Czas. Stomatol., 2008, 61, 4, 267-274 2008 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Terminy oraz kolejność wyrzynania zębów stałych u 4-8 letnich dzieci białostockich ocena z zastosowaniem średniej arytmetycznej Time and sequence of eruption of permanent teeth in 4-8-year-old children from Białystok assessment through arithmetic mean Barbara Elżbieta Szafrańska Z Zakładu Stomatologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Kierownik: dr hab. n. med. D. Waszkiel Summary Introduction: The phenomenon of tooth eruption analysed in the context of the patient s age for years has been the subject of numerous studies. Aim of the study: To specify the time of eruption of the first permanent teeth in the population of Białystok children using arithmetic mean, and to evaluate the dominant type of the permanent dentition. Material and methods: 1058 children aged 4-8 years, pupils of randomly selected kindergartens and primary schools, were investigated between 2001 and 2003. Initial dental examination was performed to determine the dental status and gathered data were analysed using arithmetic mean. Times of eruption of particular teeth and their sequence were assessed. Results: It was determined that the mandibular central incisor is the first to emerge in girls with the incivial dentition as the dominant type, while in boys the first mandibular molar and the central mandibular incisor erupt simultaneously. Conclusion: Time and sequence of eruption of the first permanent teeth in Bialystok children, calculated as arithmetic mean, demonstrate approximation to those reported by other authors in the last fifty years. Streszczenie Wstęp: proces wyrzynania zębów analizowany w aspekcie wyznaczenia norm wieku, w którym zęby powinny pojawić się w jamie ustnej stanowi od lat temat licznych badań. Cel pracy: oznaczenie za pomocą średniej arytmetycznej terminów wyrzynania pierwszych zębów stałych u dzieci białostockich oraz określenie dominującego w populacji typu ząbkowania stałego. Materiał i metody: grupę 1058 dzieci w wieku od 4 do 8 lat zbadano w latach 2001-2003. Dzieci uczęszczały do wybranych losowo białostockich przedszkoli oraz klas pierwszych szkół podstawowych. W celu ustalenia statusu zębowego, każde dziecko badano stomatologicznie. Zebrane dane poddano analizie z użyciem średniej arytmetycznej. Oznaczono terminy oraz kolejność wyrzynania poszczególnych zębów stałych. Wyniki: obliczono, że w grupie dziewczynek jako pierwszy wyrzyna się przyśrodkowy dolny ząb sieczny. Dominującym typem ząbkowania dla dziewczynek był typ incisiwalny. W grupie chłopców jednocześnie wyrzynają się: pierwszy dolny ząb trzonowy oraz przyśrodkowy dolny ząb sieczny. Wnioski: typ ząbkowania oraz terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych u dzieci białostockich, obliczone na podstawie średniej arytmetycznej są zbliżone do terminów stwierdzonych na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat przez innych autorów. KEYWORDS: permanent dentition, tooth eruption HASŁA INDEKSOWE: uzębienie stałe, wyrzynanie zębów 267
B. E. Szafrańska Czas. Stomatol., Wstęp Zjawisko wyrzynania zębów analizowane w aspekcie wyznaczenia norm wieku, w którym dane zęby powinny pojawić się w jamie ustnej stanowi od lat temat licznych badań. Badania były wykonywane dla różnych regionów na świecie i w Polsce. Publikacje wykorzystane w pracy dotyczą oceny wyrzynania zębów stałych u dzieci rasy białej. W obszernych i dokładnych badaniach Panka [16, 17] terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych zostały określone za pomocą średniej arytmetycznej. Taką samą metodę zastosowali również inni badacze [1, 6, 9, 10, 14, 15, 21, 22, 23]. Celem porównania dla populacji dzieci białostockich wykonano podobne obliczenia. Cel pracy Celem pracy było: oznaczenie terminów wyrzynania pierwszych zębów stałych u dzieci białostockich za pomocą średniej arytmetycznej, określenie dominującego w populacji typu ząbkowania stałego, ocena zależności pomiędzy terminem i typem ząbkowania stałego a płcią i badanym łukiem zębowym (szczęka/żuchwa). Materiał i metody Materiał badawczy stanowiła grupa 1058 dzieci w wieku od 4 do 8 lat zbadanych w latach 2001-2003 na terenie Białegostoku. Dzieci uczęszczały do przedszkoli oraz pierwszych klas szkół podstawowych. Grupa dzieci została dobrana na zasadzie losowania prostego zależnego. Badania miały charakter przekrojowy. W celu ustalenia statusu zębowego, każdemu dziecku wykonano badanie stomatologiczne w oświetleniu sztucznym, z użyciem zgłębnika i lusterka stomatologicznego. Oceniano obecność zębów mlecznych i stałych przyjmując zgodnie z zaleceniami ŚOZ za ząb wyrznięty każdy widoczny w jamie ustnej ząb, bez względu na stopień zaawansowania procesu wyrzynania. Badanych podzielono na 9 grup wiekowych, w obrębie których wyodrębniono podgrupy dziewczynek i chłopców (tab. 1). Badania rozpoczęto od grupy dzieci 4 letnich, w której żadne z dzieci nie miało wyrzniętego zęba stałego, zaś zakończono w grupie 8 letnich dzieci, w której każde dziecko miało wyrznięty przynajmniej jeden ząb stały. Zmienność wieku w grupach wynosiła pół roku. Taki podział pozwolił na analizę częstości występowania zębów stałych w poszczególnych grupach wiekowych. W wyniku tej analizy wyodrębniono przyśrodkowe zęby sieczne oraz pierwsze zęby trzonowe jako pierwsze wyrzynające się zęby stałe, dla których obliczono średnią arytmetyczną wieku wyrzynania, zwaną również terminem przeciętnym. Na podstawie terminów wyrzynania ustalono dominujący w populacji typ ząbkowania stałego. Analizy dokonano: oddzielnie dla dziewczynek i chłopców, oddzielnie dla szczęki i żuchwy oraz łącznie i rozdzielnie dla strony prawej i lewej. Stawiane w pracy hipotezy weryfikowano odpowiednimi testami matematycznymi: testem t-studenta dla dwóch średnich, testem Chi-kwadrat niezależności (tam, gdzie było konieczne stosowano poprawkę Yatesa). Za istotne statystycznie uznawano te zależności, dla których wartość statystyki Chi-kwadrat (z poprawką Yatesa, bądź bez) była większa od wartości krytycznej Chi-kwadrat (dla odpowiedniej liczby stopni swobody i p<0,05). Stosując test t-studenta różnice między średnimi uznawano za istotne, dla których wartość statystyki t-studenta była większa od wartości krytycznej rozkładu t-studenta i p<0,05. 268
2008, 61, 4 Terminy wyrzynania stałych zębów u dzieci Wyniki W grupie dziewczynek jako pierwszy pojawiał się stały dolny (I 1 ) ząb sieczny przyśrodkowy w wieku 6,09 (6 lat i 1 miesiąc). Po nim w wieku 6,20 (6 lat i 2 miesiące) wyrzynał się pierwszy dolny ząb trzonowy (M 1 ). Różnica wieku wyrzynania zębów jest istotna statystycznie (p<0,001). W szczęce jako pierwszy wyrzynał się stały pierwszy ząb trzonowy (M 1 ) w wieku 6,41 (6 lat i 5 miesięcy), następnie w wieku 6,87 (6 lat i 10 miesięcy) przyśrodkowy ząb sieczny (I 1 ). Różnice wieku wyrzynania są wysoce istotne statystycznie; p<0,0001 (tab. 2). Sekwencja wyrzynania pierwszych zębów stałych określona na podstawie średniej arytmetycznej wieku wyrzynania w grupie dziewczynek przedstawia się następująco: żuchwa szczęka I 1 > M 1 M 1 > I 1. Dominującym typem ząbkowania dla dziewczynek jest typ incisiwalny. W grupie chłopców średni wiek wyrzynania pierwszego zęba stałego wynosił 6,14 (6 lat i 2 miesiące). W tym wieku jednocześnie wyrzynają się pierwszy dolny ząb trzonowy (M 1 ) oraz przyśrodkowy dolny ząb sieczny (I 1 ). Występuje niewielka różnica. Pierwsze zęby trzonowe wyrzynały się 3 miesiące wcześniej, lecz nie jest ona znamienna statystycznie. W szczęce ząbkowanie stałe rozpoczyna się w wieku 6,45 (6 lat i 5 miesięcy). W tym czasie wyrzyna się pierwszy ząb trzonowy (M 1 ). W wieku 7,13 (7 lat i 2 miesiące) wyrzyna się przyśrodkowy ząb sieczny (I 1 ). Różnice wieku wyrzynania zębów są wysoce istotne statystycznie; p<0,0001 (tab. 3). Sekwencja wyrzynania pierwszych zębów stałych określona na podstawie średniej arytmetycznej wieku wyrzynania w grupie chłopców przedstawia się następująco: żuchwa szczęka I 1 = M 1 M 1 > I 1. Można stwierdzić, że u chłopców brak jest dominującego typu ząbkowania. Analizując terminy przeciętne wyrzynania pierwszych stałych zębów w szczęce i żuchwie stwierdzono u obu płci istotne statystycznie różnice; p<0,0001. Zęby żuchwy (zarówno przyśrodkowe zęby sieczne, jak i pierwsze zęby trzonowe) wyprzedzają jednoimienne zęby szczęki (tab. 2, 3). W tabeli 4 zestawiono średnie arytmetyczne wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych u obu płci. Stwierdzono, że u dziewczynek wcześniej aniżeli u chłopców wyrzynają się przyśrodkowe górne i dolne zęby sieczne. Różnice są istotne statystycznie. Wiek wyrzynania pierwszych zębów trzonowych jest dla obu płci zbliżony. Dokonano również szczegółowej analizy średniej arytmetycznej wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych w grupach dziewczynek i chłopców, oddzielnie dla prawej i lewej strony. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic pomiędzy jednoimiennymi zębami każdej ze stron. Analizując łącznie grupy dziewczynek i chłopców stwierdzono, że jako pierwsze wyrzynają się jednocześnie, w wieku 6,14 (6 lat i 2 miesiące) dolne przyśrodkowe zęby sieczne oraz pierwsze zęby trzonowe żuchwy. W szczęce jako pierwsze wyrzynają się pierwsze zęby trzonowe (6,43-6 lat i 5 miesięcy). Dopiero po upływie około 7 miesięcy wyrzynają się przyśrodkowe zęby sieczne. Różnica pomiędzy terminami wyrzynania pierwszych zębów w szczęce jest wysoce istotna statystycznie. Znamienność statystyczną zauważono również pomiędzy terminami wyrzynania jednoimiennych zębów szczęki i żuchwy (tab. 5). 269
B. E. Szafrańska Czas. Stomatol., T a b e l a 1. Materiał badawczy Grupy dzieci Wiek dzieci (w latach) Liczebność grup Razem I 4 26 30 56 II 4,5 50 45 95 III 5 73 68 141 IV 5,5 100 77 177 V 6 84 86 170 VI 6,5 107 94 201 VII 7 57 60 117 VIII 7,5 29 30 59 IX 8 17 25 42 Razem 543 515 1058 T a b e l a 2. Średnia arytmetyczna wieku wyrzynania zębów stałych u dziewczynek Ząb Liczebność S Szczęka Żuchwa I 1 543 6,87 0,676 M 1 543 *** 6,41 *** 0,618 I 1 543 6,09 0,630 M 1 543 *** 6,20 ** 0,625 Legenda: dane po przecinku stanowią miesiące przeliczone na części dziesiętne, średnia arytmetyczna, S odchylenie standardowe, *, **, *** istotność statystyczna różnic. T a b e l a 3. Średnia arytmetyczna wieku wyrzynania zębów stałych u chłopców Ząb Liczebność S Szczęka I 1 515 7,13 0,725 M 1 515 *** 6,45 *** 0,729 Żuchwa I 1 515 6,18 0,634 M 1 515 *** 6,14 === 0,756 Legenda: dane po przecinku stanowią miesiące przeliczone na części dziesiętne, średnia arytmetyczna, S odchylenie standardowe, *, **, *** istotność statystyczna różnic. 270
2008, 61, 4 Terminy wyrzynania stałych zębów u dzieci Sekwencja wyrzynania pierwszych zębów stałych określona na podstawie średniej arytmetycznej wieku wyrzynania, łącznie dla obu płci, była następująca: żuchwa szczęka I 1 = M 1 M 1 > I 1. Można stwierdzić, że w analizowanej grupie pacjentów nie wystepował dominujący typ ząbkowania stałego. Typ molarny i incisiwalny występowały równie często. Omówienie wyników i dyskusja Uzyskane w pracy terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych nie odbiegają znacznie od danych z piśmiennictwa. Bardzo dokładne badania w latach 50 XX w. wykonała Panek [16, 17]. Porównując dane uzyskane przez Panek ze średnimi arytmetycznymi otrzymanymi w badaniach własnych stwier- T a b e l a 4. Średnia arytmetyczna wieku wyrzynania zębów stałych u dziewczynek i chłopców. Dziewczynki Chłopcy Ząb Liczebność S Liczebność S 11 543 6,91*** 0,635 515 7,25 0,692 Szczęka 21 534 6,97*** 0,682 515 7,20 0,739 16 543 6,49 0,709 515 6.52 0,706 26 543 6,48 0,647 515 6,53 0,755 41 543 6,16** 0,609 515 6,28 0,733 Żuchwa 31 543 6,13** 0,645 515 6,26 0,642 46 543 6,25 0,614 515 6,22 0,760 36 543 6,24 0,644 515 6,33 0,703 271
B. E. Szafrańska Czas. Stomatol., T a b e l a 6. Terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych (średnia arytmetyczna wieku) ustalone na podstawie pismiennictwa Autorzy Dziewczynki Chłopcy M 1 I 1 M 1 I 1 M 1 I 1 M 1 I 1 Rok badania Hurme 5,94 6,26 6,22 7,20 6,21 6,54 6,40 7,47 1948 Panek 5,83 6,08 6,00 6,83 6,17 6,33 6,33 7,08 1956 Korkhaus 6,59 6,05 6,14 6,80 6,89 6,48 6,77 7,41 1952 Nanda 6,52 6,08 6,65 7,06 6,75 6,60 6,66 7,33 1960 Biedowa i Knychalska- Karwan* 5,60 5,70 5,80 6,40 5,70 5,60 5,70 6,40 1972 Helm i Seidler 6,0 6,0 6,1 6,9 6,2 6,2 6,3 7,2 1974 Wich 5,98 6,09 6,18 6,90 6,11 6,32 6,28 7,03 1980 Magnusson 6,6 6,4 6,7 7,3 6,4 6,2 6,5 7,1 1981 Hägg i Taranger 6,1 6,0 6,3 6,8 6,4 6,3 6,5 7,2 1986 Virtanen i wsp. 6,8 6,6 6,9 7,4 6,9 6,8 7,1 7,6 1994 Cieślik i wsp.* 6,02 5,90 6,18 6,80 6,27 6,13 6,35 7,02 1994 Szydłowska- Rodziewicz * 6,07 6,33 6,38 6,77 6,17 6,23 5,90 6,73 1995 Nyström i wsp. 6,06 5,92 6,19 6,73 6,28 6,08 6,36 7,0 2001 Szafrańska wyniki własne* 6,20 6,09 6,41 6,87 6,14 6,18 6,45 7,13 2003 Legenda: dane po przecinku stanowią miesiące przeliczone na części dziesiętne, * polscy autorzy. dzono nieznaczne różnice w wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych (poniżej 2 miesięcy). Jedynie w przypadku pierwszych zębów trzonowych w grupie dziewczynek uzyskane w pracy własnej terminy wyrzynania są o około 5 miesięcy późniejsze, aniżeli dane Panek [16, 17]. Oceną terminów wyrzynania zębów stałych zajmowali się również Korkhaus [cyt. wg 14], Nanda [cyt. wg 1] oraz badający populację dzieci skandynawskich: Helm i Seidler [10], Häggi, Taranger [9], Virtanen i wsp. [22] i Nyström i wsp. [15]. Populację dzieci polskich badali: Biedowa i Knychalska-Karwan [1], Wich [23], Cieślik i wsp. [6] oraz Szydłowska-Rodziewicz [21]. Porównanie wartości średnich arytmetycznych uzyskanych przez wyżej wymienionych autorów zestawiono w tab. 6. Analiza wyników zawartych w tabeli 6 wskazuje, że terminy wyrzynania się stałych przyśrodkowych zębów siecznych oraz stałych pierwszych zębów trzonowych pomiędzy najwcześniejszym a najpóźniejszym terminem 272
2008, 61, 4 Terminy wyrzynania stałych zębów u dzieci obliczonym na podstawie średniej arytmetyczne dla danego zęba uzyskane na podstawie średniej arytmetycznej, przez autorów, na przestrzeni pięćdziesięciu lat różnią się pomiędzy sobą w granicach od 11 miesięcy do 1 roku i 2 miesięcy. Nie stwierdzono, aby w badaniach własnych wartości średnich arytmetycznych były niższe, niż w badaniach wykonanych w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat. Na podstawie porównania średnich arytmetycznych wieku wyrznięcia pierwszych zębów stałych uzyskanych w pracy własnej z wynikami badań innych autorów polskich i zagranicznych, nie stwierdzono istnienia zjawiska akceleracji w terminie wyrznięcia pierwszego stałego zęba u dzieci białostockich. Różnice pomiędzy poszczególnymi terminami wynikają prawdopodobnie z wpływu wielorakich czynników pochodzenia wewnatrz i zewnątrzustrojowego. Podobne poglądy prezentują Knychalska-Karwan i wsp. [12]. Potwierdza to konieczność wykonania badań epidemiologicznych danej cechy dla konkretnej populacji rozwijającej się pod wpływem podobnych uwarunkowań. Analiza typu ząbkowania stałego wskazuje na zgodne ze współczesnym piśmiennictwem utrzymywanie się, a nawet w pewnych grupach dominację typu incisiwalnego nad molarnym [1, 5, 6, 9, 10, 11, 13, 15, 18, 19, 21, 22]. Zależność pomiędzy terminem wyrzynania poszczególnych zębów stałych a płcią oraz wcześniejsze wyrzynanie zębów żuchwy przed jednoimiennymi zębami szczęki potwierdzają inni autorzy [1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 13, 14, 15, 20, 21, 22, 23]. Nie występują znamienne statystycznie różnice pomiędzy terminami wyrzynania jednoimiennych zębów prawej i lewej strony [1, 8, 13, 20, 21]. Zależności te są zgodne z tzw. ogólnymi zasadami wyrzynania zębów. Wnioski 1. Typ ząbkowania oraz terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych u dzieci białostockich, obliczone na podstawie średniej arytmetycznej, są zbliżone do wyników uzyskanych na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat przez innych autorów, badających dzieci rasy białej. 2. Termin oraz kolejność wyrzynania pierwszych zębów stałych są uzależnione od płci badanych i łuku zębowego, w którym wyrzyna się dany ząb. 3. Terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych nie zależą od prawej i lewej strony szczęki oraz żuchwy. Piśmiennictwo 1. Biedowa J, Knychalska-Karwan Z: Wyrzynanie się zębów stałych u dzieci z Krakowa i Rzeszowa. Pol Tyg Lek 1972, XXVII, 6: 220-223. 2. Blankenstein R, Cleaton-Jones P E, Luk K M, Fatti L P: The onset of eruption of the permanent dentition amongst South African Black children. Arch Oral Biol 1990, 35, 3: 225-228. 3. Blankenstein R, Cleaton-Jones P E, Maistry P K, Luk K M, Fatti L P: The onset of eruption of the permanent dentition amongst South African Indian children. Ann Hum Biol 1990, 17, 6: 515-521. 4. Błaszczak I: Badania nad terminami wyrzynania się zębów stałych u dzieci mieleckich z uwzględnieniem czynników ogólnoustrojowych. Praca doktorska. AM Lublin, 1990, 28-30. 5. Brzostowicz B, Czeremkiewicz M, Kraus B, Wolbińska W, Wywiórska L, Łazarkiewicz W, Warych B: Kolejność wyrzynania pierwszych zębów stałych u dzieci wrocławskich. Wrocławska Stomatol 1980: 213-217. 6. Cieślik J, Kaczmarek M, Kaliszewska- 273
B. E. Szafrańska Czas. Stomatol., Drozdowska M: Dziecko Poznańskie 90. Wzrastanie, dojrzewanie, normy i metody oceny rozwoju. Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Poznań 1994, str. 57-60. 7. Czarnocka K, Dobrzańska A, Szpringer M: Wyrzynanie zębów stałych u dzieci w wieku przedszkolnym. Czas Stomatol 1969, XXII, 7: 635-641. 8. Domżalska E, Kędzierska E, Lisiecka K, Opałko K: Wyrzynanie zębów stałych u dzieci szczecińskich. Czas Stomatol 1972, XXV, 3: 229-233. 9. Hägg U, Taranger J: Timing of tooth emergence. A prospective longitudinal study of Swedisch urban children from birth to 18 years. Swed Dent J 1986, 10, 5: 195-206. 10. Helm S, Seidler B: Timing of permanent tooth emergence in Danish Chldren. Community Dent Oral Epidemiol 1974, 2, 3: 122-129. 11. Kantor B, Warych B: Analiza wad zgryzu i typu ząbkowania u dzieci 6- i 7-letnich z Lwówka Śląskiego. Mag Stomatol 2000, 10: 48-50. 12. Knychalska-Karwan Z, Kaczmarczyk- Stachowska A, Pasternak M, Żurek A: Badania porównawcze intensywności próchnicy i procesu wyrzynania zębów, wykonane w latach 1961-1972 oraz w 1992 roku na terenie Krakowa i niektórych miast Polski Południowej. Czas Stomatol 1981, XXXIV, 6: 645-648. 13. Kwapińska H, Kaczmarczyk-Stachowska A, Ciesielska M, Fijał D, Gawrzewska B: Ocena wyrzynania zębów stałych u dzieci 6-letnich w trzech środowiskach województwa krakowskiego. Przegl Stomatol Wieku Rozwoj 1997, 18, 2: 4-8. 14. Mestan K, Miksa J: Przyczynek do wyrzynania się zębów stałych. Czas Stomatol 1951, IV, 9: 245-247. 15. Nyström M, Kleemola-Kujala E, Evälahti M, Peck L, Kataja M: Emergence of permanent teeth and dantal age in a series of Finns. Acta Odontol Scan 2001, 59, 2: 49-56. 16. Panek S: Dalsze badania nad procesem wyrzynania się uzębienia stałego jako kryterium oceny rozwoju organizmu człowieka. PAN, Wrocław 1956, 15-17. 17. Panek S: Wyrzynanie się zębów stałych u dzieci polskich. Rozprawy Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego. PAU, Kraków 1950, 8. 18. Pospieszyńska M, Sosnowska A, Korman M, Sójka A, Kozłowska G: Siekaczowy typ wyrzynania zębów stałych i jego wpływ na kształtowanie się dolnego łuku zębowego. Poznańska Stomatol 1986-1987: 185-188. 19. Szlachetko K: Pierwszy okres wymiany uzębienia w świetle badań własnych. Czas Stomatol 1962, XV, 11-12: 987-992. 20. Szpringer-Nodzak M, Janicha J, Falkowski T, Rowecka-Trzebicka K, Milewska-Bobula B, Sinicyn A, Czugajewska L: Badania ciągłe procesu pierwszego ząbkowania u dzieci. Czas Stomatol 1992, XLV, 2: 69-74. 21. Szydłowska-Rodziewicz B: Wybrane zagadnienia drugiego ząbkowania u dzieci łódzkich. Praca doktorska. AM Łódź 1995, str. 23-25. 22. Virtanen J I, Bloigu R S, Larmas M A: Timing of eruption of permanent teeth: Standard Finnish patient documents. Community Dent Oral Epidemiol 1994, 22, 1: 286-288. 23. Wich J: Eruption of the first permanent teeth (M1, I1) in pre-school children from good environmental conditions. Stud Phys Antropol 1980, 6: 32-36. Otrzymano: dnia 7.XII.2007 r. Adres autorki: 15-274 Białystok, ul. Waszyngtona 15A Tel.: 085 7450956 e-mail: b_szafranska@o2.pl 274