WSTÊP Personalizm oznacza ujmowanie i rozwiązywanie różnorodnych zagadnień i spraw ludzkich zgodnie z (...) założeniem: człowiek jest osobą wartością niepowtarzalną i nieprzemijającą 1 głosił Karol Wojtyła na początku lat 50. ubiegłego stulecia w Krakowie. Personalizm jako sposób myślenia o człowieku swoje głębokie źródło ujawnia już w poglądach starożytnych filozofów greckich. Anaksagoras (500 430 przed Chrystusem), Sokrates (469 399 przed Chrystusem), Platon (427 347 przed Chrystusem) i Arystoteles (384 322 przed Chrystusem) utworzyli zręby myśli antropologicznej poprzez próbę wyjaśnienia, kim jest człowiek. Myśl chrześcijańska w spotkaniu z filozofią doprowadziła do słynnej definicji Boecjusza 2, a także do teorii personalizmu zawartej w egzystencjalnej koncepcji ludzkiego podmiotu, jaka znajduje się w De Trinitate i Wyznaniach Św. Augustyna (354 430). Personalistyczna myśl klasyczna osiągnęła apogeum u Awicenny (980 1037) i św. Tomasza z Akwinu (1225 1274), którzy zinterpretowali Arystotelesa, czym potwierdzili poprzez swą twórczość geniusz wschodniej i zachodniej kultury filozoficznej. Filozofia nowożytna z Kartezjańskim cogito ergo sum otworzyła zarówno nowe możliwości badawcze doświadczenia człowieka, jak i niebezpieczeństwo jego redukcjonizmu. Kartezjusz (1596 1650) uznał, że człowiek jest w swej istocie myślą, intelektem i rozumem, które znajdują wyraz w fenomenie jego 1 K. Wojtyła, Rozważania o istocie człowieka, Kraków 2000, s. 97. 2 A. M. Boecjusz, O pociechach filozofii ksiąg pięcioro; Traktaty filozoficzne, tłum. T. Jachimowski, Poznań, s. 229: Osoba jest poszczególną (jednostkową) substancją natury rozumnej. 5
samoświadomości 3. Kartezjusz otworzył drogę dla filozoficznego empiryzmu (w skrajnej postaci sensualizmu) i zarazem racjonalizmu poprzez radykalne przeciwstawienie kategorii duszy i ciała człowieka 4. Immanuel Kant (1724 1804) poprzez imperatyw etyczny, odkryty w ludzkiej naturze jako nakaz czynienia dobra, doszedł do uznania zasady personalistycznej, aby człowieka zawsze traktować jako cel sam w sobie, a nie środek prowadzący do celu; jednocześnie uznawał on poznawalność jedynie zjawisk, a nie istoty bytu, czym otworzył drogę subiektywnemu idealizmowi. W Niemczech Friedrich Daniel Schleiermacher (1768 1834) posłużył się jako pierwszy terminem personalizm w Dysputach (1799), stając w obronie koncepcji Boga osobowego, podważanej przez panteizm Johanna Herdera. Charles Renouvier w roku 1903 opublikował w Paryżu książkę pierwszy raz zatytułowaną Personalizm 5. Jednym z bardziej charakterystycznych personalizmów jest personalizm amerykański, który zapoczątkowany myślą protestancką przeniknięty jest humanizmem religijnym 6. Jednocześnie jest to personalizm o orientacji idealistycznej i pragmatycznej, ściśle powiązany z ideałem amerykańskiego państwa demokratycznego. Za ojca amerykańskiego personalizmu uważany jest Borden Parker Bowne (1847 1910) metodysta, autor książki Personalizm, wykładowca filozofii na Uniwersytecie w Bostonie 7. Uczniami i zarazem twórczymi kontynuatorami myśli Browne a byli: w Bostonie Edgar Sheffield Brigthman (1884 1953) i w Kaliforni Ralph Tyler Flewelling (1871 1960). Ubogacenia amerykańskiej teologii protestanckiej personalizmem dokonał Albert Cornelius Knudson (1873 1954), syntezując bostońską myśl personalistyczną w pracy Filozofia personalizmu. Z kolei Peter Anthony Bertocci (1910 1989), nawiązując do psychologii, powiązał ją z personalizmem amerykańskim. Do czwartej generacji personalistów amerykańskich należy Martin Luther King Junior (1929 1968), który traktował myśl personalistyczną jako podstawę ludzkiej godności właściwej każdemu człowiekowi 8. Najmłodsza amerykańska personalistka Carol Sue Robb 3 R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii, tłum. M. i K. Ajdukiewicz, Kraków 1958, t. I, s. 34. 4 W. Granat wskazuje na racjonalizm jako bardziej słuszną drogę nawiązującą do Kartezjusza niż empiryzm; Por. tenże, Personalizm chrześcijański. Teologia osoby ludzkiej, Poznań 1985, s. 36 37. 5 Ch. B. Renouvier, Personalizm, wydanie polskie tłum. B. Gacka i U. Paprocka- Piotrowska, Lublin 1999. 6 Por. Cz. Bartnik, Personalizm, Lublin 1995, s. 125 132. 7 Por. Tamże, s. 126; także: B. Gacka, Personalizm amerykański, Lublin 1996, s. 11. 8 M. Luther King Jr., Stride Toward Freedom, New York 1958, s. 100. 6
(ur. 1945) kontynuuje dorobek Szkół Bostońskiej i Kalifornijskiej, zwłaszcza w zakresie etyki społecznej, oraz nawiązuje do treści feministycznych 9. Przedstawicielem personalizmu wspólnotowego na terenie kontynentu północnoamerykańskiego jest Walter George Muelder (ur. 1907), który uczestniczył jako ekumeniczny obserwator w II Soborze Watykańskim (1964). Ks. Bogumił Gacka, charakteryzując personalizm amerykański, wskazuje na aksjologiczne ujmowanie rzeczywistości humanistycznej przez teoretyków amerykańskich 10. Personalizm amerykański najwyższą wartość rzeczywistości umieszcza w kategorii osoby ludzkiej i w Osobie Boga. Generalnie omawiany typ personalizmu można podzielić na personalizm realistyczny (głosi go: G. Harkness) i idealistyczny (D. H. Howison). Generalnie jednak, rdzeniem [amerykańskiej przyp. P. S.] doktryny personalistycznej jest Osobowy Bóg (personalizm teistyczny) i przekonanie, że epistemologiczna, metafizyczna i etyczna (moralna) czy społeczna prawda wyłania się z najwyższego misterium (faktu, kategorii i wartości) osoby, która jest kluczem do rzeczywistości 11. Personalizm francuski to antropologia personalistyczna, indywidualna i społeczna, w której są wyraźnie zaakcentowane wpływy filozofii tomistycznej. Do kręgu personalizmu francuskiego należą: Henry Bergson (1859 1941), Maurice Blondel (1861 1949), Jacques Maritain (1882 1973), Etienne Gilson (1884 1978), Louis Lavelle (1883 1951), Emmanuel Mounier (1905 1950) i Pierre Teilhard de Chardin (1881 1955) 12. Do prekursorów francuskiej myśli personalistycznej zaliczyć również trzeba Gabriela Marcela (1889 1973) twórcę egzystencjalizmu personalistycznego, który podmiotowo zinterpretował relację osoby do drugiej osoby 13. Charakteryzując personalizm francuski, należy wskazać głównie na J. Maritaina i E. Mouniera. Pierwszy filozof, twórczy interpretator tomizmu, w pracy Humanizm integralny (1936) 14 zawarł zasadę chrześcijańskiego personalizmu, który głosi priorytetową wartość osoby ludzkiej wobec świata rzeczy. Człowiek jest rozumną i wolną osobą, odróżniającą się dzięki temu radykalnie od przedmiotowego świata rzeczy i osobników. Człowiekowi poprzez atrybuty 9 B. Gacka, dz. cyt., s. 12. 10 Tamże, s. 13. 11 Tamże. 12 Por. Cz. Bartnik, dz. cyt., s. 133. 13 Obok Rodzińskiego, co zobaczymy w szczegółowej części niniejszej pracy, czyni tak B. Gacka w książce: Personalizm amerykański, s. 8. 14 Praca w języku polskim po raz pierwszy wydana w Londynie, J. Maritain, Humanizm integralny, Londyn 1960. 7
rozumności i wolności przynależna jest naturalna godność. Personalizm Maritaina jest teocentrycznym (człowieka łączy więź ontyczno-aksjologiczna z Bogiem), pluralistycznym (autor ten jako jeden z pierwszych odszedł od koncepcji państwa wyznaniowego) i wspólnotowym (powołaniem człowieka jest życie we wspólnocie) humanizmem chrześcijańskim 15. Personalizm francuskiego tomisty znalazł odbicie w pracach II Soboru Watykańskiego 16 i jest trwałym źródłem inspiracji kontynuatorów personalizmu tomistycznego. Drugim czołowym systematykiem personalizmu francuskiego jest Mounier, twórca personalizmu społecznego. Mounier był przede wszystkim działaczem społecznym i publicystą, w roku 1932 zapoczątkował wydawanie pisma Esprit, gdzie analizował zagadnienia filozoficzne, społeczno-polityczne i ekonomiczne. Był również człowiekiem głęboko zaangażowanym w chrześcijaństwo i z tego punktu poddawał osądowi egzystencjalizm, liberalizm i marksizm, współczesne mu teorie życia społecznego. Jego myśl filozoficzną można zakwalifikować jako nurt społeczno-aktywistyczny personalizmu 17. Personalizm był dla Mouniera realizacją wspólnoty osób i jednocześnie rewolucją duchową, która pozwoli przezwyciężyć sprzeczności liberalnego kapitalizmu i ochroni przed marksistowską tyranią sił kolektywnych 18. Poprzez swą antropologię i czynne zaangażowanie społeczne francuski filozof wyeksponował w personalizmie kategorię wspólnoty osób i fenomen ich społecznego działania jako wyznacznik realistycznej koncepcji człowieka, który w ten sposób nie jest bierną monadą, lecz aktywnym podmiotem życia społecznego. Należy odnotować również nurt niemieckiego personalizmu, autorów takich jak: Rudolfa Hermana Lotze (1817 1881), Williama Sterna (1871 1939) i Maxa Schelera (1874 1928). Lotze osobę ludzką powiązał ściśle z wartościami (prawdą i sumieniem), uznając, że szczęście osoby oznacza rozwój realizacji wartości, co jest jedyną drogą pozytywnego odbioru świata 19. Natomiast Stern psycholog, opublikował w roku 1896 pracę Osoba i rzecz, gdzie osobę określił jako wartość samą w sobie, natomiast rzecz jako coś, co ma cel (wartościowość) poza sobą, dlatego winna służyć osobie 20. 15 Por. S. Kowalczyk, Człowiek w myśli współczesnej, Warszawa 1990, s. 396 397. 16 Wszystkie rzeczy, które są na ziemi, należy skierować ku człowiekowi, stanowiącemu ich ośrodek i szczyt, KDK 12. Ta wypowiedź Kościoła katolickiego nawiązuje i rozwija myśl wyrażającą radykalną inność osoby ludzkiej od świata rzeczy. 17 Por. S. Kowalczyk, dz. cyt., s. 414 418. 18 E. Mounier, Co to jest personalizm?, Kraków 1960, s. 250 251. 19 Cz. Bartnik, dz. cyt., s. 146. 20 Tamże, s. 147. 8
W konsekwencji Stern przyjmuje, że osoba ludzka jest głównie wartościowaniem, jest nawet tworzeniem wartości, co otwiera drogę dla idealizmu i aksjologicznego subiektywizmu. Reprezentantem aksjologicznego personalizmu jest jeden z twórców fenomenologii, M. Scheler. Dla tego filozofa człowiek osoba jest centralnym przedmiotem aksjologii w wymiarze indywidualnym i społecznym. Poprzez uznanie wartości za komponent opisujący fenomen dynamizmu osoby Scheler wskazuje na powołanie etyczno-społeczne ludzi. Aksjologiczny personalizm docenia sferę aksjologiczną jako domenę samorealizacji osoby, akcentując równocześnie rolę wartości moralno-religijnych 21. W Polsce personalizm jako kierunek i sposób myślenia rozwinął się twórczo zwłaszcza w lubelskiej szkole filozoficznej, skupiającej środowisko Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie. Nieoceniony wkład w polski personalizm włożyli: ks. Wincenty Granat (1900 1979) 22, ks. Czesław Bartnik (ur. 1929) 23 i kardynał Karol Wojtyła (1920 2005) 24. Obecnie personalizm polski jest twórczo rozwijany przez uczniów Karola Wojtyły: T. Stycznia, A. Szostka i T. Ślipko. Niezależnie od personalizmu Wojtyłowego rozwinął się personalizm tomistyczny o egzystencjalnym zabarwieniu M. A. Krąpca 25, kontynuowany między innymi przez: M. Gogacza, Z. J. Zdybicką, W. Stróżewskiego. Twórczo kontynuują personalizm poprzez syntezę myśli chrześcijańskiej S. Kowalczyk, B. Gacka, I. Dec i inni. Do czołowych przedstawicieli polskiego personalizmu należy również prof. Adam Rodziński, którego myśl filozoficzna jest przedmiotem analizy niniejszej pracy 26. 21 Należy odnotować również autorów personalizmu angielskiego, takich jak: J. H. Newman, J. Grote, H. W. Carr, J. M. E. McTaggart oraz rosyjskiego: W. S. Sołowjow, N. A. Bierdiajew, N. O. Losski; por. B. Gacka, Personalizm amerykański, s. 8. 22 Autor następujących pozycji: W. Granat, Osoba ludzka. Próba definicji, Sandomierz 1961; Personalizm chrześcijański. Teologia osoby ludzkiej, Poznań 1985. 23 Cz. Bartnik jest autorem, jak zauważa B. Gacka, który tworzy personalizm oryginalny w dziele: Personalizm, Lublin 1995; inne prace tegoż: Hermeneutyka personalistyczna, Lublin 1994; Historia ludzka i Chrystus, Katowice 1987; Teilhardowska wizja dziejów, Lublin 1975. 24 K. Wojtyła, Osoba i czyn, Kraków 1969; Miłość i odpowiedzialność. Studium etyczne, Lublin 2001; Elementarz etyczny, Lublin 1983; Wykłady Lubelskie, Lublin 1986. 25 M. A. Krąpiec, Ja człowiek, zarys antropologii filozoficznej, Lublin 1974. 26 Adam Rodziński urodził się 28.11.1920 roku w Grabnie koło Wojnicza (powiat brzeski, ówczesne województwo krakowskie). Do szkoły średniej uczęszczał w Tarnowie do III Państwowego Liceum i Gimnazjum im. A. Mickiewicza, gdzie w 1939 roku złożył egzamin maturalny. Po II wojnie światowej rozpoczął studia wyższe w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim na Wydziale Humanistycznym i Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej. W 1952 roku Rodziński zakończył studia wyższe, uzyskując tytuł magistra filologii polskiej i magistra 9
Prof. Rodziński jest autorem pięciu książek: Sprawiedliwość chrześcijańska wobec problemów nierówności majątkowych w II i III wieku, Lublin 1960 (praca doktorska); U podstaw kultury moralnej, Lublin 1968 (rozprawa habilitacyjna); Osoba i kultura, Warszawa 1985; Osoba, moralność, kultura, Lublin 1989; Na orbitach wartości, Lublin 1998. Zawartość powyższych prac stanowią rozdziały z prac zbiorowych, rozprawy, artykuły, eseje, omówienia i recenzje, których większość była publikowana na łamach: Roczników Filozoficznych, Roczników Nauk Społecznych, Zeszytów Naukowych KUL, Ateneum Kapłańskiego, Znaku, Tygodnika Powszechnego, Chrześcijanina w Świecie. Główną przesłanką napisania niniejszej rozprawy pt. Personalizm społeczny Adama Rodzińskiego jest próba analizy koncepcji antropologicznej tego autora. Antropologia jako filozoficzne wyjaśnienie człowieka zajmuje się jego genezą ontyczną i przejawami działalności w życiu społecznofilozofii. W tym samym roku Rodziński rozpoczął zajęcia dydaktyczne w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W roku 1956 na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej KUL uzyskał tytuł doktora filozofii na podstawie pracy Sprawiedliwość chrześcijańska wobec problemu nierówności majątkowych w II i III wieku, której promotorem był ks. prof. dr hab. Mieczysław Żywczyński. Od roku 1957 Rodziński posiada etat w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, gdzie prowadził pracę naukowo-dydaktyczną do przejścia na emeryturę w roku 1996. W roku 1968 została zatwierdzona jego habilitacja, uzyskana w 1966 roku na podstawie pracy U podstaw kultury moralnej. O genezie i podstawowej strukturze wartości moralnej naturalnej i wartościowania ściśle moralnego. Studium aksjologiczno-etyczne. Recenzentami powyższej rozprawy byli: ks. prof. dr hab. Stanisław Adamczyk, prof. dr hab. Tadeusz Czeżowski, ks. prof. dr hab. Władysław Urmanowicz i ks. arcybiskup doc. dr hab. Karol Wojtyła. Przedmiotem wykładów Rodzińskiego była początkowo etyka i od roku 1960 także filozofia kultury. W roku 1968 Rodziński został Kierownikiem II Katedry Etyki przemianowanej później na Katedrę Filozofii Kultury. Katedra początkowo znajdowała się w strukturach Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej, a potem Wydziału Nauk Społecznych KUL. Rodziński kierował tą Katedrą do momentu przejścia na emeryturę. Należy dodać, że Rodziński w latach 1963 1968 był sekretarzem Wydziału Nauk Społecznych Towarzystwa Naukowego KUL, po czym (lata 1968 1974) przewodniczył temuż Wydziałowi. Jako redaktor wydawnictw naukowych KUL w latach 1962 1970 współredagował z ks. J. Majką i ks. bp (potem abp.) K. Wojtyłą Roczniki Filozoficzne TN KUL. Od roku 1980 Rodziński był również członkiem komitetu redakcyjnego Roczników Nauk Społecznych KUL, a także współredaktorem Zeszytów Naukowych KUL (lata 1978 1986). Rodziński należy również do współzałożycieli kwartalnika Ethos. Rodziński znalazł również miejsce we władzach Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego: rok akademicki 1976/77 prodziekan Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej i następne dwa (1978 1980) dziekan tegoż Wydziału. Został również odznaczony przez Ojca Świętego Złotym Krzyżem Zasługi jako członek Rady Naukowej Instytutu Jana Pawła II działającej w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Tytuł profesora nadzwyczajnego Rodziński otrzymał w roku 1987. 10
kulturowym. Prace Rodzińskiego wybitnego pracownika dydaktycznego i naukowego to bogate treściowo źródło dla konstrukcji koncepcji społeczeństwa i jego kulturowo-etycznego wymiaru. Głównym celem pracy będzie ukazanie specyfiki personalizmu społecznego prof. Rodzińskiego, co ma istotne znaczenie przy analizie zagadnień współczesnego życia społecznego. Poszczególne elementy rozprawy są próbą odpowiedzi na następujące pytania: co decyduje o personalizmie Rodzińskiego, jakie ma on źródła i czy można odnieść go do aksjologicznych wskazań praktyki życia społecznego? Czy personalizm społeczny posiada znaczący merytorycznie walor w kontekście pluralizmu poglądów na problemy społeczno-kulturowe? Czy w sytuacji współczesnych zagrożeń cywilizacyjnych istnieje droga nadziei oparta na realizacji zasad i postulatów personalizmu? Rozprawa składa się z pięciu zasadniczych części. Pierwsza część jest analizą podstaw metodologicznych rozważań Rodzińskiego i omawia po kolei wątki: poznania ludzkiego, doświadczenia człowieka i całości świata. W rozdziale tym będą omawiane również źródła przemyśleń autora, mianowicie połączenie tomizmu, egzystencjalizmu i fenomenologii. Część druga pracy to analiza tej koncepcji człowieka, jaką proponuje Rodziński, z uwzględnieniem jego wymiaru osobowo-wspólnotowego. Lubelski uczony jest przedstawicielem personalizmu komunionistyczno-tomistycznego, co postaramy się wykazać, analizując jego koncepcję społeczeństwa w części trzeciej niniejszej pracy. Zwrócimy tu uwagę na sposób definiowania pojęcia społeczeństwo, na wartości społeczne oraz zagrożenia życia społecznego. Zostaną też wówczas omówione sposoby korelacji między życiem społecznym a kulturą. Część czwarta omówi bogatą sferę kultury jako podstawowego aspektu życia społecznego. W części piątej natomiast zatrzymamy się nad problematyką etyki, której właściwe zrozumienie jest podstawowym miernikiem oceny systemów kulturowych i społeczno-politycznych dla lubelskiego autora. Metodą naukową, jaką posłużymy się w pracy, będzie głównie krytyczna analiza źródeł, z uwzględnieniem ich historyczno-genetycznego zaplecza. Autor będzie również korzystał z literatury przedmiotu, stanowiącej podstawę własnych refleksji odnośnie problemu badawczego. Będziemy również podejmować merytoryczne porównania koncepcji antropologicznych Rodzińskiego z innymi autorami, co będzie stanowić doktrynalno-filozoficzne zaplecze dla omawianych problemów. Rozprawa analizuje filozoficzną koncepcję życia społecznego, jakże potrzebną w dobie dzisiejszego kryzysu podstawowych pojęć i punktów odniesienia partnerów interakcji społecznych. 11
W języku polskim o filozofii Rodzińskiego pisano dotychczas relatywnie mało. E. Podrez w pracy: Człowiek, byt, wartość umieszcza Rodzińskiego w gronie czołowych polskich etyków 27. Na odnotowanie zasługują również artykuły: Andrzeja Nowickiego pt. Współczesna katolicka filozofia kultury w Polsce. Personalistyczny pluralizm Adama Rodzińskiego 28 oraz Stanisława Kowalczyka Działalność naukowo-dydaktyczna prof. dra hab. Adama Rodzińskiego 29. Ten ostatni autor w swoich monografiach Zarys filozofii człowieka i Człowiek a społeczność odnotowuje personalizm Rodzińskiego jako cenny wkład filozofa do tomistycznej teorii osoby 30. I. Dec w pracy Transcendencja człowieka w przyrodzie wskazuje na poszukiwanie przez lubelskiego personalistę rozwiązań zapoczątkowanych przez K. Wojtyłę w dziedzinie antropologii 31. Autor niniejszej pracy ma nadzieję, że ułatwi ona zrozumienie istoty personalizmu społecznego Adama Rodzińskiego i dzięki temu przyczyni się do poszerzenia wiedzy o jego dorobku naukowym. 27 E. Podrez, Człowiek, byt, wartość, Warszawa 1989, s. 32 48. 28 A. Nowicki, Współczesna katolicka filozofia kultury w Polsce. Personalistyczny pluralizm Adama Rodzińskiego, Euhemer Przegląd Religioznawczy 1981, nr 3 (121), s. 49 61. 29 S. Kowalczyk, Działalność naukowo-dydaktyczna prof. dr. hab. Adama Rodzińskiego, Roczniki Nauk Społecznych, 25 (1997), nr 1, s. 7 26. 30 Tenże, Zarys filozofii człowieka, Sandomierz 1990, s. 209 210; oraz Człowiek a społeczność. Zarys filozofii społecznej, Lublin 1994, s. 114. 31 I. Dec, Transcendencja człowieka w przyrodzie, Wrocław 1994, s. 55. 12