Tom 4 Nauka o przestępstwie Wyłączenie i ograniczenie odpowiedzialności karnej Pod redakcją Lecha K. Paprzyckiego
SYSTEM PRAWA KARNEGO Nauka o przestępstwie. Wyłączenie i ograniczenie odpowiedzialności karnej Tom 4
SYSTEM PRAWA KARNEGO Nauka o przestępstwie Wyłączenie i ograniczenie odpowiedzialności karnej Tom 4 REDAKTOR NACZELNY SYSTEMU PRAWA KARNEGO ANDRZEJ MAREK ZASTĘPCA REDAKTORA NACZELNEGO SYSTEMU PRAWA KARNEGO LECH K. PAPRZYCKI
Nauka o przestępstwie Wyłączenie i ograniczenie odpowiedzialności karnej Tom 4 Redaktor dr hab. Lech K. Paprzycki Autorzy dr Grzegorz Bogdan Uniwersytet Jagielloński; prof. dr hab. Tadeusz Bojarski Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie; dr hab. Zbigniew Ćwiąkalski prof. Wyższej Szkoły Prawa i Administracji Przemyśl Rzeszów, Uniwersytet Jagielloński; dr Piotr Gensikowski Sąd Rejonowy w Grudziądzu; prof. dr hab. Józef K. Gierowski Uniwersytet Jagielloński; dr hab. Zbigniew Jędrzejewski prof. Uniwersytetu Warszawskiego; dr hab. Piotr Kardas prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego; dr hab. Michał Królikowski Uniwersytet Warszawski; dr Rafał Kubiak Uniwersytet Łódzki; dr Jan Kulesza Uniwersytet Łódzki; dr hab. Jerzy Lachowski prof. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; dr hab. Jarosław Majewski prof. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie; dr hab. Lech K. Paprzycki Prezes Sądu Najwyższego kierujący Izbą Karną, prof. Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie; dr hab. Łukasz Pohl prof. Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu; dr hab. Janusz Raglewski Uniwersytet Jagielloński WYDAWNICTWO C.H. BECK INSTYTUT NAUK PRAWNYCH PAN WARSZAWA 2013
Wydano we współpracy z Instytutem Nauk Prawnych PAN w Warszawie Poszczególne części opracowali: Grzegorz Bogdan rozdz. III 19, 21 Tadeusz Bojarski rozdz. II 8 Zbigniew Ćwiąkalski rozdz. III 18 Piotr Gensikowski rozdz. III 20 Józef K. Gierowski/Lech K. Paprzycki rozdz. II 9 Zbigniew Jędrzejewski rozdz. I 1 Piotr Kardas rozdz. IV 22 25 Michał Królikowski rozdz. I 4 Rafał Kubiak rozdz. I 5 i 6 Jan Kulesza rozdz. I 2 Jerzy Lachowski rozdz. I 3 i 7, rozdz. II 15 Jarosław Majewski rozdz. II 14 Łukasz Pohl rozdz. II 10 13 Janusz Raglewski rozdz. III 16 17 Redakcja: Julita Nowak Wydawca: Dagna Kordyasz Wydawnictwo C.H. Beck 2013 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C.H. Beck Druk i oprawa: Totem, Inowrocław ISBN 978-83-255-1311-5 ISBN e-book 978-83-255-3460-8
Przedmowa Słowo wstępne redaktora tego tomu musi mieć wyjątkowy charakter, gdyż przygotowanie tej części systemu miało być udziałem przede wszystkim Profesora Andrzeja Marka. Nagła śmierć Profesora pokrzyżowała te plany, a Wydawnictwo powierzyło mi kontynuowanie prac redakcyjnych. Wiązało się to z koniecznością opracowania tych części tomu czwartego, które przygotowywał Profesor Andrzej Marek, lecz nie zdążył ich napisać. O przygotowanie tych zagadnień zwróciłem się do Profesora Tadeusza Bojarskiego, Profesora Michała Królikowskiego i Doktora Jana Kuleszy, którym w tym miejscu wyrażam szczególne podziękowanie. Wszystko to jednak spowodowało znaczne opóźnienie w przygotowaniu do druku tego tomu. Tom czwarty obejmuje ogromną i jednocześnie bardzo trudną problematykę, o fundamentalnym znaczeniu w prawie karnym materialnym. Wymagało to obszernego opracowania poszczególnych instytucji, z których każda mogłaby być przedmiotem nawet kilku dużych monografii. To, z kolei, spowodowało, że tom ten liczy znacznie ponad tysiąc stron, ale podział na dwa tomy był merytorycznie nieuzasadniony. Poszczególne rozdziały i paragrafy tego tomu zostały przygotowane przez Autorów, którzy od wielu lat interesują się podejmowaną problematyką, należąc do nieco starszego, ale także, a nawet przede wszystkim, do najmłodszego pokolenia prawników. Co więcej, współautorem jednego z opracowań jest, co prawda prawnik dr Józef K. Gierowski, który dziś jest przede wszystkim doktorem habilitowanym w zakresie psychologii, profesorem nauk medycznych, będąc jednocześnie kierownikiem katedry psychiatrii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. To pozwoliło opracować w sposób pełny problematykę z pogranicza prawa karnego, psychiatrii i psychologii. Wartość naukowa tomu czwartego to zasługa Współautorów, którzy w ostatnim czasie uaktualnili przygotowane znacznie wcześniej opracowania, co umożliwiło podjęcie końcowych prac redakcyjnych i wydawniczych, z ogromnym i efektywnym udziałem Wydawcy Pani Dagny Kordyasz. Warszawa, wrzesień 2013 r. Prof. dr hab. Lech K. Paprzycki
Spis treści Przedmowa... Wykaz skrótów... Rozdział I. Okoliczności wyłączające bezprawność... 1 1. Zagadnienia ogólne.... 30 I. Typ czynu zabronionego (niem. Tatbestand) a bezprawność (brak realizacji znamion typu a kontratypy).... 30 II. Materialne uzasadnienie kontratypów... 94 III. Kontratypy a okoliczności wyłączające winę.... 129 IV. Kontratypy a zasada nullum crimen sine lege... 144 V. Podmiotowe znamiona okoliczności wyłączających bezprawność... 148 2. Obrona konieczna.... 157 I. Uwagi ogólne... 157 II. Znamiona zamachu.... 175 III. Znamiona obrony... 195 IV. Znamiona strony podmiotowej obrony koniecznej... 219 V. Przekroczenie granic obrony koniecznej i jego ocena prawnokarna... 224 VI. Strach i wzburzenie jako znamiona odrębnej regulacji kodeksowej w ramach instytucji obrony koniecznej... 229 VII. Szczególne rozwiązanie z 4 i 5 art. 25 KK... 246 3. Stan wyższej konieczności... 257 I. Istota stanu wyższej konieczności... 257 II. Przesłanki stanu wyższej konieczności.... 268 III. Uchylenie bezprawności przez stan wyższej konieczności... 298 IV. Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności jako kontratypu... 306 4. Kolizja obowiązków... 312 I. Uwagi ogólne... 312 II. Konstrukcja kolizji obowiązków... 314 III. Klasyfikacja kolizji obowiązków jako okoliczności znoszącej przestępność.... 316 IV. Dylemat epistemiczny jako okoliczność mająca wpływ na możliwość zawinienia... 320 V. Podsumowanie... 321 5. Dozwolony eksperyment.... 322 I. Wprowadzenie... 322 II. Geneza ustawowej konstrukcji dopuszczalnego ryzyka i dozwolonego eksperymentu.... 323 III. Uwagi terminologiczne.... 333 IV. Kontratyp dozwolonego eksperymentu w świetle teorii kolizji dóbr i opłacalności społecznej... 339 V. Podmiotowe znamię kontratypu dozwolonego eksperymentu.... 344 VI. Zasady ostrożnego eksperymentowania... 351 VII. Zgoda uczestnika eksperymentu.... 364 VIII. Zbieg kontratypu eksperymentu z innymi okolicznościami wyłączającymi bezprawność.... 388 V XI VII
Spis treści VIII 6. Dopuszczalne ryzyko sportowe... 393 I. Wprowadzenie... 393 II. Pojęcie sportu. Teoria autonomii prawa sportowego... 394 III. Koncepcje uzasadniające legalność gier sportowych... 396 IV. Legalność pierwotna uprawiania sportu.... 406 V. Podsumowanie... 419 7. Inne kontratypy.... 419 I. Działanie w granicach szczególnych uprawnień i obowiązków.... 419 II. Znaczenie zgody dysponenta dobra prawnego.... 424 III. Zabiegi lecznicze... 433 IV. Legalna aborcja.... 440 V. Karcenie małoletnich... 451 VI. Ostateczna potrzeba wojskowa.... 455 VII. Samopomoc legalna... 462 VIII. Problem zwyczaju jako okoliczności wyłączającej bezprawność... 462 Rozdział II. Okoliczności uchylające lub umniejszające winę.... 465 8. Uwagi ogólne pozór czynu.... 482 9. Niepoczytalność i poczytalność ograniczona... 501 I. Wprowadzenie... 501 II. Poczytalność.... 506 III. Niepoczytalność... 510 IV. Poczytalność ograniczona.... 543 V. Ustalenie wystąpienia zakłócenia czynności psychicznych... 547 VI. Konsekwencje prawnokarne niepoczytalności i poczytalności ograniczonej... 561 VII. Niepoczytalność i poczytalność ograniczona a inne okoliczności ograniczające odpowiedzialność karną.... 563 VIII. Podsumowanie... 569 10. Błąd co do znamion czynu zabronionego... 571 I. Uwagi wprowadzające... 571 II. Istota błędu i jej ujęcie na tle koncepcji (zasady) jego dwupostaciowości.... 573 III. Błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego... 579 11. Błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność.... 661 I. Uwagi wprowadzające... 661 II. Przedmiot błędu co do okoliczności wyłączającej bezprawność... 667 III. Funkcje błędu co do okoliczności wyłączającej bezprawność.... 670 12. Błąd co do okoliczności wyłączającej winę.... 672 I. Przedmiot błędu co do okoliczności wyłączającej winę.... 672 II. Funkcje błędu co do okoliczności wyłączającej winę... 673 13. Błąd co do prawa.... 673 I. Przedmiot błędu co do prawa... 673 II. Funkcje błędu co do prawa.... 678 14. Działanie na rozkaz popełnienia przestępstwa.... 681 I. Znaczenie dyscypliny w stosunkach wojskowych... 681 II. Działanie na rozkaz jako okoliczność istotna z punktu widzenia odpowiedzialności karnej... 682 III. Granice związania żołnierza rozkazem w polskim systemie prawnym. 684 IV. Racje oraz przesłanki wyłączenia winy na podstawie art. 318 KK... 688 V. Wykonanie rozkazu popełnienia przestępstwa niezgodnie z jego treścią w celu istotnego zmniejszenia szkodliwości czynu... 693 VI. Odpowiednie stosowanie art. 318 KK w stosunkach pozawojskowych.. 693
Spis treści VII. Odpowiedzialność karna rozkazodawcy za wydanie rozkazu popełnienia przestępstwa oraz czyn zabroniony będący wykonaniem takiego rozkazu.... 694 15. Inne okoliczności wyłączające winę.... 695 I. Stan wyższej konieczności wyłączający winę... 695 II. Kolizja obowiązków wyłączająca winę... 701 Rozdział III. Okoliczności wyłączające albo ograniczające karalność... 705 16. Uwagi ogólne... 712 17. Ustawowe klauzule niekaralności... 720 18. Przedawnienie.... 749 19. Immunitety... 776 I. Zagadnienia wstępne.... 776 II. Immunitet materialny... 777 III. Immunitet formalny... 778 20. Częściowe lub całkowite darowanie kary.... 795 I. Uwagi wstępne... 795 II. Odstąpienie od ukarania... 796 III. Ułaskawienie i amnestia... 822 21. Zatarcie skazania... 826 I. Istota i cel instytucji zatarcia skazania... 826 II. Cele i mechanizmy funkcjonowania Krajowego Rejestru Karnego.... 830 III. Wyłączenie możliwości zatarcia skazania... 834 IV. Przesłanki i mechanizmy zatarcia skazania... 836 V. Zatarcie skazania dokonanego przez sąd innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej.... 842 VI. Zasada jednoczesności zatarcia wszystkich skazań... 843 Rozdział IV. Pozorny i pomijalny zbieg przestępstw oraz ciągłość popełnienia przestępstwa... 849 22. Uwagi ogólne... 863 I. Wprowadzenie. Uwagi terminologiczne... 863 II. O istocie tzw. mechanizmów redukcyjnych, ich celu i funkcjach... 878 III. Instytucja ciągłości popełnienia przestępstwa oraz pomijalny zbieg przestępstw jako mechanizmy redukcyjne w prawie karnym... 885 IV. Problematyka tożsamości czynu w kontekście mechanizmów redukcyjnych.... 898 23. Ewolucja konstrukcji przestępstwa ciągłego... 911 I. Konstrukcja przestępstwa ciągłego w prawie polskim w okresie 1918 1932... 911 II. Konstrukcja przestępstwa ciągłego w ujęciu polskiej doktryny i orzecznictwa na gruncie KK z 1932 r. w latach 1932 1939... 918 III. Konstrukcja przestępstwa ciągłego w okresie 1944 1970... 928 IV. Konstrukcja przestępstwa ciągłego w okresie obowiązywania KK z 1969 r.... 950 V. Ujęcie podstaw odpowiedzialności za przestępstwo popełnione w warunkach ciągłości w KK z 1997 r.... 955 24. Czyn ciągły i ciąg przestępstw.... 968 I. Czyn ciągły.... 968 II. Ciąg przestępstw.... 1006 25. Czyny współukarane jako szczególny przypadek pomijalnego zbiegu przestępstw... 1024 I. Uwagi wprowadzające... 1024 IX
Spis treści II. Pomijalny zbieg przestępstw w kontekście pozostałych mechanizmów redukcyjnych w prawie karnym... 1033 III. Normatywna charakterystyka pomijalnego zbiegu przestępstw... 1043 IV. Pozorny zbieg przestępstw jako przedpole pomijalnego zbiegu przestępstw... 1046 V. Przesłanki oraz zakres zastosowania pomijalnego zbiegu przestępstw. 1051 VI. Podstawa prawna stosowania konstrukcji pomijalnego zbiegu przestępstw. Procesowe konsekwencje pomijalnego zbiegu przestępstw... 1058 Indeks rzeczowy... 1065 X
1. Źródła prawa Wykaz skrótów DysWojU........... ustawa z 9.10.2009 r. o dyscyplinie wojskowej (Dz.U. Nr 190, poz. 1474 ze zm.) KC............... ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KEL.............. Kodeks Etyki Lekarskiej KK............... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KK WP............ dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 23.9.1944 r. Kodeks Karny Wojska Polskiego (tekst jedn. Dz.U. z 1957 r. Nr 22, poz. 107 ze zm.) KK z 1932 r......... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Kodeks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm.) KK z 1969 r......... ustawa z 19.4.1969 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.) KKS.............. ustawa z 10.9.1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 186 ze zm.) KKW............. ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) Konstytucja RP...... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm., sprost. Dz.U. z 2001 r. Nr 28, poz. 319) KPK............... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) KRO.............. ustawa z 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 788 ze zm.) KW............... ustawa z 20.5.1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 482 ze zm.) MandPosłU........ ustawa z 9.5.1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 7, poz. 29 ze zm.) ObowObrRPU...... ustawa z 21.11.1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 461 ze zm.) PlanRodzU......... ustawa z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm.) PolU.............. ustawa z 6.4.1990 r. o Policji (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 287, poz. 1687 ze zm.) PostNielU.......... ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.) PrLot............. ustawa z 3.7.2012 r. Prawo lotnicze (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 933 ze zm.) ProkU............. ustawa z 20.6.1985 r. o prokuraturze (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 270, poz. 1599 ze zm.) PrUSP............. ustawa z 27.7.2011 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 427 ze zm.) XI
Wykaz skrótów PrUsWoj........... ustawa z 21.8.1997 r. Prawo o ustroju sądów wojskowych (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 952 ze zm.) PWKPK........... ustawa z 6.6.1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556 ze zm.) PWKK z 1969 r...... ustawa z 19.4.1969 r. Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 95 ze zm.) SłużbZawU......... ustawa z 11.9.2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (tekst. jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 593 ze zm.) SportU............ ustawa z 25.6.2010 r. o sporcie (Dz.U. Nr 127, poz. 857 ze zm.) StGB.............. niem. Strafgesetzbuch (Kodeks karny) StPO.............. niem. Strafprozenβordung (Kodeks procesu karnego) ŚrodFarmU......... ustawa z 28.1.1987 r. o środkach farmaceutycznych, artykułach sanitarnych i aptekach (Dz. U. Nr 3, poz. 19 ze zm.) ZawFelU.......... ustawa z 20.7.1950 r. o zawodzie felczera (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 1133 ze zm.) ZawLekU.......... ustawa z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 ze zm.) ZawPielU.......... ustawa z 15.7.2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz.U. Nr 174, poz. 1039 ze zm.) 2. Organy orzekające ETPC............. Europejski Trybunał Praw Człowieka FTK............... Federalny Trybunał Konstytucyjny SA................ Sąd Apelacyjny SN............... Sąd Najwyższy SO............... Sąd Okręgowy TK............... Trybunał Konstytucyjny 3. Czasopisma i publikatory AG............... Apelacja Gdańska Apel. W-wa........ Apelacja Warszawska AUL.............. Acta Universitatis Lodziensis AUMCS........... Annales Universitatis M. Curie-Skłodowska AUWr............. Acta Universitatis Wratislaviensis BGP.............. Biuletyn Generalnej Prokuratury BPK.............. Biuletyn Prawa Karnego BSN.............. Biuletyn Sądu Najwyższego CzPCiK........... Czasopismo Prawa Cywilnego i Karnego CzPKiNP.......... Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Dz.U.............. Dziennik Ustaw EP................ Edukacja Prawnicza Gł. Sąd............. Głos Sądownictwa GS............... Gazeta Sądowa GSP.............. Gazeta Sądowa i Penitencjarna XII
Wykaz skrótów IN................ Ius Novum Jur................ Jurysta KKP.............. Kwartalnik Prawa Publicznego KSP.............. Krakowskie Studia Prawnicze KZS.............. Krakowskie Zeszyty Sądowe Legalis............ System Informacji Prawnej Wydawnictwa C.H. Beck Lex/el............. System Informacji Prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer M.P............... Monitor Polski MoP.............. Monitor Prawniczy NP................ Nowe Prawo ONSA............. Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego ONSAiWSA........ Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych OSA.............. Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN.............. Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego. Orzeczenia Izby Cywilnej (w latach 1933 1952), Orzecznictwo Sądu Najwyższego (w latach 1953 1961: Izby Cywilnej i Izby Karnej, w roku 1962: Izby Cywilnej, w latach 1963 1981: Izby Cywilnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w latach 1982 1989: Izby Cywilnej i Administracyjnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w latach 1990 1994: Izby Cywilnej oraz Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w 1995 roku: Izby Cywilnej) OSNKW........... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna OSNPG........... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Prokuratura Generalna OSP.............. Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich (1921 1939), Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych (1957 1989), Orzecznictwo Sądów Polskich (od 1990) OSNwSK.......... Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OTK.............. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Pal................ Palestra PiM............... Prawo i Medycyna PiP............... Państwo i Prawo PiŻ............... Prawo i Życie PPK.............. Przegląd Prawa Karnego Prob. Krym......... Problemy Kryminalistyki Prob. Praw.......... Problemy Praworządności Prok. i Pr........... Prokuratura i Prawo PS................ Przegląd Sądowy PSejm............. Przegląd Sejmowy RPEiS............. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SE................ Studia Europejskie SF................ Studia Filozoficzne SI................ Studia Iuridica SKKiP............ Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne SP................ Studia Prawnicze SW............... Sport Wyczynowy XIII
Wykaz skrótów WPP.............. Wojskowy Przegląd Prawniczy ZNASW........... Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewnętrznych ZN IBPS........... Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego ZNUJ............. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ZStW............. Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft 4. Piśmiennictwo Andrejew, Prawo karne, 1970 (1971, 1973, 1976, 1978, 1980, 1983, 1986, 1989).............. I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1970, 1971, 1973, 1976, 1978, 1980, 1983, 1986, 1989 Andrejew, Świda, Wolter, KK z komentarzem... I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973 Bafia, Mioduski, Siewierski, Komentarz KK, 1977 (1987)......... J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1977, 1987 Bojarski, Komentarz KK, 2006 (2008, 2009, 2011, 2012)... T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny. Komentarz (pod red. T. Bojarskiego), Warszawa 2006, 2008, 2009, 2011, 2012 Bojarski, Polskie prawo karne, 2002 (2006, 2008)........ T. Bojarski, Polskie prawo karne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2002, 2006, 2008 Bojarski, Giezek, Sienkiewicz, Prawo karne, 2004 (2006, 2007, 2010, 2012)......... M. Bojarski, J. Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna (pod red. M. Bojarskiego), Warszawa 2004, 2006, 2007, 2010, 2012 Buchała, Komentarz KK, cz. ogólna, 1990 (1994)............. K. Buchała, Z. Ćwiąkalski, M. Szewczyk, A. Zoll, Komentarz do kodeksu karnego, część ogólna (pod red. K. Buchały), Warszawa 1990, 1994 Buchała, Prawo karne, 1980 (1989)......... K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1980, 1989 XIV
Wykaz skrótów Buchała, Zoll, Komentarz KK, cz. ogólna, t I [II], 1998 (2001), cz. szczególna, t. I [II], 1994 (1999, 2001).............. K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna, Kraków 1998, 2001; Część szczególna, t. I i II, Kraków 1994, 1999, 2001 Buchała, Zoll, Polskie prawo karne, 1995 (1996)... K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1995, 1996 Cieślak, Polskie prawo karne, 1990 (1994)............. M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys ujęcia systemowego, Warszawa 1990, 1994 Filar, Komentarz KK, 2008 (2010, 2012)........ M. Bojarski, M. Filar, W. Filipkowski, O. Górniok, S. Hoc, P. Hofmański, M. Kalitowski, M. Kulik, L. K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, R. A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. Wilk, Kodeks karny. Komentarz (pod red. M. Filara), Warszawa 2008, 2010, 2012 Gardocki, Prawo karne, 1994 (1996, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013).......... L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 1994, 1996, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013 Giezek, Komentarz KK, 2007 (2012)......... J. Giezek, N. Kłączyńska, G. Łabuda, Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna (pod red. J. Giezka), Warszawa 2007, 2012 Glaser, Mogilnicki, Komentarz KK...... S. Glaser, A. Mogilnicki, Kodeks karny komentarz: prawo o wykroczeniach, przepisy wprowadzające, tezy z orzeczeń Sądu Najwyższego, wyciągi z motywów ustawodawczych, Warszawa 1934 Góral, Praktyczny komentarz KK, 1996 (1998, 2002, 2005, 2007).............. R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 1996, 1998, 2002, 2005, 2007 Górniok, Komentarz KK 2002 (2004, 2006).............. M. Bojarski i in., Kodeks karny. Komentarz (pod red. O. Górniok), Warszawa 2002, 2004, 2006 Górniok i in., Komentarz KK, t. I [II, III].......... O. Górniok, S. Hoc, S.M. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz, t. III, Gdańsk 1999; O. Górniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S.M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, t. I, art. 1 116; t. II, art. 117 363, Gdańsk 2005 XV
XVI Wykaz skrótów Grześkowiak, Prawo karne, 2007 (2009)... F. Ciepły, M.K. Gałązka, A. Grześkowiak, R. Hałas, S. Hypś, D. Szeleszczuk, K. Wiak, Prawo karne (pod red. A. Grześkowiak), Warszawa 2007, 2009 Grześkowiak, Wiak, Komentarz KK...... A. Grześkowiak, K. Wiak, K. Wiak, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2012 Hołda, Postulski, Komentarz KKW 2005 (2007)......... Z. Hołda, K. Postulski, Komentarz do kodeksu karnego wykonawczego, Gdańsk 2005, 2007 Lelental, Komentarz KKW, 1999 (2001, 2010, 2012)... S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 1999, 2001, 2010, 2012 Lernell, Wykład, t. I [II]............. L. Lernell, Wykład prawa karnego, cz. ogólna, t. I, Warszawa 1969, t. II Warszawa 1971 Królikowski, Zawłocki, Komentarz KK, cz. ogólna, t. 1 [2], 2010 (2011)......... M. Błaszczyk, J. Długosz, M. Królikowski, J. Lachowski, B. Namysłowska-Gabrysiak, A. Sakowicz, R. Skarbek, A. Walczak-Żochowska, W. Zalewski, R. Zawłocki, S. Żółtek, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. 1 i 2 (pod red. R. Zawłockiego, M. Królikowskiego), Warszawa 2010, 2011 Makarewicz, Komentarz KK, 1932 (1935, 1938)........ J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1932, 1935, 1938 Makarewicz, Prawo karne.............. J. Makarewicz, Prawo karne wykład porównawczy, Lwów Warszawa 1924 Makowski, Komentarz KK 1933 (1937)..... Kodeks karny z 1932 r. Komentarz, Warszawa 1933, 1937 Marek, Komentarz KK, 2004 (2005, 2006, 2007, 2010).... A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004, 2005, 2006, 2007, 2010 Marek, Prawo karne, 1997 (2000, 2001, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2011)......... A. Marek, Prawo karne, Warszawa 1997, 2000, 2001, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2011 Marek, Prawo wykroczeń, 1999 (2002, 2004, 2006, 2008, 2012)......... A. Marek, Prawo wykroczeń, Warszawa 2002, 2004, 2006, 2008, 2012
Wykaz skrótów Marek, Waltoś, Podstawy prawa, 1999 (2002, 2003, 2008).............. A. Marek, S. Waltoś, Podstawy prawa i procesu karnego, Warszawa 1999, 2002, 2003, 2008 Mozgawa, Praktyczny komentarz KK, 2006 (2007, 2012).... M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa, Kodeks karny. Praktyczny komentarz (pod red. M. Mozgawy), Kraków 2006, 2007, 2012 Peiper, Komentarz KK, 1933 (1936)......... L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego: prawa o wykroczeniach i przepisów wprowadzających wraz z niektóremi ustawami dodatkowemi i wzorami orzeczeń do prawa o wykroczeniach: prawa o wykroczeniach i przepisów wprowadzających wraz z niektóremi ustawami dodatkowemi i wzorami orzeczeń do prawa o wykroczeniach, Warszawa 1933, 1936 Prusak, Prawo karne skarbowe........... F. Prusak, Prawo karne skarbowe, Warszawa 2008 Rejman, Komentarz KK...... Kodeks Karny. Komentarz (pod red. G. Rejman), Warszawa 1999 Siewierski, KK z Komentarzem...... M. Siewierski, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1965 Stefański, Prawo karne.............. R. A. Stefański, Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 2008 Stefański, Prawo karne, cz. szczególna....... R. A. Stefański, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009 System Pr. Kar., t. 1, [2, 3, 6, 7, 8, 9, 10]... E. Bieńkowska, J. Błachut, M. Filar, K. Krajewski, A. Marek, T. Szymanowski, J. Warylewski, D. Wójcik, System Prawa Karnego. Zagadnienia ogólne, t. 1 (pod red. A. Marka), Warszawa 2010; T. Bojarski, M. Królikowski, T. Maciejewski, J. Majewski, R.A. Stefański, W. Witkowski, A. Wrzyszcz, E. Zielińska, A. Zoll, System Prawa Karnego. Źródła prawa karnego, t. 2 (pod red. T. Bojarskiego), Warszawa 2011; R. Dębski, J. Giezek, Z. Jędrzejewski, T. Kaczmarek, P. Kardas, V. Konarska- -Wrzosek, J. Lachowski, A. Liszewska, J. Majewski, Ł. Pohl, A.J. Szwarc, R. Zawłocki, System Prawa Karnego, Nauka o przestępstwie. Zasady odpowiedzialności, t. 3 (pod red. R. Dębskiego), Warszawa 2012; W. Cieślak, A. Grześkowiak, V. Konarska-Wrzosek, J.A. Kulesza, B. Kunicka-Michalska, S. Lelental, A. Marek, M. Melezini, T. Oczkowski, J. Raglewski, A. Sakowicz, Z. Sienkiewicz, J. Skupiński, G.B. Szczygieł, M. Szewczyk, L. Wilk, W. Wróbel, System Prawa Karnego. Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, t. 6 (pod red. M. Melezini), Warszawa 2010; J.K. Gierowski, K. Krajewski, K. Postulski, M. Siwek, L.K. Paprzycki, System Prawa Karnego. Środki zabezpieczające, t. 7 (pod red. L.K. Paprzyckiego), Warszawa 2012; M. Bojarski, L. Gardocki, S. Hoc, W. Kozielewicz, B. Kunicka-Michalska, J. Piórkowska-Fliegier, J. Potulski, W. Radecki, R.A. Stefański, A. Wojtaszczyk, W. Wróbel, W. Zontek, System Prawa Karnego, Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym, t. 8 (pod red. L. Gardockiego); J. Bojarski, J. Dłu- XVII
XVIII Wykaz skrótów gosz, E. Guzik-Makaruk, E. Hryniewicz, P. Kardas, M. Kulik, A. Marek, B. Michalski, T. Oczkowski, J. Piskorski, E. Pływaczewski, J. Skorupka, W. Zalewski, R. Zawłocki, System Prawa Karnego. Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, t. 9 (pod red. R. Zawłockiego), Warszawa 2011; M. Budyn-Kulig, V. Konarska-Wrzosek, W. Kulesza, B. Michalski, M. Mozgawa, S. Pikulski, J. Potulski, W. Radecki, M. Szewczyk, J. Warylewski, J. Wojciechowska, System Prawa Karnego. Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym, t. 10 (pod red. J. Warylewskiego), Warszawa 2010 System Pr. Karn., t. IV, cz. 1 [2]....... System Prawa Karnego, t. IV, cz. 1 (pod red. I. Andrejewa), Ossolineum 1985; t. IV, cz. 2 (pod red. I. Andrejewa, L. Kubickiego, J. Waszczyńskiego), Ossolineum 1989 Śliwiński, Polskie prawo karne, cz. ogólna.......... S. Śliwiński, Polskie prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 1946 Śliwiński, Polskie prawo karne, cz. szczególna....... S. Śliwiński, Polskie prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 1948 Śliwowski, Prawo karne, 1975 (1979)... J. Śliwowski, Prawo karne, Warszawa 1975, 1979 Świda, Prawo karne, 1978 (1982, 1986, 1989).............. W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1978, 1982, 1986, 1989 Warylewski, Prawo karne, 2004 (2005, 2007, 2009)......... J. Warylewski, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2004, 2005, 2007, 2009 Wąsek, Komentarz KK, t. I [II], 2004 (2005, 2006, 2010)... M. Flemming, B. Michalski, W. Radecki, R.A. Stefański, J. Warylewski, A. Wąsek, J. Wojciechowska, J. Wojciechowski, Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz (pod red. A. Wąska), t. I, Warszawa 2004, 2005, 2006; O. Górniok, W. Kozielewicz, E. Pływaczewski, B. Kunicka-Michalska, R. Zawłocki, B. Michalski, J. Skorupka, Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz (pod red. A. Wąska), t. II, Warszawa 2004, 2005, 2006, 2010 Wąsek, Zawłocki, Komentarz KK, t. I [II]............. M. Flemming, B. Michalski, W. Radecki, R.A. Stefański, J. Warylewski, A. Wąsek, J. Wojciechowska, J. Wojciechowski, Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz (pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego), t. I, Warszawa 2010; O. Górniok, W. Kozielewicz, E. Pływaczewski, B. Kunicka-Michalska, R. Zawłocki, B. Michalski, J. Skorupka, Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz (pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego), t. II, Warszawa 2010 Wojciechowski, Komentarz KK, 1997 (1999, 2000, 2002)... J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997, 1999, 2000, 2002
Wykaz skrótów Wolter, Nauka....... W. Wolter, Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973 Wolter, Zarys, cz. ogólna, t. I [II].... W. Wolter, Zarys systemu prawa karnego. Część ogólna, t. I, Kraków 1933, t. II, Kraków 1934 Zoll, Komentarz KK, cz. ogólna, t. I, 1998 (2001, 2004, 2007, 2012)......... K. Buchała, P. Kardas, J. Majewski, M. Rodzynkiewicz, W. Wróbel, Kodeks karny. Część ogólna, t. I, Komentarz do art. 1 116 KK (pod red. A. Zolla), Kraków 1998, 2001; G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna, t. I, Komentarz do art. 1 116 KK (pod red. A. Zolla), Kraków 2004, Warszawa 2007, 2012 Zoll, Komentarz KK, cz. szczególna, t. II [III], 1999 (2006, 2008)........ A. Barczak-Oplustil, G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski, M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Rodzynkiewicz, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll, Kodeks karny. Część szczególna, t. II, Komentarz do art. 117 277 KK (pod red. A. Zolla), Kraków 2006; A. Barczak- -Oplustil, M. Bielski, G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski, P. Kardas, J. Raglewski, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll, Kodeks karny. Część szczególna, t. II, Komentarz do art. 117 277 KK (pod red. A. Zolla), Kraków 2008; G. Bogdan, K. Buchała, Z. Ćwiąkalski, M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Rodzynkiewicz, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll, Część szczególna, t. III, Komentarz do art. 278 363 KK (pod red. A. Zolla), Kraków 1999; A. Barczak-Oplustil, G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski, M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Rodzynkiewicz, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll, Część szczególna, t. III, Komentarz do art. 278 363 KK (pod red. A. Zolla), Kraków 2006; A. Barczak-Oplustil, M. Bielski, G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski, M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll, Część szczególna, t. III, Komentarz do art. 278 363 KK (pod red. A. Zolla), Kraków 2008 5. Inne skróty art................ artykuł Bd................ niem. Band (tom) cyt................ cytat, cytowana (-e, -y) cz................. część d.................. dawna (-e, -y) dot................ dotyczy itd................ i tak dalej itp................ i temu podobne jw................. jak wyżej KRK.............. Krajowy Rejestr Karny lit................. litera m.in............... między innymi n.................. następny/-a Nb................ numer brzegowy n.e................ naszej ery XIX