polski jest takŝe udział pozostałych usług (sekcje O-P-Q) i budownictwa (F); miasta o wiodącej funkcji handlowej (Maków Podhalański, Myślenice, Wojnicz i Zator). W przypadku Wojnicza wynika to głównie z ulokowania w nim duŝego centrum dystrybucyjnego. WaŜną funkcją Myślenic i Makowa Podhalańskiego w zakresie usług jest ponadto ochrona zdrowia. Siedemnaście miast województwa zaliczyć moŝna do ośrodków usług nierynkowych. Znajduje się w tej grupie siedem miast powiatowych (Tarnów, Oświęcim, Limanowa, Dąbrowa Tarnowska, Miechów, Proszowice i Sucha Beskidzka), a takŝe liczne małe miasteczka. Specjalizacja w usługach nierynkowych świadczyć moŝe z jednej strony o roli miasta w stosunku do zaplecza (administracja, szkolnictwo, ochrona zdrowia), a z drugiej o względnej słabości gospodarczej ośrodka, czyli o niedoborze działalności przemysłowych i usług rynkowych. Niepokojąca wydawać się moŝe w tej sytuacji obecność w tej grupie aŝ 7 miast powiatowych, największe z nich mają jednak zdywersyfikowaną strukturę gospodarczą, aczkolwiek z przewagą usług nierynkowych. Tarnów i Oświęcim charakteryzują się wręcz najbardziej zdywersyfikowaną bazą ekonomiczną wśród duŝych i średnich miast Małopolski. Siedem gałęzi charakteryzuje duŝe zatrudnienie nadwyŝkowe w Tarnowie (przemysł przetwórczy, ochrona zdrowia, budownictwo, handel, administracja, transport, szkolnictwo i pozostałe usługi). W niewiele mniejszym stopniu zdywersyfikowana jest baza ekonomiczna Oświęcimia pięć gałęzi nadwyŝkowych, przy czym cztery z nich o największej nadwyŝce to usługi nierynkowe. Trzeba podkreślić, Ŝe przyciągający wielu turystów z zagranicy Oświęcim nie ma nadwyŝek pracujących w branŝy hotelarsko-gastronomicznej. Miastami o największej dominacji usług nierynkowych nad pozostałymi sektorami są Nowy Wiśnicz (zakład karny) oraz Dąbrowa Tarnowska i Proszowice (szpitale powiatowe). Baza ekonomiczna dwudziestu miast województwa opiera się w przewaŝającej mierze na funkcji przemysłowej. Znajdują się wśród nich trzy miasta powiatowe: Chrzanów, Bochnia i Gorlice, przy czym Chrzanów jest ośrodkiem wyraźnie polifunkcyjnym z niewielką przewagą przemysłu. Ośrodki przemysłowe koncentrują się w zachodniej części regionu, jest to większość miast z powiatu chrzanowskiego, oświęcimskiego, olkuskiego i wadowickiego. W niektórych z nich widoczna jest silna specjalizacja wyraŝająca się ponad 75% udziałem 26