STUDIA NAD WŁAŚCIWOŚCIAMI GLEB OPADOW OGLEJOW YCH POD LASAMI LIŚCIASTYMI W TERENACH FA LISTY CH PO JE ZIE R ZA M AZURSKIEGO

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE t. XXVI, z. 1, WARSZAWA 175 HJALM AR UGGLA, ZOFIA FERCZYŃSKA STUDIA NAD WŁAŚCIWOŚCIAMI GLEB OPADOW OGLEJOW YCH POD LASAMI LIŚCIASTYMI W TERENACH FA LISTY CH PO JE ZIE R ZA M AZURSKIEGO Instytut G leboznaw stw a i M elioracji W odnych A kadem ii R olniczo-technicznej w O lsztynie W STĘP W silnie urzeźbionych obszarach m orenowych Pojezierza M azurskiego zauważyć można na m ałych stosunkowo terenach zawiłe mozaiki gleb, zróżnicowanych pod względem gatunku, jak i typu. Bliższa obserw acja w skazuje na pew ne praw idłow ości w układzie ty ch gleb, zw iązane głównie z położeniem w teren ie i w ynikającym i stąd różnicam i w w ilgotności, m ikroklimacie, szacie roślinnej itp. Taki układ gleb określa się (za Milnem) jako katenę glebową, czyli rozwój glet> stow arzyszonych w zm iennych w aru n k ach topograficznych, lub też jako,,toposekw encję glebową. W raz ze zróżnicowanym topograficznie terenem zm ieniają się także zespoły roślinne (G illm ann, w edług [15]). W w arunkach leśnych pow stają kateny siedliskowe [15], inaczej ciągi ekologiczne. Ostatnio wyróżnia się tzw. zrzeszenia glebowe (Bodengesellschaften), które nadawać mogą danem u krajobrazow i tak charakterystyczne piętno, że można mówić o krajobrazach glebow ych (B odenlandschaften) [1, 10]. Na obszarze Pojezierza M azurskiego pojęcie krajobrazów glebowych w ydaje się szczególnie ak tu aln e ze w zględu na te re n silnie zróżnicow a ny topograficznie, p o k ry ty m łodym i osadam i zlodow acenia bałtyckiego. CEL BAD AŃ Właściwości gleb pseudoglejowych (a szczególnie ich dynam ika wodna) zostały w yczerpująco opisane w literaturze [1, 2, 4-6, -13]. Znalazły one w łaściw e sobie m iejsce w now ej system atyce gleb PTG. Z licznych obserwacji, a także z literatu ry obcej w ynika jednak, że pseudogleje stanow ią obszerną grupę obejm ującą jednostki glebowe o różnych, a n aw et nie-

4 H. Uggla, Z. Ferczyńska kiedy sk rajn ie odm iennych właściw ościach (chem icznych, fizykochem icznych i biologicznych), a ogniwem silnie wiążącym wszystkie te gleby w pew ną całość są zachodzące w nich procesy odgórnego oglejenia. Badania przeprow adzono w dwóch zrzeszeniach glebow ych, obejm ujących gleby bagienne (względnie pobagienne), opadowoglejowe (pseudoglejowe), brunatne wyługowane i płowe 1. K atena siedliskowa Zamczysko reprezentuje zrzeszenie gleb opadowoglejowych z glebam i brunatnym i w yługowanym i i m urszowym i, natom iast katena Borki zrzeszenie gleb opadowoglej owych z płowymi i torfowym i. Celem tych badań było więc w ykazanie cech w spólnych i różnych m iędzy glebam i tego samego zrzeszenia, porównanie gleb obu zrzeszeń, ustalenie w pływ u roślinności na właściwości gleb, a ponadto zebranie danych do ewentualnego dalszego podziału gleb odgórnie oglejow ych na podtypy bądź odm iany. Ś r o d o w i s k o p r z y r o d n i c z e Badania zostały przeprowadzone na obszarach m orenowych zlodowaęenia bałtyckiego fazy pom orskiej, pokrytych lasam i liściastym i i m ieszanym i (grądy typow e i wilgotne). K atena Zam czysko w ystępuje w N adleśnictw ie Dobrocin na P ojezierzu Iław skim w powiecie M orąg na wysokości około 130 m n.p.m. w te renie lekko falistym w pobliżu obszernych kompleksów bagiennych. Średnia ilość opadów wynosi tu rocznie 604 mm (Morąg), a średnia roczna tem peratura 7 C (Ostróda). Katena Borki położona jest w Nadleśnictwie Borki, w podprowincji Pojezierze W schodnio-bałtyckie w powiecie Giżycko, w silnie falistym terenie m oreny czołowej, na wysokości 187-204 m n.p.m. Panuje tu ostrzejszy klim at: średnia roczna tem peratura wynosi 5, C (Olecko), a roczna ilość opadów 576 m m (Giżycko). OPIS BADANYCH GLEB KATENA ZAMCZYSKO Profil 2 wierzchowina małego kopulastego wzniesienia. Gleba brunatna wyługowana w ytworzona z gliny średniej podścielonej ciężką. Budowę profilu charakteryzuje następujący układ poziomów: A q- A \- A j- -Л 3 (B)-B (B)-(B)w-C. Od głębokości 70 cm w ystępuje ciężka glina m arglista, a w całym profilu są dość liczne korytarze dżdżownic. Gleba ta w ykazuje podobieństwo do gleby z terenu rezerw atu modrzewiowego L enki-s łobity [14]. 1 Szczegółow ym i badaniam i objęto tylko gleby m ineralne.

Gleby opadowoglejowe pod lasami liściastymi 5 Typ siedliskowy to las świeży. W pobliżu odkryw ki drzew ostan składa się ze starych, kilkusetletnich dębów Quercus robur o pierśnicy do 100 cm oraz Carpinus betulus. W podszycie w ystępują: Corylus avellana, Fagus silvatica i Fraxinus excelsior. W runie notowano: Aspergula odorata, Galeobdolon luteum, Carex digitata, Stellaria holostea, M ilium effu su m, Deschampsia caespitosa, Catharinea undulata, M n iu m sp. Próchnica ty p u m uli. Pod cienką w arstew ką ściółki liściastej bezpośrednio zalega poziom A\. Poziom wody gruntow ej w okresie badań był poza zasięgiem profilu. Profil 1 dolna część stoku. Gleba opadowoglejowa zbrunatniała, wytworzona z gliny średniej. Budowa profilu: Л 0- ^ - А 1-(Б)-д-д 1-д2- Cg-C. Typ próchnicy: m oder-m ull. C harakterystyczny w tym profilu jest poziom (B)g, w którym stwierdzono nagrom adzenie związków żelaza. Od głębokości 37 cm w ystępują liczne konkrecje żelazowo-manganowe, a poniżej 100 cm konkrecje wapienne. W profilu nierzadko w ystępują k orytarze dżdżownic. Poziom w ody gruntow ej poza zasięgiem profilu. Typ siedliskowy: las wilgotny. Pojedynczo w ystępują tu: Carpinus b etulus, B etula verrucosa, F raxinus excelsior i Picea excelsa, a w podszyciu Corylus avellana. Runo składa się z: Urtica dioica, Cirsium oleraceum, Chaerophyllum aromaticum, Brachypodium sïlvaticum, Dactylis glomerata, Rubus idaeus, Filipendula ulmaria, Lycopus europaeus, Dryopteris fïlix-m as, M nium sp. Profil 3 podnóże pagórka. Gleba opadowoglejowa wytworzona z gliny średniej. W profilu o układzie poziomów: A q-a \ -A 1-g1-g2-C zw racają uw agę charakterystyczne poziom y opadowoglejow e o barw ie szarozielonkawej z rdzaw ym i plam am i i smugami. Lustro wody gruntow ej poza zasięgiem profilu. W poziomie g± w ystępują liczne drobne konk recje żelazisto-m anganow e (pieprze) tw orząc tam w arstw ę. Do głębokości 130 cm nie stw ierdzono w ystępow ania w ęglanów. W ściółce dom i n u ją szczątki liści jesionu. Typ siedliskowy: las wilgotny, przechodzący niżej w ols jesionowy. D rzew ostan składa się z F raxinus excelsior, a podszyt z C orylus avellana, P runus spinosa i F raxinus excelsior. W runie w ystępują: Chaerop h y llu m arom aticum, Urtica dioica, D ryopteris filix-m a s, C irsium oleraceum, Filipendula ulmaria, E ąuisetum sïlvaticum, Asperula odorata, D aphne m ezereum, A juga reptans, Carex sp., M nium sp. Profil 4 dolinka. Gleba glejowo-m urszowa wytworzona z gliny średniej. Budowa profilu: A Q-A 1M -G 1-G2. Typ próchnicy: m uli m urszasty. W całym profilu w ystępują konkrecje wapienne, których ilość w zrasta w głąb profilu. Do głębokości 30 cm (poziom A XM) w ystępuje glina lekka, niżej glina średnia z w kładkam i iłu (na głębokości 55-65 cm).

6 H. Uggla, Z. Ferczyńska Do głębokości 100 cm w y stęp u ją dżdżownice, natom iast korzenie zn ajd u ją się tylko w poziomie A XM. Typ siedliskowy: ols jesionowy. W drzewostanie w ystępuje Fraxinus excelsior i Corylus avellana. Runo składa się z: Urtica dioica, Chaerop hyllum aromaticum, Fïlipendula ulmaria, E quisetum sïlvaticum, Stachys sïlvatica, A th yriu m filix-fem ina, Cirsium oleraceum, Galeobdolon lu teu m, Glechoma hederacea, R anunculus sp., Viola sp., Carex sp. Ze względu na wysoką zawartość próchnicy, stosunkowo wysokie ph i dużą zasobność w składniki pokarm owe roślin gleby podnóża i dolnej części stoku przypom inają gleby szare lub szarobrunatne odgórnie oglejone. Ze względu jednak na dość płytkie poziomy próchniczne (około 2 0 cm), a jednocześnie silne oglejenie (sięgające nie tylko do poziomów próchnicznych, ale niekiedy n aw et częściowo je obejm ujące), nagrom a dzenie m anganiaków i obecność wielu innych cech typowych dla pseudoglejów, gleby te określono jako opadowoglejow e ciężkie (zgodnie z nom enklaturą ustaloną przez PTG.) KATENA BORKI Profil 1 wierzchowina pagórka. Gleba płowa właściwa, w y tw orzona z gliny zw ałow ej średniej, podścielonej ciężką. Budow a p ro filu: A 0-A 1-A s-a zg-btc -D 1-D2. Na głębokości 0-140 cm w ystępują liczne konkrecje wapienne. Poziom wody gruntow ej poza zasięgiem profilu. Typ próchnicy: m oder. Typ siedliskowy: las świeży. W drzewostanie w ystępują Tilia cordata i Carpinus betulus, a w podszycie Corylus avellana. W runie najw iększy udział m ają: Anem one nemorosa, Dentaria bulbifera, Asperula odorata, Stellaria holestea, Oxalis acetosella, M ajanthem um bifolium, Hepatica nobilis i inne. Profil 3 dolna część stoku. Gleba opadowoglejowa wytworzona z gliny zwałowej lekkiej, o budowie poziomów: A 0-A 1-A 3-A sg-btg2-cg. W glebie tej w ystępuje p rzem yty poziom A3g przechodzący długim i zaciekam i (do 0 cm) w poziom B tg 2, co zdaje się w skazyw ać na pow inow actwa tej gleby z glebą płową, w ystępującą jako dom inujący typ w wyższej części stoku i na wierzchowinie. Typ rozkładu próchnicy moder-mor. Typ siedliskow y: las świeży na przejściu do wilgotnego. W drzew o stanie w ystępują Picea excelsa i Carpinus betulus, a w lukach Betula verrucosa. Podszyt reprezentow any jest przez Corylus avellana, Tilia cordata i Carpinus betulus. W runie w ystępują: Anem one nemorosa, Convallaria majalis, Oxalis acetosella, Equisetum silvaticum, a w mniejszej ilości: Stellaria holostea, Actea spicata, Rununculus lanuginosus, M ilium effusum i Daphne m ezerum.

Gleby opadowoglej owe pod lasami liściastymi 7 Profil 4 podnóże pagórka. Gleba opadowoglej owa oddolnie oglejona, w ytw orzona z gliny lekkiej, a więc gleba stanow iąca p rzejście m iędzy glebam i odgórnie i oddolnie oglejonymi, na co wskazuje też jej budow a profilow a: A 0- A 1- A 2g-g2-CG. O glejenie odgórne zaciekowe przechodzi stopniowo w oddolnie oglejoną skałę m acierzystą. Typ rozkładu próchnicy m oder-m or. Typ siedliskowy: las wilgotny. W drzewostanie dom inuje Picea excelsa i Fraxinus excelsior, a w podszycie Corylus avellana i Tilia cordata. Runo składa się z: Anem one nemorosa, Galeobdolon luteum, Equisetum süvaticum, M aja n th em u m b ifolium, Staclnys silvatica i innych. SKŁAD MECHANICZNY GLEB T eksturalne zróżnicow anie profilów jest bardzo istotną cechą gleb odgórnie oglejonych [8, 10]. M ückenhausen w yróżnia w tych glebach część w ierzchnią lżejszą (Stauleiter) i niższą,,cięższą (Staukörper), na k tó rej grom adząca się woda opadowa, stagnując okresowo, w yw ołuje zjaw iska odgórnego oglejenia w postaci poziomów, zacieków lub plam szarych i rdzawych. Analiza m echaniczna (tab. 1) wykazuje, iż gleby kateny Zamczysko w ytw orzyły się z glin średnich i ciężkich, a b rak w nich tak bardzo charakterystycznej części lżejszej lub jest ona bardzo płytka (5-15 cm). W związku z tym nie w ystępują tu poziomy A 3g, a woda wsiąka w głąb bardzo powoli, w skutek czego oglejenie sięga dość rów nom iernie w głąb profilu, w yw ołując obraz oglejenia m arm urkow ego [7]. Jedynie w brunatnej glebie wierzchowiny w ystępuje grubsza w arstw a lżejsza, w k tórej przebiegają słabe procesy przem yw ania. G leby k a te n y B orki w ytw orzyły się przew ażnie z lekkiej gliny zw a łowej [5]. W glebach pseudoglejowych do głębokości 35-45 cm zalega glina lekka lub piasek gliniasty mocny (tab. 1), niżej w ystępuje glina lekka na granicy średniej, zawierająca około 33% części spław ialnych (w ty m 16-17% iłu koloidalnego), toteż w ytw orzyły się tu c h a ra k te ry styczne poziom y A$g i długie zacieki, a niżej poziom y g± lub gr2- W spom niana część profilu tych gleb, o składzie piasku gliniastego mocnego lub gliny silnie spiaszczonej, jest prawdopodobnie pochodzenia peryglacjalnego i w niej to zachodzą procesy lessiwage. W ŁAŚCIW OŚCI FIZYCZNE GLEB W łaściwości fizyczne są bardzo w ażnym i, w ręcz diagnostycznym i, cechami gleb opadowoglej owych. Woda po przesiąknięciu przez wierzchnią, lżejszą część gleby zatrzym uje się w niższej części profilu, m niej prze-

Skład mechaniczny badanych gleb L'ochanical composition of the soils investigated Tabela 1 Katena Catena Położenie Situation Typ siedliska Habitat type Gleba Soil Profil Profile No. Głębokość Depth cm Szkio- Poziom Skeleton let Horizon ~ d e s 1- parti- % 0,5 0,5-0,25 0,25-0,1 Części ziemiste % Earthy particles % 0,1-0,05 0,05-0,02 0,02-0,005 0,005-0,002 <0,002 Razem Total < 0, 0 2 1 2 3 4 5 6 7 8 10 11 12 13 14 15 16 17 2 0-3 Ai 2,5 3,1 7,4 27,5 15 14 13 7 13 33 о î ы 1 IS) od Д o d O «H Ф Ï N O ft O o & I-I «и <D N 'O -P 'S O O <j- CS< 5-10 A1 1,3 2,8 7, 27,3 10 12 11 11 18 40 rt ' i rtd н 20-30 Aj/В/ fl3 o 1,5 2,8 11,6 20,6 10 12 25 46 p > <1) Я ojo A ^ I S S g 45-55 В/3/ 3,1 2,0.8 31,2 13 7 7 10 20 37 f-i a>o С0-Э0 /В/w 0,7 2,0 1.8 14,2 3 1 31 27 77 Ь я N 0 (U P-l 115-125 С 2, 2,6 3,6 3,8 8 4 14 31 33 78 Z <H W Ul A (U rh >4 V 1 0-5 0,3 2,2 4,3 2,5 16 20 10 10 8 28 5-10 Ai 1,2 2,7 8,1 27,2 15 17 11 10 30 P i -»a Д (U я o q to o rh <H H & -p w Я t\ cvi o H 13 i 25-35 /В/g 1,* 2,7 8.4 ol r-j 70-80 32 1,0 2,6 8.4 26,0 10 13 11 12 17 40 O O rj W 1 rh fb 115-125 Сз 4,8 3,6 7,6 2,8 11 10 12 10 16 38 O I-I r? U O 1 'Ö Гч ûj *rj ft 3 0-5 2,8 Oj 4 3,7 8,5 40,8 15 13 10 6 13 2 O U 10-15 А, 1,5 3,3 8,7 23,0 12 15 5 24 44 20-30 65-75 100-110 Si 0,8 11,5.5 24, 23,0 So 0,0 1,6 4.6 16,8 4 3 18 24 28 70 2 0,1 2,1 4,8 11,1 5 3 20 25 2 74 20 8 12 10 11 13 10 18 15 41 36

- 2 - c.d. ta b e li 1 1 2 3 4 5 6 7 8 10 11 12 13 14 15 16 17 v/ierzchow ina uplan d jp ÙJ Ü) (1> tł H o is <H Л If) W płowa w ła śc iw a proper soil le s s iv é 1 0-1 0 15-20 3 0-3 5 5 0-6 0 100-115 150-1 6 0 Cj <u rh fi «Н 3 0-1 0 А1 Аз A3 S B tc D1 D2 A1 3.6 3.7 8,2 3,6 1,5 2 2,0 3,5 5.8 5. 5,1 2,3 1 6,8 1 6.7 1 8,0 1,0 1 3.7 8,0 4 3,6 3 4,8 3 1,2 3 0.1 2 2.2 1 5,7 2 5,6 17 13 14 13 12 3 8 10 2 7 6 7 1 4 5 6 7 11 0 8 10 10 22 33 8 2,0 3,4 1 6,4 3 1,2 17 10 5 8 Ź2 1 24 22 36 53 B ork i dolna c z ę ść zb ocza lower s lo p e p a r t op adow oglejow a ra in -g ley s o i l 2 0-3 0 3 5-4 5 7 0-3 0 100-1 1 0 A3 B tg2 Cg 3,6 2,5 1,4 1,0 З Л 3,0 2.7 3.7 1 4.4 1 1,0 1 0,0 1 3.5 3 3.2 2,0 3 2.3 2 6,8 16 15 17 16 8 8 10 8 7 6 8 5 10 10 15 17 17 25 33 30 34 135-145 Cs 1,6 2,5 7,2 3 4,3 15 10 8 13 31 <D и o -P % % o Чн P i ćf w -P <U O fn fcfl o rh гн ^ tn co -H rt o rh 3 Д о d О г-1 5 -Г5 -rl p о <u о о он W,П 0) U Н О t3"*я <Ю о о О г-( н > 05 1.У Н О-Н 1 'd П fix) CtJrH!-) О Р< О ГОr's О Х ) fn О) TJ г-1 о to 4 0-1 0 20-30 ' 4 0-5 0 65-7 5 0-100 145-155 A1 A2 ;ü S2 ^2 ß2 G 1,5 3.3 1,2 ;?,i 2.4 1 0,2 2.7 4.0 3.4 2.0 3.7 3.5 14 7 1 0,2 8,0 7,1 1 0,5,5 32,6 3 7.8 3 3,6 3 2. 2,8 2 8,0 24 16 14 15 14 15 8 8 8 6 6 10 13 12 1 8 7 10 12 10 16 16 11 12 17 23 33 34 34 36

B o r k i Z a m c z y s k o t e n a C a t e n a K a p o d n ó ż e f o o t d o l n a c z ę ś ć z b o c z a l o w e r s l o p e p a r t w i e r z c h o w i n a u p l a n d d o l i n k a d e p r e s s i o n p o d n ó ż e f o o t z b o c z e s l o p e w i e r z c h o w i n a u p l a n d со *б c t Н- О о 2 Р- о р р Ф t * 1 а» i l a ß w i l g o t n y m o i s t f o r e s t l a s ś w i e ż y f r e s h f o r e s t o l s j e s i o n o w y a s h - t r e e o l s l a s w i l g o t n y m o i s t f o r e s t l a s ś w i e ż y f r e s h. f o r e s t t y p e H a b i t a t k a s i e d l i s Т у р o p a d o w o g l e j o w a o d d o l n i e o g l e j o n a r a i n g l e y s o i l g l e y e d f r o m b o t t o m o p a d o w o g l e j o w a r a i n - g l e y s o i l p ł o w a w ł a ś c i w a p r o p e r s o i l l e s s i v é g l e j o w o - m u r s z o w a m u c k - g l e y s o i l o p a d o w o g l e j o w a r a i n - g l e y s o i l b r u n a t n a w y ł u g o w a n a l e a c h e d b r o w n s o i l W О н * H О H Ф o ' p ЧХ H ЧХ H го И) hd И» h J taä н- 4 H- Ч о н о н о ф 1 1 H ^ vd Ф ^ M Y? Y??? f И H "'О ЧЛ ЧХ H ГО ч л О ЧЛ о о о ч л О H-* H ЧХ о - о 4M го ч л о о чл о о чл н и ' I ш L > ч 1 л н ru н о чл о о чл о 1 5 0-1 6 0 1 0 0-1 1 5 5 0-6 0 3 0-3 5 1 5-2 0 0-1 0 1, 5-0 ru 0 0 0 1 1 1 ч л ru чл О чл 1 0 0-1 1 0 6 5-7 5 2 0-3 0 1 0-1 5 0-5 1 1 5-1 2 5 7 0-8 0 2 5-3 5 5-1 0 0-5 CD ^ го? Y? Y? Ÿ чо ч л ЧХ Н ЧХ ч х о ч л о о ü _ О о 5 $ Х в $ S S ' О ОТ ОТ ОТ fu fu IV) го н о от о о to > > > > От ОТ <+ЧХ VM о от от ru ü g t a > > > ru H H54.VI ЧХ t 1 0 0 От о > > и «г OT OT OT > I**"!> ГО ru H H H M O 0 от \ > > > ОТ ru bd м м м о от \ > > > > bd \ Ч х н н н о \ w \ V» bd W N H* N O О Ч о о р Н в 1 го го ru н н 1 чо VO 00 v» ^ 1 О O ' О И VÛ ч х ru го ru ru 1 О ЧХ ^ -Ê 1 lu v û VÛ ^ Ф ru ru H H I 4 J ОЭ 1 О чл 1 ЧХ Ф 00 en 0 0 ru ЧХ ЧХ сг> чл ^ И O ' о О О О ч х ч х ru ЧХ 1 03 О чл О 1 ^ со оо чо чл o о чл ГО ru M 1 ^ H N i 1 1 00 м чл H О -О ги ги ги н н (Ji ч л О VÛ - о 1 ч э T u T u ru 0 ^ ч л чп чп чл W a t e r c o n t e n t in v o l. % W i l g o t n o ś ć % o b j ę t. ЧХ ЧХ ЧХ 1 О О О О 00 i T u Ч ] -О ГО -s3 1 Н Н Н Н О 1 *00 - о - о го О) И М N O ' 1 ru ru ru Н О 1 О О * 0 V \ 0 н о - о н ч х ч х ru 4^ ч х 1 О О -О ГО 00 1 ^ V» V о о 1 1 * 1 t 1 1 1 1 1 s i ś j а з w о W H О 03 'О 1 ru И ГО Н М 1 О чо о чл ru ЧХ Ф Ги 00 ЧХ ЧХ 4X 4? ЧХ 0D \X 1 1 1 T u ^ 4x - 0 1 H H 1 H H 1 Ф ~ o ru О ^ ЧЛ H 4^ 1 H M 1 H H 1 vo vd ЧХ H H О H чо ЧХ чл чл ф ф ф Т -1 о ru о о чл 1-> о о (Г» чл чл О Ф -sj ги 0 н О О Н ^ ги И fr ЧХ 4? чл 1 н - о чл о 1 о T u оо чл о чл о о 1 H H Н О 1 СП ги ЧО ru ги СП CD 1 Г\) Н Н И 1 о ф ч л о Н -О О чо ч х ч х чл 1 ч л ЧХ ^ 1 1 о го О О О 1 H Н О 1 1 чл 4 0 4? Ф Н 1 ги И Н 1 1 О 00 ги ЧХ 00 о ^ ЧХ 4N J ï чл О 4^ 00 v n и 1 о о V о о о о чл о о Н Н Н О О 1 ч л -О ч л 4Û оо ч л ^ чл О СП Н Н Н Н Н 1 00 чо -S3 о ги Ф Чл Н Ф 4? w a t e r c a p a c i t y in v o l. % 0 0 H I < г я * e - m o ' p i fd О p О CJ.'àÜ П *1 d p - o a i H- «Ф p i H - p Vh Ф i H c+ ÇD 1 p O B 1 р н О 3 N c t H- Ф Ü t o o P c t N P V1«<1 О c t p * 4 Ф 3 P 0 H* 5 * 0 h Ц 0 0 B u lk d e n s i t y C i ę ż a r o b j ę t o ś c i o w y S o m e p h y s i c a l and c h e m i - N i e k t ó r e w ł a ś c i w o ś c i f i - 1 <3

zyczne 1 chemiczne gleb c a l p ro p e rtie s of s o ils Tabela 2 Ciężar w łaściwy Spec if ic grav ity Porowatość % Poros ity % Pojemność powietrzna według KojjpeckJ *go^ Air capacity a fte r Кореску, % H20 ph SCI CaCO^ Próchn ica Ниmines С ogółem Total С N ogółem Total H 5,0 4, - 56,55 32,8 1,18 27,8 2,4-2 64,50 13,00 4,8 4,6-7,8 4,5 0,60 7,5 2,52 64,30 1,30 4,2 4,0-5,0 2, 0,35 8,3 2,63 41,10 2,65 4,5 4,1-3,1 0, 0,1,0 2,62 34,40 0,40 5,3 4,2 - - - - - 2,63 40,07 0,00 7,8 7,0 17,0 - - _ 6,2 6,1 _ 58,6 34,0 1,85 18,4 - - 6,8 6,6 -,1 5,3 0,40 13,2 2,48 64,10,70 6,7 6,4-5, 3,4 0,31 11,0 2,65 41,00 7,80 6, 6,4 0,05 1, 1,1 0,07 15,7 2,6 35,00 0,00 7,0 6,4 3,37 - - - - - - - 7,6 7,3 1,23 - - - - _ 6,1 6,0 _ 37, 22,0 1,30 16, 2,53 6 i,3 o 10,80 5,7 5,2-7, 4,6 0,57 8,1 2,62 52,10 6,30 5,3 4,8-3,4 2,0 0,22,1 2,77 48,70 11,45 5,5 4, - - - - - 2,7^ 41,00 0,00 6,0 4, 0,25 - - - - - - - 6,6 5,5 0,30 - - - - 2,12 73,10 3,10 6,6 6,1 n.o.-n.d. 48,56 28,17 2,5 10, 2,18 74,30 38,70 6,7 6,2 n*o«n»d* 24,24 14,06 1,86 7,6 2,77 42,20 16,10 7,0 6,5 Q«o n«d* 1,80 1,04 0,06 17,3 _ 6,0 5,6 _ 40,24 23,34 0,80 2,2 2,4 58,23 14,5 4,8 3, - 2,84 1,65 0,17,7 2,60 53,46 15,2 4,7 3,7-1,0 0,53 0,06 8,8 - - - 4,8 4,1-0,38 0,22 0,03 7,3 2,66 34,24 0,8 5,0 4,7-0,24 0,14 0,02 7,0 2,68 38,06 3, 6,5 5,6 - - - - - - - - 8,4 7, 4,4 - - - - % C/N _ - _ 4,7 4,0 _ 48,65 28,22 1,16 24,3 2,55 58,04 20,0 4,6 3,6-5,5 3,45 0,1 18,2 2,61 50,6 8,5 4,8 3,7-2,14 1,24 0,07 17,7 2,65 32,07 4,7 4, 3,8-0,48 0,28 0,02 14,0 2,67 35,5 5,6 5,1 4, - 0,22 о д з 0,01 13,0 2,68 34,85 4,1 6,6 5,2 - - - - - - - - 8,1 7,3 3,7 - - - - _ - - 4,5 3,6 58,03 33,66 1,27 26,5 2,44 68,85 20,1 4,2 3,3 -,52 5,52 0,28 1,7 2,62 51,53 11,3 4,6 4,1-1,0 1,10 0,06 18,3 2,66 35,34 4,6 4,7 5,3-0,28 0,16 0,02 8,0 2,65 35,42 4,8 7, 7,0 1,80 0,14 0,08 0,01 8,0 2,68 33,58 3,4 7, 7,2 8,7 - - - - - - - 8,3 7,3 11.5 ~ - - -

12 H. Uggla, Z. Ferczyńska puszczalnej, w yw ołując charakterystyczne oglejenie w postaci zielonych j. rdzaw ych poziomów lub plam. W obu wym ienionych częściach profilu gleb opadowoglejowych panują odmienne stosunki wodno-powietrzne, przy czym kształtują się one różnie w poszczególnych okresach roku. W zależności od stosunku czasu trw an ia fazy m okrej do suchej, a zw łaszcza czasu trw ania fazy wilgotnej (znajdującej się na przejściu) kształtują się właściwości gleb opadowoglej owych. Należy zaznaczyć, że rozwojowi roślinności sprzyja faza w ilgotna, a trw an ie poszczególnych faz w dużym stopniu zależy od klim atu, c h a ra k te ru skały m acierzystej, pokryw a jącej glebę roślinności itp. []. B adania właściwości fizycznych gleb w obu om aw ianych zrzeszeniach glebowych zostały przeprowadzone w czasie trw ania fazy suchej (lipiec wrzesień). W glebach obu k aten stw ierdzono bardzo w ysoką porow atość w w ierzchnich w arstw ach (tab. 2 ), do czego przyczyniła się zapewne znaczna zawartość próchnicy (tab. 2) i jej charakter. Pojemność pow ietrzna według Koppecky ego (część por zajętych przez pow ietrze po pełnym nasyceniu kapilar) oraz aktualna pojemność pow ietrzna k sz ta łtu ją się w obu zespołach gleb nieco odm iennie. Stosunkow o w y soka zawartość powietrza w czasie badań została wywołana w yjątkow ą suszą. O dm ienne kształtow anie się właściwości w odno-pow ietrznych b ad a nych gleb opadowoglej owych w dużym stopniu uzależnione jest od dynam iki w ysychania tych gleb i przesiąkania wody w głąb. Gleby kateny Zam czysko są znacznie cięższe, u tra ta w ody zachodzi w nich w olniej, a między fazami m okrą i suchą w ystępuje (jak w ynika z polowych obserwacji) dość długo trw ająca faza wilgotna (szczególnie w profilu -3). Dużą rolę odgrywa tu zapewne próchnica mullowa. W lżejszych glebach k aten y Borki fazy te następ u ją po sobie nieco szybciej. G leby te w ykazują najniższą zaw artość pow ietrza, na głębokości 50 cm w ynoszącą 10 /o> Hotena Zamczysko f i i Щ ' Ъ с г Lustro wody gruntowej-grtlund water tobie <-ts Lrf) Ook Grab Hornbeam "z ' ï g ) ' Gis jesionowy Aśh-tree ols Glejowo-murszowa Muck-gley Las wiigotny Moist forest Opadowo-glejowa Rain-gley Las świeży Fresh forest Brunatna wyługowana Lecched brown soi! Typ siedliskowy Habitat type Gleba Soi! Jesion Ash-tres Olcho czarna Black aider

Gleby opadowoglej owe pod lasami liściastym i 13 Hatena Borki Lustro wody gruntowej-ground water table Upc Lime f ^ Grot? JL Hornbeam & Щр Smerh Spruce 1 Olcho czarno? Block alder Rys. 1. Przekrój przez katenę siedliskową: a Zam czysko, b Borki Section trough the habitat catena: a Zam czysko, b Borki a krzyw e ilu stru jące przebieg porow atości oraz pojem ności w odnej i pow ietrznej ak tualnej w ykazują tu bardziej ostre załam ania niż w glebach k aten y Zam czysko (rys. 3). Ciężar objętościowy rzeczywisty we wszystkich badanych glebach jest znacznie niższy w wierzchnich poziomach ze względu na gromadzenie się w nich próchnicy, przy czym w glebach k a te n y Zamczysko, o próchnicy mullowej silnie zm ineralizowanej i częściowo zmieszanej z ziarnam i m ineralnym i, ciężar objętościowy jest nieco wyższy niż w glebach kateny Borki (o próchnicy typu m oder-mor) i w aha się w granicach: 0,6-1,26 g/cm 3 w glebach k a te n y Zamczysko, a 0,76-1,07 g/cm 3 w glebach k a te ny Borki. W niższych poziom ach ciężar objętościow y w zrasta w raz z głębokością i kształtuje się w bardziej ciężkich glebach kateny Zamczysko nieco niżej, co tłum aczyć można lepszą ich strukturalnością (struktura pryzm atyczna, tab. 2). WŁAŚCIWOŚCI FIZYKOCHEMICZNE I CHEMICZNE GLEB Odczyn. Odczyn gleb przedstaw ia się w obu om awianych zrzeszeniach glebowych charakterystycznie. W katenie Zamczysko gleby są m niej kwaśne. Gleba brunatna wyługowana w ykazuje najniższe ph w w ogóle (w poziom ie Ą 0, ale już na głębokości 80 cm odczyn jest obo-

14 H. Uggla, Z. Ferczyńska 50 Ai A3 аз s Ai Az Ю0 ai z cg gs C6 w (ТТЛ Ë A.î с Ü Bl EZS3 \Ш Ш л3 1.. 1 Club-onû 1w ^ ^ 1 g1 г lv- -1 Honkrecje Fe i Мть Fe and Mn concrétions 1 o 1 Honkrecß Ca,C03 CœC03 concretions (B) Kamienie Stones b1* ^ H Horzenie Roots I- " ;1Warstwa Layer Rys. 2. Budowa profilów badanych gleb: ps piasek słabo gliniasty, pgm piasek gliniasty m ocny, gl glina lekka, gs glina średnia, gc glina ciężka, i ił Structure of the soil profiles investigated ps w eakly loam y sand, pgm heavy loam y sand, gl light loam, gs m edium loam, gc h eavy loam, г clay jętny. Opadowoglejowe gleby niższych partii stokowych są w zależności od występowania C ac 03 słabo kwaśne lub obojętne (profil 3: ph w H20 5,3-6,6, profil 1: ph w H20 6,7-7,6). Glejowo-m urszowa gleba dolinki w olsie jesionow ym (profil 4) m a odczyn obojętny (tab. 2). Drugie z om awianych zrzeszeń glebowych (katena Borki) ma na ogół gleby nieco bardziej zakwaszone. Na wierzchowinie gleba płowa aż do skały podścielającej odznacza się odczynem kw aśnym. N ajniższe ph w y stępuje w poziomie przem yw ania (ph w H 20 4,3); w skale podścielającej odczyn jest słabo zasadowy. Gleby pseudoglejowe dolnych partii stoku w ykazują do pewnej głębokości stopniowy spadek odczynu. Najniższe ph w ystępuje w poziomie A \ (ph w H 20 4,2-4,6). W głąb p ro filu ph w zrasta (na głębokości 70-115 cm odczyn jest obojętny).

Gleby opadowoglejowe pod lasami liściastym i 1 50 100 % 50 100 0771 Profil 2-Profile Z-Zomczysko 50 100 % 100 % 50 50 100 cm Profil 3 -Profile 3 -Zamczysko Profil Ч-Profile 4-Borki 3 Rys. 3. N iektóre w łaściw ości fizyczne badanych gleb 1 pojemność powietrzna aktualna, 2 pojemność wodna aktualna, 3 faza stała Som e physical properties of the soils investigated 1 actual air capacity, 2 actual water capacity, 3 saild phase Ja k z powyższego wynika, odczyn w obu katenach kształtuje się w zależności od skały m acierzystej (węglany), procesów typologicznych (procesy glejowe i przem ywania), a także od roślinności, w śród której św ierk w k aten ie Borki, a jesion w katenie Zam czysko odegrały niew ątpliw ie pow ażną rolę. Zakwaszenie gleb opadowoglejowych znajduje swój w yraz również w form ie rozkładu substancji organicznej i jej hum ifikacji. W szystkie gleby kateny Zamczysko cechuje próchnica typu m uli lub m ull-m oder, co św iadczy o sprzyjających w aru n k ach bioekologicznych. Pod cienką w a r

16 H. Uggla, Z. Ferczyńska stw ą liści dość silnie rozłożonych (połowa sierpnia) w ystępuje ciemna w arstw a gleby m ineralno-próchnicznej (muli), oznaczona jako poziom А 1Ъ a pod nią dopiero typowy poziom próchniczny A t. Próchnica. Zawartość próchnicy w glebach obu katen kształtuje się nieco odm iennie (tab. 2 ). W katenie Zam czysko nie zauw aża się zróżnicowania w zawartości próchnicy w zależności od m iejsca w terenie i typu siedliskowego lasu. Gleby tego zrzeszenia zaw ierają w poziomach A \ 7,8-,1%, a w poziomach A± 3,4-5,% próchnicy. W glebach kateny Borki najw iększą zawartość próchnicy w ykazuje poziom A\ gleby pseudoglejowej oddolnie oglejonej w lesie w ilgotnym (,52 /o), najm niejszą poziom A 1 gleby płowej na w ierzchow inie w lesie św ieżym (2,84%). W arunki siedliskowe w yw ierają silny wpływ szczególnie na skład i jakość próchnicy. Z tego w zględu dodatkow o oznaczono skład fra k c y j ny próchnicy w dwóch glebach kateny Zamczysko (profile 2 i 3). Stosunek Ch/Cf, k tó ry określa stopień hum ifikacji próchnicy, kształtu je się w badanych glebach następująco: osiąga najniższe wartości w glebie b ru n atn e j w yługow anej, zajm ującej najw yższe położenie w zespole gleb, i waha się w granicach 0,85-0,3 w poziomie A 1} spadając do 0,63 w ściółce i do 0,15 w poziomie B(B), gdzie praw dopodobnie nagrom adzają się fulwokwasy. W glebie pseudoglejowej (profil 3) stosunek Ch/Cf w poziomie A x wynosi od 0,63 do 1,00, w poziomie g± stosunek ten spada do ok. 0,1, co zapewne wiąże się z pogarszaniem w arunków wodno-powietrznych i z procesami wym yw ania ruchliw ych kompleksów m ineralno-organicznych w głąb profilu. Gęstość optyczna kw asów hum inow ych (I frakcja), obrazująca s to pień ich polim eryzacji, a więc i dojrzałości, kształtuje się w poziomach A 0 rozm aicie ze w zględu na różny stopień rozkładu substancji organicznej (poziom L). O degrał tu zapew ne rolę rodzaj roślinności drzew iastej. Znaczną gęstość optyczną, a więc i dojrzałość, w ykazała próchnica w powierzchniowej części poziomu akum ulacyjnego (A \, w arstw a m ullowa), ale najw yższą dojrzałość próchnicy stwierdzono w poziomach A x na głębokości 5-10 cm (rys. 5). Powyższa charakterystyka próchnicy znalazła także potwierdzenie w przeprowadzonym doświadczeniu nad progiem koagulacji. N ajbardziej podatne na flokulację okazały się kw asy próchnicow e gleby pseudoglejow ej, a najbardziej odporna na koagulację była gleba b ru n a tn a w y łu gowana. Taki stopień dojrzałości próchnicy w badanym zrzeszeniu gleb (Zamczysko) mógł być w yw ołany w łaściw ościam i fizycznym i i m ikrobiologicznym i, które są pom yślne w glebach m urszow o-glejow ej i pseudoglejow ej. Właściwości sorpcyjne gleb (rys. 4). Gleby opadowogle_

Gleby opadowoglejowe pod lasami liściastymi 17 jowe zrzeszone z brunatnym i (katena Zamczysko) odznaczają się dużym nasyceniem kom pleksu sorpcyjnego, co zw iązane jest ze znaczną zaw artością próchnicy m ullow ej oraz części ilastych. Najniższe nasycenie k a tionam i o charakterze zasadow ym V w ystępuje w glebie b ru n atn e j w y ługow anej. Sum a kationów zasadow ych S osiąga w tej glebie n ajn iższe wartości w poziomie słabo w yługowanym A 3(B), gdzie wynosi 5,6 m.e./100 g gleby. Stopień nasycenia tym i kationam i w ynosi w tym poziomie 47%. Gleby opadowoglejowe położone niżej i silniej próchniczne m ają bogatsze kom pleksy sorpcyjne, są więc zasobniejsze. Poziom m ullowy A \ tych gleb zawiera 24-27 m.e./100 g gleby kationów zasadowych, natom iast poziom A 1 16-24 m.e./100 g gleby. Najwyższą sumę zasad stw ierdza się w czarnej ziemi m urszowatej olsu jesionowego w kotlince (profil 4), mianowicie 2-87 m.e./100 g gleby. Stopień nasycenia kationam i o charakterze zasadowym waha się w glebach opadowoglej owych kateny Zamczysko w granicach 75-%, jest więc w ybitnie w ysoki (rys. 4). Równie w ysoki stopień nasycenia w ykazuje gleba olsu jesionowego (profil 4), w której V wynosi 5-8%. Omawiane gleby są na ogół słabo zakwaszone. Kwasowość hydrolityczna H h osiąga w tych glebach najw yższe w artości w poziom ach w ierzchnich, gdzie wynosi 1,08-8,1 m.e./100 g gleby w poziomie A \ oraz 1,36-12,28 m.e./100 g gleby w poziomie A ±. N ależy zaznaczyć, że najw yższą kwasowość w całym profilu wykazała gleba brunatna wyługowana na wierzchowinie, a najniższą gleba m urszowa w kotlince, gdzie Hh w ynosi 0,54-3,63 m.e./100 g gleby. W glebach opadowoglej owych zrzeszonych z płowymi (katena Borki) sum a kationów o charakterze zasadowym jest m niej więcej wyrów nana we wszystkich glebach, z tym że na ogół w zrasta w głąb profilu (nie licząc ściółki). Stopień nasycenia zasadami jest w tych glebach znacznie niższy niż w glebach k a te n y Zam czysko i w aha się od 33,% w poziomie A 1 i 26,6% w poziomie A^g do 1,6% w poziomie Dt gleby płowej. W glebach opadowoglej owych (profile 3 i 4) stopień nasycenia w poziomach A t wynosi tylko 12,-13,4%, lecz w skale m acierzystej tych gleb w zrasta do 76,4% (w profilu 3). Stosunkowo wysokie wartości osiąga tu kwasowość hydrolityczna, przy czym wartość Hh zwiększa się w yraźnie wraz z obniżaniem się terenu: w poziomie A ± gleby płowej na wierzchowinie wartość ta wynosi 6,5, w poziomie A^ gleby opadowoglejow ej zbocza 14,3, a w poziomie Ai gleby opadowoglej owej oddolnie oglejonej u podnóża zbocza 23,1 m.e./100 g gleby. Zawartość wapnia i magnezu. Zawartość kationów Ca2+ i Mg2+ kształtuje się w glebach obu katen podobnie i ma dwa maksima: w poziom ach organicznych (A0) i w skale m acierzystej (rys. 4). W w iększości gleb w dolnych partiach profilów w ystępuje C ac 0 3 (tab. 2 ). Na 2 Roczniki gleboznawcze

18 H. Uggla, Z. Ferczyńska I I PZ^5 L - I MgO ^ 0 * 0 L-LLLJ a i2 o3 S100 50 0 m.e./100g gleby-m.e./100g o f soi! V100 к ' ' ' 50 ' ' О Profil 2 Profile Z Zamczysko Г/о P0. Zu5 20 25% MgO CaO Fe2 03 Alz 03 7 6 5 4 jlhh20 Fe203 AI2O3 S 100 50 О тпе./foog g/eóy-m.e./700g of soil i i i i i i i i i i i 0 V100% 50 Profil 3 Profile 3 Zamczysko 0 0,4% Pz05 MgO 15% CaO Fez 03 Al203

Gleby opadowoglejowe pod lasami liściastym i 0 0.2 %P205 i i i i Profil 1 Profile 1 Borki Profil 3 Profile 3 -Borki,,,,,, T r-, Fez 03 0 5 10% Alz 03 Profit 4 Profile 4 - Borki Rys. 4. W łaściwości fizykochemiczne i chemiczne badanych gleb Physico-chem ical and chemical properties of the soils investigated

20 H. Uggla, Z. Ferczyńska \ - \ a! Or'pf'.i U Dnpfifg U X \ 500 550 E00 650 700 750 m u Rys. 5. K rzyw e ekstynkcji kw asów hum inow ych (I frakcja) z poziom ów A Q} A \ i A t badanych gleb Curves of extinction of hum ic acids (1st fraction) from the A 0, a \ and A± horizon of the soils investigated ogół w kom pleksie sorpcyjnym zaw artość w apnia jest ок. 2-5 razy w yższa niż m agnezu, ale niekiedy stosunek Ca/Mg w badanych glebach zbliża się do jedności. Należy stwierdzić, że gleby kateny Zamczysko odznaczają się wyższą zaw artością w apnia i m agnezu niż gleby k aten y Borki, ale tylko w poziom ach w ierzchnich; w niższych p artiach profilów zasobność w te sk ładniki w yrów nuje się. Zawartość fosforu. Zapasy fosforu ogółem w glebach opadowoglej owych katen y Zam czysko są w yjątkow o w ysokie (rys. 4). W ynoszą one 0,13-0,23% w poziomach A± i 0,03-0,3% w opadowoglejowych. N ajm niej zasobne w ten składnik są gleby b ru n atn e w yługow ane w ierzchow iny, najbardziej gleba glejow o-m urszow a kotlinki, gdzie zawartość P 2 O 5 wynosi w poziomach A tm 0,32-0,36% (niżej zawartość ta spada do 0,03%). W katenie Borki zawartość P 2 O5 w zrasta w glebie wraz ze spadkiem terenu. I tak w poziom ach A t wynosi: na w ierzchow inie 0,03%, w dolnej części zbocza 0,07%, u podnóża zbocza 0,0%, a w głębszych p a r tiach profilu analogicznie 0,1 2 %, 0,12% i 0,13%. We wszystkich glebach tej kateny zawartość fosforu i potasu przysw ajalnego osiąga m inim alne w artości na głębokości ok. 35 cm. Zawartość żelaza i glinu. Rozmieszczenie Fe 2 0 3 i A12 0 3

Gleby opadowoglejowe pod lasami liściastymi 21 w profilach badanych gleb kształtuje się na ogół podobnie, z tym że w glebach kateny Zamczysko składników tych jest znacznie więcej niż w glebach kateny Borki (rys. 4). W zrzeszeniu gleb pseudoglejowych z brunatnym i (Zamczysko) zauważa się ponadto dość w yraźne różnice w zawartości om awianych składników w zależności od typu gleby i jej m iejsca w reliefie. I tak gleba b ru n atn a w yługow ana położona na w ierzchowinie zawiera ogółem: Fe 20 3 1,6-5,24% i A120 3 2,58-7,57%. W glebie pseudoglejowtej zbocza znajduje się ogółem: 1,17-3,32% Fe 20 3 i 3,47-6,46% A120 3, natom iast w glebie podnóża: 3,4-6,05% Fe 20 3 ogółem i 4,51-7,24% A120 3 ogółem. W glebach tych m aksym alne wartości dla żelaza stw ierdza się w głębszych partiach profilu, co w pewnym stopniu może być zw iązane z rucham i zstępującym i i w stępującym i wody [6 ]. W glebie glejowo-m urszowej kotlinki zawartość żelaza i glinu kształtuje się różnie, co związane jest z odmiennie przebiegającym i w niej procesam i glebow ym i (m urszenie, oglejenie oddolne). Ogólna zawartość Fe20 3 wynosi tu 3,3% w poziomie АлМ i 2,7% w poziomie CG, natom iast ogólna zawartość A120 3 analogicznie: 8,3-.1% w poziomie А гм i 3,7% w poziomie CG. W zrzeszeniu gleb opadowoglejowych z płowymi (katena Borki) zarówno Fe 2G3, jak i A120 3 rozmieszczone są w profilu podobnie, tzn. składników tych w głębszych p artiach profilów w ystępuje rów nież w ięcej niż w partiach wierzchnich: w poziomie A ± 1,1-1,60% Fe 20 3 i 2,01- -3,67% A120 3, natom iast w poziomach B t lub g2 2,37-5,65% Fe 20 3 i 4,73-10,32% A120 3. I w tym zrzeszeniu najw iększe ilości om awianych składników znajd u ją się w glebie podnóża (pseudoglej ogle jony), ale tu taj osadzenie się Fe może być związane z silnym i rucham i w stępującym i wody. D Y SK U SJA I PODSUM OW ANIE WYNIKÓW Ja k w ynika z porów nania właściwości gleb opadow oglejow ych obu b a danych zrzeszeń, gleby te, mimo przynależności do jednego typu, różnią się w yraźnie. Różnice zachodzą tu we właściwościach fizycznych, fizykochem icznych, chem icznych i biologicznych. Gleby pseudoglejowe kateny Borki, w ystępujące w zespole z glebam i płow ym i zajm ującym i środkow e i wyższe położenia stokow e oraz w ierzchow inow e, zaliczono, na podstaw ie przeprow adzonych badań, do t y powych. Odznaczają się średnio ciężkim składem mechanicznym, a w wierzchniej części profilu (wykazującej ślady perstrukcji peryglacjalnej) zachodzą procesy przem yw ania i osadzenia się na głębokości ok. 40-50 cm pew nych ilości iłu koloidalnego, co przy takiej wilgotności mogło doprowadzić do przyspieszenia pow stania poziomów opadowoglejow ych. Pod

22 H. Uggla, Z. Ferczyńska względem genetycznym pseudogleje te należałoby zaliczyć do w tórnych [4]. W iosną i w czesnym latem gleby te są bardzo w ilgotne, a pod koniec okresu wegetacyjnego silnie przesychają. K w aśny odczyn tych gleb i próchnica typu m oder i m oder-m or, a zarazem m niejsza zasobność w składniki pokarmowe, kw alifikują je (jako niew ątpliw ie pod w ielu względam i podobne do gleb płow ych, od których głównie różnią się siln iejszym i zjaw iskam i opadow oglejowym i) do gleb m ezotroficznych. P ro cesy opadowoglejowe w tym zrzeszeniu gleb mogły ulec nasileniu i przyspieszeniu przez w pływ grom adnie w ystępującego i stale protegow a nego przez człowieka świerka. Gruba w arstw a butw iny (moder, m oder- -mor) niew ątpliw ie m usiała przyczynić się do zakwaszenia wierzchnich poziomów gleby, a w rezultacie do przyspieszenia procesów przem yw a nia iłu koloidalnego i w ym yw ania składników w głąb profilu. Przez ugniatające działanie płaskich system ów korzeniowych świerka mogło rów nież nastąpić pogorszenie właściwości fizycznych podglebia i szybsze pow staw anie pseudoglejów [3, 5]. Gleby kateny Zamczysko (pseudoglejowe i brunatne wyługowane) ze względu na ich cięższy, a zarazem bardziej jednolity skład mechaniczny, odznaczają się odm ienną dynam iką w odną niż gleby k a te n y B orki o sk ładzie m echanicznym lżejszym i bardziej zróżnicow anym w profilu. W k a tenie Zamczysko w ystępujące po sobie w ciągu okresu wegetacyjnego fazy: m okra (a raczej silnie w ilgotna) i sucha, są, jak w ykazały obserw acje terenow e, m niej w yraźne, a sprzyjająca rozw ojow i roślinności leśnej faza pośrednia (wilgotna) trw a stosunkowo długo. Stąd gleby tego zrzeszenia w norm alne pod względem ilości opadów lata nie przesychają na początku jesieni ta k silnie, jak typow e pseudogleje, do k tórych n a leżą gleby zrzeszenia Borki, gdzie średnia roczna ilość opadów jest zresztą znacznie niższa. Nie tworzą się też głębokie szczeliny i zacieki pseudogleju, sięgające w glebach kateny Borki do głębokości ok. 0 cm w głąb profilu. Oglejenie odgórne przejaw ia się w glebach kateny Zamczysko w postaci m arm urkow atej i stopniowo zanika począwszy od głębokości ok. 1 2 0 cm. Podane rozw ażania prow adzą do w niosku, że om aw iane gleby zrzeszenia Zam czysko nie należą do typow ych. Są one bardzo zbliżone z je dnej strony do gleb określanych w Polsce jako gleby szare, a z drugiej zaś do wyróżnianych przez Mückenhausen a i innych gleboznawców [1, 8 ] oglejonych pelosoli (Pelosol-Pseudogley). Między glebami obu opisywanych zrzeszeń zachodzą także w yraźne różnice we właściwościach chemicznych. Wyższa zawartość części spławialnych (a szczególnie iłu koloidalnego) w całym profilu gleb kateny Zamczysko w arunkuje ich większą zasobność w składniki pokarmowe, a wyższy odczyn (zbliżony do obojętnego) stw arza lepsze w a ru n k i do

Gleby opadowoglejowe pod lasami liściastymi 23 rozw oju m ikroorganizm ów. Z ew nętrznym w skaźnikiem lepszej sp rawności tych gleb w porów naniu z glebam i k a te n y Borki jest ch a ra k te rystyczna próchnica mullowa, której powstanie niew ątpliw ie m a związek z bogatym runem i obfitym podrostem jesionow ym, którego opadłe liście szybko się rozkładają, tw orząc próchnicę słodką (mullową). Mimo że na ogół w glebach k a te n y Zam czysko gęstość optyczna k w a sów hum inow ych jest stosunkowo niska, należy zwrócić uwagę na to, iż poziomy akum ulacyjne głębsze A 1 i znajdujące się bezpośrednio pod ściółką A \ w ykazują znacznie wyższe wartości E w glebach położonych u podnóża (muli) i w kotlince (hydrom ull zm urszały) niż analogiczne poziomy w glebie b ru n atn ej w yługow anej na w ierzchow inie (muli). Stosunki te, których nie należy uogólniać, można by tłum aczyć lepszym i w arunkam i w odnym i i biologicznym i siedliska w m iejscach niżej położonych (czego dowodem może być choćby lepsza struktura, większa próchniczność gleby i obecność dżdżownic). To z kolei niew ątpliw ie m a zw iązek z w iększym stopniem zacienienia oraz w ybitnie dobrze rozkładającym się m ateriałem organicznym, wchodzącym w skład ściółki (przew a ga liści jesionowych, gdy tymczasem w ściółce partii wierzchowinowej dom inują gorzej rozkładające się i zaw ierające garbniki liście dębowe). Podsum owując należałoby zaliczyć badane przez nas gleby kateny Zamczysko zgodnie z system atyką PTG do gleb opadowoglejowych (pseudoglejowych) ciężkich, a według nom enklatury zachodnio-niemieckiej do gleb pelo-pseudoglej owych. Natom iast zgodnie z badaniam i Reutera gleby te zaliczyć by należało do pseudoglejów odmiany eutroficznej, a n aw et próchnicznej [1 1 ]. Ze w zględu na omówione w yżej różnice we właściwościach, a szczególnie w żyzności gleb opadowoglejowych, należałoby się zastanowić nad celowością w yróżniania odm iany eutroficznej tych gleb jako podtypu (lub innej jednostki system atycznej) w system atyce gleb Polski. Można by ew entualnie w prow adzić określenie stosow ane przez gleboznawców zachodnich (Pelosol-Pseudogley = Pelo-Pseudogley), um ożliw iające w yróżnienie k artograficzne ty ch gleb, co m ogłoby mieć duże znaczenie dla p ra ktyki leśnej. METODYKA BADAŃ W szystkie analizy i oznaczenia w ykonano m etodam i powszechnie stosowanym i. I tak właściwości fizyczne (w odno-pow ietrzne i ciężar objętościowy) oznaczono m etodą cylinderkową, ciężar właściwy m etodą piknom etryczną, skład m echaniczny m etodą areom etryczną Bouyoucosa według Casagrande w m odyfikacji Prószyńskiego, kwasowość hydrolityczną i sum ę zasad m etodą K appena. W ęgiel ogólny oznaczono m e

24 H. Uggla, Z. Ferczyńska todą Tiurina, azot ogólny m etodą K jeldahla, CaCOo m etodą Scheiblera, a odczyn potencjom etrycznie. Analizę frakcjonow aną próchnicy w glebach kateny Zamczysko wykonano m etodą Ponom ariew ej-n ikołajew ej (w m odyfikacji Kozakiewicza). W NIOSKI 1. Gleby opadowoglejowe kateny Zamczysko m ają odmienne stosunki wodne w porównaniu z analogicznymi glebami kateny Borki. Stosunki wodno-powietrzne tych gleb są w ciągu okresu wegetacyjnego bardziej w yrów nane, co zw iązane jest z ich cięższym składem m echanicznym (koloidy m ineralne), zaw artością próchnicy m ullow ej, zw artym runem dobrze ocieniającym glebę i wilgotniejszym klim atem. W glebach kateny Borki stosunki wodno-powietrzne są mniej w yrów nane ze względu na lżejszy skład m echaniczny i tek stu rę (wtórną) profilu. 2. G leby opadowoglejow e k aten y Zam czysko są w ybitnie żyzne (eu tro ficzne), o czym między innym i świadczy wysoka zawartość próchnicy (mullowej), ich stru k tu ra, słabo kw aśny lub zbliżony do obojętnego odczyn oraz wysoka zasobność w Ca, Mg i P. G leby k a te n y Borki są b a r dziej kwaśne, zaw ierają próchnicę m oderową (lub m oder-mor) i są m niej zasobne w Ca, Mg i P (gleby m ezotroficzne). 3. Rozpatrując kompleksowo omawiane gleby kateny Zamczysko można zauważyć, że zasobność gleb w zrasta od wyżej położonych gleb brunatnych wyługowanych, poprzez pseudoglejowe ciężkie (pelo-pseudogleje) do ciężkich gleb glejow o-m urszow ych, co też znajd u je odzw ierciedlenie w typach lasu (las świeży, las wilgotny, ols jesionowy). W katenie Borki gleby pseudoglejow e oddolnie oglejone są najbardziej zakw a szone i najm niej zasobne. Ze względu na silne zakwaszenie mogą one być narażone na bielicow anie, zwłaszcza wobec obecności znacznej domieszki świerka w drzewostanie. Św ierk w tej katenie w pływ a także na przebieg procesów opadowoglejow ych. 4. G leby opadowoglejow e k aten y Zam czysko odbiegają swoimi w łaściw ościam i od typow ych gleb opadowoglejow ych. Dlatego w ydaje się celowe wyróżnienie ich w randze podtypu jako pelo-pseudoglejów, co um ożliw i ich w yodrębnienie kartograficzne z korzyścią dla p rak ty k i leśnej. PIŚM IENNICTW O [1] Bleich К. E. i in.: Landschaften und Böden B aden-w ürttem bergs insbesondere hydrom orphe Böden. E xkursionen A und B. M itteilungen der D eutschen B odenkundlichen G esellschaft 14, Stuttgart-H ohenheim 171.

Gleby opadowoglejowe pod lasami liściastymi 25 [2]Chirita C. D.: W aldbau auf P seudogleyen in R um änien. P seudogley und Gley. Ernst Schlichting u. Udo Schw ertm ann. Verlag Chemie, W einheim / /B erg str. 173, 605-611. [3] D ie ökologischen Folgen des intensiven N adelholzanbaus in L aubw aldgebieten der gem ässigten Zone Europas. A llgem eine Forst Z eitschrift 1, M ünchen 168. [4] Duchaufour P.: Precis de pedologie. Paris 165, 481. [5] Ferczyńska Z.: Z w iązek m iędzy pokryw ą glebow ą a niektórym i zespołam i i podzespołam i roślinnym i rezerw atu Borki. M aszynopis. [6] Koneck a-b e 11 e у К. i inni: W pływ procesu odgórnego oglejenia na kształtow anie się gleb w ytw orzonych z gliny zw ałow ej. Rocz. glebozn. 170, 21, 1. [7] Laatsch W.: D ynam ik der m itteleuropäischen M ineralböden. 4. A ufl., D resden und Leipzig 157. [8] M ü с к e n h a u s e n E.: Entstehung, E igenschaften und System atik der Böden der B undesrepublik D eutschland. D LG -V erlag GMBH, Frankfurt am Main 162. [] M ückenhausen E.: Le pseudogley. Science du Sol, 163, 1. [10] Mückenhausen E: Pseudogleye und G leye in der B odengesellschaft der hum iden, gem ässigt w arm en K lim aregion. Pseudogley u. Gley. Ernst Schlichting u. Udo Schw ertm ann, V erlag Chem ie, W einheim /Bergstr. 173, 147-157. [11] Reuter G.: Eutrophe P seudogleie auf W ürm -G eschiebem ergel. 7th Intern. Congress of Soil Science, Madison, Wise. USA, 160, 2. [12] Schmiedel H.: Die geologischen und regional-standörtlichen G rundlagen der P seudogley-a usbildung und V erbreitung in Sachsen. A rchiv, für Forstw esen. A kadem ie-v erlag, B erlin 163, 12, 2. [13] Siuta J.: W pływ procesu glejow ego na kształtow anie się cech m orfologicznych i w łaściw ości chem icznych profilu glebow ego. Rocz. glebozn. 161, 10. [14] Uggla H.: Z badań nad brunatnym i glebam i leśnym i Pojezierza M azurskiego. Folia Forest. Polon. 162, Ser. A, 8. [15] Uggla H., Ferczyńska Z.: Stosunki glebow e w katenie siedlisk borow ych Kudypy. Zesz. nauk. W SR Olszt. 16, 25, 70. X. УГГЛЯ, 3. ФЕРЧЫНЬСКА ИССЛЕДОВАНИЯ СВОЙСТВ ОСАДОЧНО-ГЛЕЕВЫ Х ПОЧВ ПОД ЛИСТВЕННЫМИ ЛЕСАМИ В ХОЛМИСТЫ Х РАЙ ОН АХ М АЗУРСКОГО ПООЗЕРЬЯ Институт почвоведения и мелиорации С ельскохозяйственно-техническая академия в Олыитыне Резюме В холмистом районе М азурского Поозерья проведено исследования двух почвенны х сообществ: псевдоглеевы х почв с бурыми выщелоченными (катэна Замчыско) и псевдоглеевы х почв с псевдоподзолистыми (катэна Борки). Почвы обеих катэн образовались из моренных глин балтийского обледенения поморской ф а зы, но почвы на территории катэны Борки имели более легкий механический состав и сверху на глубину около 40-50 см приобрели характер песчанисты х в результате перигляционных явлений. В обоих случаях на пониж ениях рельеф а произрастает лес более влажного типа.

26 H. Uggla, Z. Ferczyńska На основании местных наблюдений и лабораторных исследований установлено, что псевдоглеевы е почвы, выступающие в сообществе с бурыми почвами (катэна Замчыско) характеризую тся иным, более дифференцированны м в течение вегетационного периода водным режимом, неж ели более легкие, текстурально более измененные псевдоглеевые почвы, выступающие в сообщ естве с псевдоподзолистыми почвами (катэна Борки). Первые из них такж е значительно более богаты резервами питательных элементов. (N, Р, Mg, Ca), а такж е содерж ат больше гумуса (мулового). Если исследованные псевдоглеевые почвы, объединенны е с псевдоподзолистыми принадлежат к типичным почвам, то псевдоглеевые, объединенны е с бурыми, являются менее типичными, и каж ется целесообразным выделить их среди типа осадочно-глеевы х почв, как отдельный подтип (пело-псевдоглеевый). Н. UGGLA, Z. FERCZYŃSKA STUDIES ON PROPERTIES OF RAIN-G LEY SOILS UNDER DECIDEOUS FORESTS IN HILLY AREAS OF THE M AZURIAN LAKELAND D epartm ent of Soil Science and R eclam ation A gricultural-t echnical U niversity of Olsztyn Summary In hilly areas of the M azurian L akeland tw o soil assotiations w ere in vestigated, viz.: pseudogley soils w ith leached brown soils (catena Zamczysko), and pseudogley soils w ith soils lessivés (catena Borki). The soils of both catenas developed from boulder loam s of the Pom orze phase of Baltic glaciation, but the loam s of the catena Borki had lighter m echanical com position and contained from top to the depth of about 40-50 cm high sand adm ixture, w hich had been brought about by the peryglacial phenom ena. In either case fresh forest is grow ing in higher parts and m oist one on low er parts of the area. On the basis of area observations and laboratory experim ents it has been found, that pseudogley soils are accom panied by brow n soils (catena Zam czysko) distinguishing them selves w ith w ater conditions, w hich are differentiated than in lighter and textu rally more transform ed pseudogley soils w hich are associated w ith soils lessivés (catena Borki) The form er are m uch richer in reserves of nutrients (N, P, Mg, Ca) and cation higher am ounts of hum us (mull). P seudogley soils occurring in association w ith soils lessivés belong to typical soils, w hile pseudogley soils asociated w ith brown soils are less typical and it seem s purposeful to distinguish such soils as a separate subtype (pelo-pseudogley) w ithin the type of rain-gley soils. Prof. dr Hjalmar Uggla Instytut Gleboznawstwa i Meliorcucji A. R.-T. w Olsztynie Wpłynęło do PTG w czerwcu 173 r.