dr Marian Piekarski Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki Centrum Pedagogiki i Psychologii Procedura badań przydatności zawodowej według Kazimiery Korabiowskiej-Nowackiej Słowa kluczowe: procedura badań, przydatność zawodowa. Streszczenie: Artykuł ma na celu przybliżenie koncepcji procedury badań jako podstawowego składnika modelu metodologicznego w pedagogice pracy. Kazimiera Korabiowska-Nowacka badając przydatność do pracy absolwentów Technikum Odzieżowego w Krakowie sformułowała nie tylko definicję operacyjną przydatności zawodowej ale również opisała procedurę badań przydatności do pracy absolwentów szkół zawodowych. Wprowadzenie Podstawowym celem poznania naukowego jest zdobycie wiedzy, która jest jak najbardziej ścisła, pewna i zawiera maksymalną ilość informacji. Wiedza tak powinna być usystematyzowana, obiektywna, sprawdzalna i prowadzić do formułowania praw naukowych. Dyscyplina naukowa za podstawę swojego rozwoju bierze badania naukowe, które w dużej mierze zależą od metodologii ogólnej dyscypliny oraz od metodologii ściśle związanej z konkretnymi jej subdyscyplinami. Zygmunt Wiatrowski twierdzi, że różnice w metodologii poszczególnych nauk polegają nie na odrębności metod, które są wspólne niemal całej nauce, lecz na odrębności procedur, które tworzy każda dyscyplina. 1 1. Procedura badań jako metodologiczna kategoria pedagogiki pracy Termin procedura w potocznym znaczeniu oznacza przepisy regulujące postępowanie, rodzaj czynności, sposób działania, system, tryb, technikę. Mały słownik języka polskiego przez procedurę rozumie normowany przepisami, zwyczajami sposób prowadzenia, załatwiania jakiejś sprawy. 2 Z kolei Słownik wyrazów obcych termin procedura wywodzi z łacińskiego procido postępuję naprzód i odnosi do dziedziny prawa jako całokształt 1 Wiatrowski Z., Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2005, s.139 2 Skorupka S. (red). Słownik języka polskiego, Warszawa 1969, s.631 1
przepisów i zasad regulujących postępowanie sądowe, sposób i tryb załatwiania jakiś spraw. 3 Pojęciem procedura posługują się również nauki społeczne, zarówno w opracowaniach metodologicznych, jak i w pracach badawczych. Jednak autorzy używają tego określenia w różnych znaczeniach. T. Nowacki procedurą nazywa wypróbowane praktycznie lub zaprojektowane i zaakceptowane teoretycznie postępowanie, które zostało przyjęte do osiągnięcia określonego celu. 4 Dalej autor procedurą badań nazywa tok takiego postępowania badawczego, który uwidacznia poszczególne czynności lub grupy czynności badacza konsekwentnie prowadzące do uformowania ostatecznego wyniku badawczego. 5 Z Wiatrowski w oparciu o dorobek H. Muszyńskiego 6 podaje definicję terminu procedura badań w dwóch znaczeniach: 1) szerokim jako ogólny tok postępowania badawczego z konkretnymi obowiązkowymi czynnościami badacza od sformułowania problemu aż do wyprowadzenia wniosków, 2) wąskim jako opracowaniu procedury konkretnych badań tzn. czynności stanowiących odpowiedz na pytania: jaki zakres nadać badaniom, w jaki sposób dobrać odpowiednią próbę do badań, jakie grupy badawcze wydzielić, w jaki sposób poddać je wpływowi czynników różnicujących, kiedy dokonać pomiarów i zgromadzić odpowiedni materiał, który stanowić będzie przedmiot analizy porównawczej? 7 Podobnie twierdzi W Goriszowski dla, którego procedury badawcze to sposoby organizowania badań złożonych, wymagających opracowania bardziej skomplikowanego programu badań, należytego zgrania liczniejszego zespołu pracowników naukowych i przygotowania terenu badań, niekiedy zharmonizowania kilku metod badawczych. Siłą procedury dodaje Goriszowski są prakseologiczne umiejętności wykonywania dobrej roboty, adekwatnej do wytycznych postępowania danej procedury. 8 Autorzy Nowego słownika pedagogiki pracy za jego współautorką Kazimierą Korabiowską-Nowacką podają, że procedura badań to zamknięte postępowanie badawcze, ukierunkowane celem i hipotezą, sterowane przez układ zasad metodologicznych, dostosowane do określonej kategorii problematyki badawczej. 9 Autorka uważa zatem, że pełne rozwinięcie procedury jest poprzedzone ustaleniem założeń teoretycznych 3 Tokarski J. (red), Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980, s.601 4 Nowacki T., Karwat T., Kazimierski W., Suchanek A., Podstawy nauczania programowego, Warszawa 1966, s. 16 5 Nowacki T. Metodologia pedagogiki pracy, Warszawa 1979, s. 38 6 Muszyński H. Wstęp do metodologii pedagogiki, Warszawa 1971, s. 243 7 Wiatrowski Z., Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2005, s.134 8 Goriszowski W., Podstawy metodologiczne badań pedagogicznych, Warszawa 2006, s.86 9 Nowacki T.W., Korabiowska-Nowacka K., Baraniak B., Nowy słownik pedagogiki pracy, Warszawa 2000, s.206 2
i szczegółowej problematyki badawczej. Procedura jest strukturą czynności, które są istotą procesu badawczego i prowadzą przez sprawdzenie hipotezy do rozwiązania postawionego problemu. Jest wreszcie zamkniętym postępowaniem badacza lub zespołu badaczy, w którym kolejność czynności badawczych jest precyzyjnie określona i zdeterminowana logiką toku badawczego. Zmierza on do wyjaśnienia sytuacji badanej ujawnienie cech, poszukiwanie związków i zależności. Procedura to jeden z elementów metodologicznego przygotowana badań i jak twierdzi Korabiowska-Nowacka należy ją odróżnić od formalnej struktury wszelkich badań empirycznych, które najczęściej zawierają następujące kroki: 1. formułowanie problemów, 2. postawienie hipotez roboczych, 3. wyłonienie i zdefiniowanie zmiennych, 4. dobór wskaźników do zmiennych, 5. wybór metody badań, 6. opracowanie techniki badawczej 7. opracowanie procedury badań. Są to elementy ogólnometodologiczne i mówi o nich praktycznie każda metodologia pracy naukowo-badawczej. Metodologia jednak nie pokazuje dróg badawczych, które prowadzą do rozwiązania problemu należącego do określonej klasy problemowej, wyodrębnionej na podstawie kryteriów proceduralnych. Tu znajduje odzwierciedlenie oryginalna myśl badawcza. Metodologiczna dojrzałość i samodzielność badacza uzewnętrznia się właśnie w konstrukcji procedury badań, której analiza pozwala na stwierdzenie oryginalności metodologicznej jego pracy naukowo-badawczej. 10 K. Korabiowska-Nowacka wyróżniła trzy podstawowe funkcje, jakie pełni procedura badań: 1. funkcja instruktażowa jako kształcenie umiejętności metodologicznych, 2. funkcja wskaźnikowa jako stopnień opanowania, sprawdzenia umiejętności metodologicznych, 3. funkcja praktyczna jako model procesu badania określonego problemu. Wszystkie trzy funkcje odgrywają istotną rolę w zależności od tego kto jest badaczem i jakie zadanie realizuje praca badawcza. Struktura procedury badawczej czyli układ czynności badawczych powiązanych wzajemnymi zależnościami zależy od postawionej w badaniach 10 Korabiowska-Nowacka K., Procedura badań przydatności do pracy absolwentów szkół zawodowych, Warszawa 1974, s.22-24 3
problematyki. Procedury tego samego rodzaju to procesy badawcze, w których występują te same relacje. Jako przykład Korabiowska-Nowacka mówi, że w procedurze badań przydatności zawodowej absolwentów. Przydatność zawodową rozumie jako przygotowanie zawodowe oceniane w świetle zadań wykonywanych na stanowisku pracy. 11 W tej sytuacji zawsze występują zależności między przygotowaniem pracownika do zawodu, a poziomem wykonywania przez niego zadań na konkretnym stanowisku pracy. Jednak procedury tego samego rodzaju mogą się różnić między sobą np. terenem i zakresem badań czy sposobem doboru populacji, dlatego możemy mówić o różnych odmianach procedur. Pomimo, że najlepsza droga badań nad określonym problemem została już zdefiniowana to poszczególni badacze dochodzą do rozwiązania problemu drogami podobnymi ale nie identycznymi. Jest to wynikiem istniejących różnić warunków badania oraz wpływu indywidualności badacza na procedurę. Autorka odwołując się do swoich badań podaje przykład, że ten sam rodzaj procedury będzie miał inny szczegółowy tok, jeżeli liczba wszystkich absolwentów szkoły wyniesie 200 osób, niż w przypadku kiedy wybieramy statystycznie reprezentację liczącą np. 3000 szwaczek z nieograniczonej liczby absolwentów szkoły. Podobnie, gdy celem badań jest zbadanie przydatności zawodowej absolwentów dla pokazania pracy jednej szkoły, wówczas w procedurze wystąpi badanie losów absolwentów tej szkoły ale już ten etap nie będzie potrzebny w procedurze, kiedy badamy przydatność absolwentów różnych szkół w określonym zakładzie pracy. 2. Struktura procesu badawczego W dorobku badawczym K. Korabiowskiej-Nowackiej znajdujemy szczegółowy opis procesu badawczego, który zdaniem autorki w zależności od przedmiotu badań może być prosty albo złożony. Prosty jest wtedy gdy np. obejmuje wyłącznie badania absolwentów nawet różnych szkół pracujących na określonych stanowiskach w jednym zakładzie pracy. Złożony jeżeli przedmiotem badań są absolwenci nawet jednej szkoły ale pracujący w różnych zakładach pracy. Wtedy na początku pojawia się problem ustalenia ilości i lokalizacji zakładów pracy oraz stanowisk, które zajmują. Badania przydatności zawodowej absolwentów należą do badań złożonych, ponieważ występuje w nich więcej niż jeden etap i ich kolejność jest ściśle zdeterminowana. Każdy kolejny może się rozpocząć dopiero wtedy, gdy znamy wyniki poprzedniego. 11 Korabiowska Nowacka K., Metodyka i wyniki badań przydatności w pracy absolwentów szkół zawodowych, Warszawa 1980, s.19 4
Schemat 1 Struktura procesu badawczego Proces badawczy Etapy badań 1 2 3 4... n Operacje badawcze 1 2 3 4... n Zasadnicze Czynności badawcze Pomocnicze Źródło: opracowanie własne na podstawie Korabiowska-Nowacka K., Procedura badań przydatności do pracy absolwentów szkół zawodowych, Warszawa 1974 s.27 Charakterystycznym rysem jej pracy badawczej jest precyzyjne określenie poszczególnych części procesu badawczego. Etap to ta część procesu badawczego, który obejmuje określony zespół operacji. Służy rozwiązaniu tzw. podproblemu czyli realizuje cząstkowy cel badawczy. Operacja badawcza z kolei to ogniwo wyłonione z całokształtu postępowania badawczego. Zamknięty logicznie cykl działań charakteryzujący się określoną metodą badawczą i służący obok innych operacji przyjętemu w badaniach celowi cząstkowemu. W badaniach wieloetapowych kolejność operacji jest zdeterminowana, co Korabiowska-Nowacka przedstawia za pomocą zależności funkcyjnej: Ok operacja aktualnie realizowana Ok = f(ok.-1, dk) Ok -1 operacja poprzednia, która warunkuje rozpoczęcie operacji Ok. dk decyzja dotycząca przebiegu operacji Ok Cały cykl badawczy czyli procedurę przedstawia wzorem: Pb = O1 + O2 + + On-1 + On lub inaczej: 5
n Pb = Ok k=1 Budowę procedury rozpoczyna uszeregowanie określonej kolejności etapów, a następnie operacji, których realizacja powinna dać końcowy efekt badawczy. Jako przykład odwołuje się do swoich badań absolwentów Technikum Odzieżowego w Krakowie przedstawiając poszczególne etapy i operacje: Etap 1 Badanie losów: Dwie operacje: 1) rejestrowanie absolwentów w zakładzie, 2) badanie opinii absolwenta za pomocą kwestionariusza, Etap 2 Badanie przydatności w zakładzie pracy: Pięć operacji: 1) opracowanie rejestru stanowisk zajmowanych przez absolwentów, 2) opracowanie rejestru stanowisk nie zajmowanych przez absolwentów, 3) ustalenie wymagań zawodu, 4) ustalenie relacji miedzy przygotowaniem a wymaganiami w opinii absolwenta, 5) ustalenie relacji miedzy przygotowaniem a wymaganiami w opinii zakładu pracy, Etap 3 Badanie relacji miedzy oceną szkolną a oceną absolwenta ze strony zakładu. Proces badawczy kończy czynność badawcza, która realizuje najmniejsze zadanie badawcze, związane z jednym terenem, zastosowanie określonej metody, techniki, narzędzi, środków, nie podlega dalszemu podziałowi i jest najmniejszą jednostką organizacyjną procedury. Ze względu na znaczenie i wkład w realizację procesu badawczego wyróżniła dwie czynności: 1) zasadnicze np. opracowanie kwestionariusza, arkusza obserwacji pracy, obserwacja, wywiad z absolwentem, 2) pomocnicze np. przygotowanie adresów absolwentów, powielenie formularzy ankiet. 12 3. Miejsce procedury w modelu metodologicznym Pojęcie modelu zostało zapożyczone z nauk matematyczno-fizycznych do opracowania procedury badań, ponieważ ułatwia jasne przedstawienie problemu, porządkowanie faktów oraz pomaga konstruować i przedstawiać organizację procesów badawczych. Według K. korabiowskiej-nowackiej uporządkowana procedura badawcza 12 Tamże, s.27-28 6
może stać się algorytmem, gdy sytuacje badawcze są tak proste i tak uporządkowane, że prawdopodobieństwo zajścia jakiejkolwiek zmiany jest minimalne. Schemat 2 Proces powstawania procedury badawczej Potrzeby Zamysł Koncepcja teoretyczno-logiczna Problem główny, Założenia, hipotezy Plan Problemy szczegółowe, Plan ogólny, Metody badań Program Koncepcja metodologicznoczynnościowa Plan procedury Dojrzała koncepcja procedury badawczej, Opracowanie opisowe i graficzne Koncepcja metodologicznoczynnościowa zweryfikowana w badaniach Badania Model metodologiczny postępowania badawczego Badania powtarzane indywidualne, zespołowe i masowe Źródło: opracowanie własne na podstawie Korabiowska-Nowacka K., Procedura badań przydatności do pracy absolwentów szkół zawodowych, Warszawa 1974 s.29 Dojrzała procedura może stać się składnikiem modelu metodologicznego czyli wzorca wyrastającego z określonego stanowiska teoretycznego, wypróbowanego i skorygowanego w badaniach. 7
Schemat 3 Model metodologiczny badań Model metodologiczny Koncepcja teoretyczna badań Dojrzała koncepcja metodologiczna, na którą składa się procedura badawcza w postaci opisu i grafu Źródło: opracowanie własne na podstawie Korabiowska-Nowacka K., Procedura badań przydatności do pracy absolwentów szkół zawodowych, Warszawa 1974 s.31 Dojrzałość procedury na dziś nie może ograniczać dynamiczności modelu. Zmiany zachodzące w teorii i metodologii powodują konieczność zmian w konstrukcji istniejącego modelu. Cecha dojrzałości modelu wynika z jego adekwatności w stosunku do aktualnego stanu nauki zarówno w zakresie merytorycznym jak i metodologicznym. 13 W swoim dorobku Korabiowska-Nowacka nakreśliła także 4 stadia pracy badawczej. Tabela 1 Stadia pracy badawczej Stadia pracy badawczej według K. Korabiowskiej-Nowackiej Rodzaj stadium Opis stadium 1. Stadium wstępne Studiowanie literatury Koncepcja wstępna badań, zawierająca m.in. plan procesu badawczego i projekt procedury 2. Stadium badań Weryfikacja planu i procesu procedury pilotażowych Weryfikacja metod, narzędzi i środków Korekta Koncepcja badań zawierająca m.in. zasadniczo 3. Stadium badań właściwych skorygowaną procedurę badawczą Przeprowadzenie procesu badawczego według ustalonej procedury obejmującej etapy, operacje i czynności 4. Stadium opracowania Wyniki badań 13 Tamże, s.28-32 8
wyników badań Merytoryczne Metodologiczne Interpretacja Zweryfikowana materiału procedura badań Wnioski teoretyczne Źródło: opracowanie własne na podstawie Korabiowska-Nowacka K., Procedura badań przydatności do pracy absolwentów szkół zawodowych, Warszawa 1974 s.31 Na podstawie własnych doświadczeń badaczka uważa, że naturalnym i dość powszechnym zjawiskiem jest to, że procedura jako plan badań nie może być od początku całkowicie dokładna w szczegółach. To dopiero w trakcie badań wychodzą na jaw nieznane i nieprzewidziane okoliczności, do których badacz w trakcie swojej pracy musi się dostosować. Zbytnia szczegółowość procedury zaraz na początku jest obciążeniem dla badacza i pozbawia go możliwości elastycznego dostosowania się do nowych sytuacji czasami zupełnie nieprzewidywalnych i wykonania szeregu działań o charakterze intuicyjnym. W literaturze przedmiotu spotkać można tendencję do graficznego przedstawiania procedury badań. Stosowane schematy przybierają zróżnicowaną i różnorodną postać. Korabiowska-Nowacka podkreśla, że coraz częściej stosuje się metody oparte na teorii wykresów i wymienia dwa: 1) wykres Gantta, 2) sieć zależności. Dają one możliwość pełniejszego modelowania procesów badawczych a za pomocą przyjętej struktury symboli i graficznego przedstawienia reguł postępowania pozwalają odzwierciedlić operacje i czynności badawcze. Wykres Gantta przydatny jest zarówno w stadium planowania pracy badawczej, jak i wdrażania gotowej procedury do badań. Jego grafika pokazuje wyraźnie z jednej strony niezbędność czynności badawczych a z drugiej istnienie nadmiaru czynności, które można pominąć bez straty dla wyników. Uzmysławia także badaczowi zależność poszczególnych czynności dzięki czemu można dokonać zmian już w stadium planowania. Drugi rodzaj graficznej prezentacji procedury badań to sieci zależności, które dobrze pokazują czynności badawcze i ich wzajemne zależności. Nazywane są też wykresem strzałkowym i jeżeli zawierają parametr czasu mogą służyć także jako harmonogram. Są prezentowane w postaci grafu czyli figury geometrycznej składającej się z punktów wierzchołków i linii krawędzi łączących niektóre z nich. Taki sposób prezentacji pozwala na odpowiednie planowanie i kontrolowanie procesów badawczych oraz na ich ulepszanie i doskonalenie. 9
Zakończenie Istnienie oryginalnej procedury badań jest wskaźnikiem wyodrębniania i rozwoju dyscypliny naukowej. Jest równocześnie potwierdzeniem poprawności metodologicznej z jednej strony jako postępowanie a drugiej jako opis tego postępowania. Procedura badań jest składnikiem modelu metodologicznego i często przedstawia się ją w postaci wykresów. Dla badaczy stanowi ona pomoc w planowaniu badań, w monitorowaniu ich przebiegu, w doskonaleniu, a po zakończeniu badań pokazuje optymalny przebieg procesu badawczego. Z. Wiatrowski podaje, że pedagogika pracy dysponuje kilkoma procedurami badawczymi: 1) procedura badań czynników procesów nauczania, 2) procedura badań samodzielności uczniów, 3) procedura badań powodzeń i niepowodzeń szkolnych uczniów szkół zawodowych, 4) procedura badań losów absolwentów oraz 5) procedura badań przydatności zawodowej. 14 Pedagogika pracy jako subdyscyplina pedagogiczna posiada nie tylko swój wydzielony przedmiot badań ale również własne procedury badawcze co świadczy o jej odrębności i dojrzałości jako dyscypliny naukowej. Literatura 1. Goriszowski W., Podstawy metodologiczne badań pedagogicznych, Warszawa 2006. 2. Korabiowska-Nowacka K., Procedura badań przydatności do pracy absolwentów szkół zawodowych, Warszawa 1974. 3. Korabiowska Nowacka K., Metodyka i wyniki badań przydatności w pracy absolwentów szkół zawodowych, Warszawa 1980. 4. Muszyński H. Wstęp do metodologii pedagogiki, Warszawa 1971. 5. Nowacki T., Karwat T., Kazimierski W., Suchanek A., Podstawy nauczania programowego, Warszawa 1966. 6. Nowacki T. Metodologia pedagogiki pracy, Warszawa 1979. 7. Nowacki T., Korabiowska-Nowacka K., Baraniak B., Nowy słownik pedagogiki pracy, Warszawa 2000. 8. Skorupka S. (red). Słownik języka polskiego, Warszawa 1969. 9. Tokarski J. (red), Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980. 10. Wiatrowski Z., Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2005. 14 Wiatrowski Z., Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2005, s.139 10
11