EPIDEMIOLOGIA ANALITYCZNA Dr Bogumiła Braczkowska Katedra i Zakład Epidemiologii ŚUM Katowice 2011
Plan ćwiczeń 1. Badanie naukowe etapy 2. Epidemiologia analityczna zakres badań 3. Typy badań epidemiologicznych 4. Poprawność badania
BADANIA NAUKOWE Francis Bacon angielski filozof żyjący w na początku XVII wieku, jeden z twórców nowożytnej koncepcji nauki w swoich pismach kwestionował wartość ówczesnej wiedzy naukowej. Zadawał pytanie, czy możemy w pełni polegać na naszej wiedzy. Starożytni filozofowie na podstawie istniejącej wiedzy budowali podstawy logicznej dedukcji. Dla Bacona nie było to wystarczające. Doszedł on do wniosku, że hipotezę naukową należy potwierdzać za pomocą obserwacji i eksperymentu w warunkach kontrolowanych. Teorie naukowe, zanim zostaną zaakceptowane, muszą być wielokrotnie potwierdzone przez wielu niezależnych badaczy. Poszukiwanie prawdy jest najwyższym dobrem człowieka (F.Bacon)
Plan badania Sformułowanie celów i założeń badawczych Wybór metody badania naukowego (np. badanie opisowe) Zdefiniowanie populacji dobór badanych wielkość próby Określenie zmiennych i skal pomiarowych Wybór metody pomiaru zmiennych (np. wywiad standaryzowany, badanie diagnostyczne) Wzory zaprojektowanych dokumentów badań Organizacja zbierania danych Wybór metody przetwarzania danych Plan analizy wyników
Epidemiologia analityczna Zakres badań Weryfikacja hipotez zmierzających do określenia związków przyczynowo- skutkowych pomiędzy narażeniem a skutkiem zdrowotnym (A Dictionary of Epidemiology J.M. Last 2001) Epidemiologia analityczna: planowanie, prowadzenie i analiza badań nad grupami ludzi, mających na celu ocenę potencjalnych związków pomiędzy czynnikami ryzyka i wynikami zdarzeń zdrowotnych; celem jest udzielenie odpowiedzi na pytanie Dlaczego? (John Gay Washington State University)
TYPY BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH I Typ badania Inna nazwa Jednostka badania BADANIA OBSERWACYJNE Badania opisowe Badania analityczne (etiologiczne) ekologiczne przekrojowe kliniczno kontrolne badanie przypadków kohortowe Korelacyjne Rozpowszechnienie zjawisk zdrowotnych Porównawcze badanie przypadków (case control study, case referent study) Długofalowe (follow up) Populacje! Osoby Osoby Osoby
TYPY BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH II Typ badania Inna nazwa Jednostka badania BADANIA EKSPERYMENTALNE Losowe badania kontrolowane Badania interwencyjne Próby kliniczne Randomizowane próby kontrolowane Pacjenci Próby terenowe Ludzie zdrowi Środowiskowe badania interwencyjne Próba środowiskowa środowisko [Źródło: R. Beaglehole, R. Bonita, T. Kjellstrom, Podstawy epidemiologii, Łódź 2002]
BADANIA EPIDEMIOLOGICZNE BADANIA OPISOWE BADANIA ANALITYCZNE OBSERWACYJNE EKSPERYMENTALNE B. ANALITYCZNE B. ANALITYCZNE (wg J.E.Zejda) B. ekologiczne B. przekrojowe B. Kliniczne B. kohortowe B. kliniczno -kontrolne B. populacyjne
Klasyfikacja badań epidemiologicznych Cel Konstrukcja badania Sposób prowadzenia
Klasyfikacja badań Cel badania Badania opisowe Statystyczna prezentacja zjawisk zdrowotnych (ocena częstości występowania wybranych zjawisk zdrowotnych) Badania analityczne Ocena uwarunkowań zjawisk zdrowotnych (ustalenie związku między badanymi zjawiskami a czynnikami środowiskowymi, Interpretacja obserwowanych zależności w kategoriach przyczynowo-skutkowych)! Praktyczne wykorzystanie wyników badań w medycynie zapobiegawczej
Klasyfikacja badań Konstrukcja badania Badanie ekologiczne Pozostałe typy badań (jednostką badania jest populacja lub grupa ludzi) (jednostką badania jest człowiek)
Klasyfikacja badań Sposób pozyskiwania danych Badania prospektywne Badania retrospektywne
Badanie opisowe (model badania) Czas Początek i koniec obserwacji Populacja badana Choroba obecna (%) a Choroba obecna (%) Populacja kontrolna Istotne wskaźniki b Porównanie częstości choroby w populacji badanej i kontrolnej: a/b
Badanie opisowe Pierwszy etap badania epidemiologicznego Opiera się na danych ze źródeł statystycznych (statystyki zgonów, GUS) Istotą badania jest opis występowania chorób w zależności od cech związanych z: osobą, miejscem, czasem Nie analizuje powiązań między narażeniem i skutkiem
Badanie opisowe Pozwala na formułowanie hipotez o szczególnych warunkach determinujących rozprzestrzenianie się choroby w populacji. Implikacje administracyjne np. rozdział środków inwestycyjnych, programowanie ochrony zdrowia na różnych poziomach organizacyjnych
Liczba hospitalizacji dzieci i młodzieży z powodu wybranych zaburzeń odżywiania w woj.śląskim (Zdrowie dzieci i młodzieży w woj.ślaskim,śczp, Katowice 2006)
Badanie opisowe (wsp.zapadalności na raka płuc) (CA Cancer J Clin 2005;55;74-108)
BADANIE PRZEKROJOWE (model badania) Czas Początek i koniec obserwacji Grupa badana Grupa kontrolna Narażenie obecne nieobecne Choroba obecna nieobecna obecna nieobecna
BADANIE PRZEKROJOWE Badanie przekrojowe mierzy rozpowszechnienie zjawisk zdrowotnych w populacji Jednostką badania jest pojedynczy człowiek zbierane są dane indywidualne, zestawiane i interpretowane jako dane grupowe
BADANIE PRZEKROJOWE ZALETY podstawowe narzędzie w epidemiologii opisowej prosta ocena częstości badanych zjawisk zdrowotnych stosunkowo niski koszt możliwość generowania hipotez badawczych WADY Trudna ocena narażenia Brak czułości wobec sekwencji czasowej wydarzeń (pomiar zapadalności - niemożliwy) Brak możliwości pomiaru ryzyka względnego
BADANIE PRZEKROJOWE (przykład) Częstość dodatnich testów anty-hcv i ich podstawowe uwarunkowania wsród studentów medycyny w Katowicach, Polska Grupa badana 566 studentów ŚAM w Katowicah Grupa kontrolna 517 studentów UŚ w Katowicach Metoda: Ocena częstości przeciwciał anty-hcv metodą immunoenzymatyczną (test EIA 3 generacji, test WB) Wyniki: Częstość przeciwciał anty-hcv: grupa badana 1,4% grupa kontrolna- 1,9% (B.Braczkowska, M. Kowalska, J. E. Zejda i wsp. Przegląd Lekarski, 2006/63/7)
Częstość dodatnich testów anty-hcv i ich potencjalne uwarunkowania wśród studentów w woj. śląskim Bogumiła Braczkowska, Małgorzata Kowalska, Zakład Epidemiologii, KZP Wydział Zdrowia Publicznego ŚAM, Katowice Praca finansowana ze środków KBN nr projektu 3 PO5D 002 23
METODYKA BADAŃ Epidemiologiczne badanie typu przekrojowego Studenci medycyny IV,V,VI rok (52%) XI. 2002 III. 2004 1083 osób Studenci UŚ (48%) Grupa narażonych Grupa kontrolna Test EIA III generacji Test Western Blot Kwestionariusz
WNIOSKI Częstość występowania przeciwciał anty- HCV wśród studentów wynosi 1,7% Częstość ta jest wyższa w grupie studentów kierunków nie medycznych niż w grupie studentów medycyny (odpowiednio: 1,9% i 1,4%)
BADANIE EKOLOGICZNE (model badania) POPULACJA CHOROBA WSKAŹNIK NARAŻENIA A (N A osób) obecna u a osób (a/n A ) Nar A B (N B osób) obecna u b osób (b/n B ) Nar B --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Przedstawiony schemat umożliwia określenie, czy większej częstości choroby w jednej populacji odpowiada większa wartość wskaźnika reprezentującego narażenie w tej populacji ( badanie korelacyjne )? Analiza tzw. korelacji przestrzennych porównanie dwóch lub więcej populacji w tym samym czasie Analiza tzw. korelacji czasowych badanie tej samej populacji w odstępach czasowych (wg J.E. Zejda)
Badanie ekologiczne Najprostsze epidemiologiczne badanie etiologiczne Ma zastosowanie w ocenie zależności pomiędzy zjawiskami zdrowotnymi a narażeniem, mierzonym na poziomie populacji (Morgenstern 1982; Poole 1994)
BADANIE EKOLOGICZNE Badanie ekologiczne opiera się na danych gromadzonych do innych celów: dane publikowane w rocznikach statystycznych, biuletynach statystycznych, dane o zgonach, rejestry nowotworów, rejestry chorób zawodowych,statystyki szpitalne itp. Analizowanymi jednostkami są grupy lub populacje Badane zjawiska zdrowotne tzw.zagregowane dane np. współczynniki zapadalności, umieralności, średnia wartość parametru biologicznego Zagregowane dane dot. dotyczace narażenia np. średnie zanieczyszczenie powietrza na danym terenie Atrakcyjne z powodu prostoty i łatwości prowadzenia badania.
ICD-10 Źródła danych w badaniach ekologicznych Specyficzne systemy Sprawozdawczości (rejestry chorób podlegających obowiazkowemu zgłoszeniu:... Jakość i wiarygodność danych
Badanie ekologiczne Sezonowa zmienność dobowej umieralności Season Total number of deaths Number of deaths from CVD and RD Spring 53,8 ± 8,1 27,2 ± 5,7 Summer 50,5 ± 7,6 25,0 ± 5,3 Fall 52,7 ± 8,2 26,7 ± 5,5 Winter 57,8 ± 7,5 30,9 ± 6,1 35 30 25 20 15 (M. Kowalska 2006) average daily count of death 10 5 0 winter spring summer fall season CVD RD suden
Współczynniki korelacji 80 correlation coefficient: r = 0,16 70 60 50 40 total number of deaths 30 20 10 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 PM10_Ave 95% CI Zależność pomiędzy dobową umieralnością a średniodobowym stężeniem PM10 na Śląsku (2001-2002). Kowalska, Praga 2006
Badanie ekologiczne Is ecological study useful in explaining spatial variation in infant mortality due to congenital malformations in Silesia voivodeship (Poland)? Bogumiła Braczkowska, Małgorzata Kowalska, Jan E. Zejda
BADANIE EKOLOGICZNE Trudna interpretacja wyników - możliwość popełnienia pułapki ekologicznej Pułapka ekologiczna wyciąganie niewłaściwych wniosków z danych ekologicznych
BADANIE EKOLOGICZNE (pułapka ekologiczna) Pułapka ekologiczna - polega na niezgodnej z rzeczywistością interpretacji zależności pomiędzy narażeniem i stanem zdrowia, sugerowanej jednakże przez wyniki badania. Wynika ona z faktu, że zależność pomiędzy stanem zdrowia i narażeniem określanymi przez zagregowane wskaźniki populacyjne nie zawsze odzwierciedla rzeczywistą zależność pomiędzy stanem zdrowia i narażeniem określanymi na poziomie indywidualnym. (J. E. Zejda)
BADANIE EKOLOGICZNE (pułapka ekologiczna) SCENARIUSZ: RAK PŁUC A ŚRODOWISKOWE NARAŻENIE NA WWA MIASTO A MIASTO B Zapadalność na raka płuc > Zapadalność na raka płuc Stężenie WWA (stacja pomiarowa centrum miasta) > Stężenie WWA (stacja pomiarowa centrum miasta) WNIOSEK: środowiskowe narażenie na WWA w stężeniach występujących w mieście A jest czynnikiem ryzyka raka płuc ALE analiza przypadek po przypadku może wykazać, że w mieście A osoby zapadające na raka płuc to w znaczącym odsetku mężczyźni a) zatrudnieni w przeszłości w koksowni; b) zatrudnieni w przeszłości w radonowej kopalni (wyłączenie [a] i [b] z analizy może wykazać podobną zapadalność na raka płuc w mieście A i B)
Czynniki zakłócające w badaniach epidemiologicznych
Czynnik ryzyka Indywidualna cecha związana ze stylem życia lub narażeniem środowiskowym, lub cecha wrodzona albo odziedziczona, która w świetle dowodów epidemiologicznych - jest związana ze stanem zdrowotnym uzasadniającym postępowanie zapobiegawcze
Narodziny pojęcia - Czynnik Ryzyka Długofalowe epidemiologiczne badania populacji Framigham (USA-1948) Cel badań- poznanie czynników ryzyka chorób układu krążenia i choroby niedokrwienej serca Z ponad 250 poznanych dziś czynników, trzy uznano za najważniejsze niezależne czynniki przyczynowe choroby: - zaburzenia lipidowe - niekontrolowane nadciśnienie tętnicze - palenie tytoniu
CZYNNIK ZAKŁÓCAJĄCY Jest to czynnik związany w danym badaniu zarówno z czynnikami ryzyka, jak i z efektem zdrowotnym, zniekształcający wyniki analizy przyczynowo - skutkowej
Czynniki zakłócające Zmienne zakłócające mogą stwarzać pozory istnienia zależności przyczynowo skutkowych, które faktycznie nie mają miejsca Wiek, klasa społeczna - są częstymi czynnikami zakłócającymi Przykład działania czynnika zakłócającego NARAŻENIE (picie kawy) CHOROBA (choroba serca) ZMIENNA ZAKŁÓCAJĄCA (palenie papierosów)
Kontrolowanie wpływu czynników zakłócających Etap projektowania badania: Randomizacja (badania eksperymentalne) Restrykcja- ograniczenie (zasięgu badania, kryteria włączenia ) Kojarzenie ( parowanie obserwacji ) Etap analizy danych: Stratyfikacja (procedura Mantel-Haenszel) Statystyczna analiza wielu zmiennych (analiza regresji)
Kontrolowanie czynników zakłócających RANDOMIZACJA losowy dobór badanych z populacji, co oznacza, że każda jednostka danej populacji posiada jednakową szansę dostania się do grupy badanej. OGRANICZENIE (restrykcja) objęcie badaniem tylko tych osób, u których występuje określona cecha KOJARZENIE (parowanie) uczestnicy dobierani są do badania parami ze względu na potencjalne zmienne zakłócające (jedna osoba zaliczana jest do jednej grupy,druga do drugiej grupy)
ETAP ANALIZY DANYCH Stratyfikacja Analiza wielu zmiennych
Badania kohortowe (plan badania) narażone choroba Brak choroby populacja Osoby zdrowe nienarażone choroba Brak choroby Źródło: R. Beaglehole, R. Bonita, T. Kjellstrom, Podstawy epidemiologii, Łódź 2002
Badanie kohortowe przykład Badanie umieralności niemowląt w południowej Brazylii w zależności od masy urodzeniowej. - próba 5914 dzieci - najwyższa umieralność w ciągu pierwszego roku życia wśród dzieci z najmniejsza wagą urodzeniową
Badania kohortowe (sposoby na zmniejszenie kosztów badania) Objęcie badaniem kohorty historycznej, tzn. kohorty określonej na podstawie historycznych rejestrów narażenia PRZYKŁAD Badanie przyczynowej roli opadu w powstawaniu nowotworów w ciągu ostatnich 30 lat, na podstawie rejestrów sił zbrojnych (narażenie personelu na opad promieniotwórczy na terenach prób nuklearnych)
Badania kohortowe Ryzyko względne Stosunek współczynników choroby w grupie narażonej do współczynników w grupie nienarażonej Ryzyko względne (RW) = współczynnik zapadalności w grupie eksponowanej współczynnik zapadalności w grupie nieeksponowanej
Ryzyko względne RR = (a/a+b) (c/c+d) Chorzy Zdrowi RAZEM Narażenie a b a + b Brak narażenia c d c + d a + c b + d n
Dziedziczność a nadciśnienie tętnicze Dziedziczność Nadciśnienie Ogółem (+) (-) (+) a 150 b 200 a+b 350 (-) c 50 d 600 C+d 650 a+c 200 b+d 800 1000 RW = (150/350) (50/650) RW = 5,6 (duże ryzyko) SE (RW) = 1, 02 95% PU = RW ± (1,96 x 1,02) = 3,57 7,57
Interpretacja RW RW Interpretacja 0,0-0,3 duży wpływ ochronny 0,4-0,5 średni wpływ ochronny 0,6-0,8 mały wpływ ochronny 0,9-1,1 brak wpływu 1,2 1,6 małe ryzyko 1,7 2,5 średnie ryzyko > 2,6 duże ryzyko Brak dowodu na obecność wpływu narażenia na wystąpienie choroby: - Gdy poziom istotności p >0,05
Badania kohortowe (przykład badania kohortowego) Zatrucie wokół fabryki pestycydów w Bhopalu w Indiach w 1984 r. Wyciek związku chemicznego izocyjanin magnezu Śmierć 2000 osób, zatrucie ponad 200 000. Możliwość obserwowania przewlekłych skutków za pomocą metody kohortowej Źródło: R. Beaglehole, R. Bonita, T. Kjellstrom, Podstawy epidemiologii, Łódź 2002
Badania kohortowe Grupę lub grupy osób (kohorty) określa się przed wystąpieniem choroby, na podstawie określonych cech Wybrane grupy obserwuje się przez pewien czas dla ustalenia częstości choroby (zapadalności, umieralności) Źródło: W. Jędrychowski, Epidemiologia, Warszawa 1986
Uwagi dotyczące prowadzenia badań epidemiologicznych określenie choroby i narażenia Jednoznaczne zdefiniowanie przypadku, objawów, oznak, innych cech określających osobę jako chorą na daną chorobę Przykład Cel: Ocena ogólnopolskiej i regionalnej chorobowości (choroby układu krążenia, choroba niedokrwienna serca, cukrzyca) oraz częstości występowania klasycznych i nowych czynników ryzyka chorób układu krążenia; ocena stopnia kontroli modyfikowalnych czynników ryzyka, stylu życia i wiedzy Polaków na temat prewencji chorób układu krążenia, ocena realizacji zasad prewencji przez lekarzy POZ oraz ocena wpływu ww. parametrów na regionalne różnice umieralności. WOBASZ (2003-2005) Materiał i metodyka: Zakład Epidemiologii i Prewencji Chorób Układu Krążenia Instytutu Kardiologii w Warszawie,badanie na reprezentacyjnej próbie 13 545 osób (6392 mężczyzn i 7153 kobiet). Kryteria rozpoznania nadciśnienia: ciśnienie skurczowe ł140 mmhg i/lub rozkurczowe ł90 mmhg lub aktualne przyjmowanie leków obniżających ciśnienie. Kryteria rozpoznania hipercholesterolemii: stężenie cholesterolu całkowitego ł5 mmol/l lub LDL-cholesterolu ł3 mmol/l; niskiego stężenia cholesterolu HDL: HDL-cholesterol <1 mmol/l u mężczyzn i <1,2 mmol/l u kobiet; hipertriglicerydemii: stężenie trójglicerydów >1,2 mmol/l.
Określenie narażenia Jednoznaczna definicja osoby narażonej (tj. wyników pomiarów, innych charakterystyk określających osobę jako eksponowaną na badany czynnik np. ekspozycja na czynniki biologiczne w środowisku pracy)
Badania kohortowe Z A L E T Y pozwalają na określenie bezpośrednich mierników ryzyka rozwoju choroby w populacji (współczynnik zapadalności) kryteria i procedury diagnostyczne są z góry ściśle ustalone i wystandaryzowane, co pozwala na zmniejszenie błędów obciążających informacje o badanych czynnikach pozwalają ustalić związek badanych czynników także w stosunku do innych chorób pomiar ryzyka względnego
W A D Y wymagają wysokich nakładów finansowych, ponieważ potrzebne są duże grupy populacyjne i wymagany długi okres obserwacji konieczne jest zapewnienie tego samego standardu diagnostycznego w toku długoletnich obserwacji nieprzydatne są do badania chorób o niskiej zapadalności.
Badania kohortowe Tabela czteropolowa dla obliczenia ryzyka względnego choroba ogółem ( + ) ( - ) Czynnik ( + ) p 1 p 2 p 1 + p 2 Czynnik ( - ) p 3 p 4 p 3 + p 4 Ogółem p 1 + p 3 p 2 + p 4 N RW = p1 p 3 : p 1 + p 2 p 3 + p 4
Efekt kohorty Zniekształcenie wyników epidemiologicznego badania opisowego wskutek zróżnicowania stanu zdrowia ludzi urodzonych w różnych okresach, charakteryzujących się różnym narażeniem na czynniki wpływające na stan zdrowia SKUTKI Trudności w interpretacji wyników badań epidemiologii opisowej i analitycznej Szczególnie obserwowany przy porównywaniu profilu zdrowotnego (umieralności, chorobowość) różnych kohort urodzeniowych (kohorty osób o zbliżonych latach urodzenia) Identyfikacja efektu kohorty może być źródłem hipotezy na temat historii naturalnej chorób np. Badanie umieralności z powodu raka żołądka w Europie (1968-1992) (N. Aragones et al.. Ann Epidemiol 1997;7:294-303
Efekt kohorty 1. Zmniejszenie umieralności u mężczyzn po 70 roku życia przyczyny?
Możliwe hipotezy wyjaśniające, np: zjawisko konkurencyjności zgonów Znaczenie struktury populacji w ocenie analizowanego zjawiska (populacja oceniana w latach 1949-1950, składa się z grup mężczyzn urodzonych w różnych latach (tj. kohort definiowanych przez zbliżone daty urodzenia) Różne profile umieralności z powodu raka płuc w poszczególnych kohortach: Dla 55-latków urodzonych w 1870r- 4/100 000, dla 55-latków urodzonych w 1880r 16/100 000 dla 55-latków urodzonych 1890r. 40/100 000 Każda kohorta urodzeniowa ma indywidualny profil umieralności (wzrost rozpowszechnienia nałogu palenia tytoniu na przestrzeni analizowanego okresu- kohorta urodzonych w 1860r. była mniej obciążona nałogiem palenia niż kohorta z roku 1870) Literatura zalecana: J.E. Zejda.: Efekt kohorty. Medycyna Środowiskowa, 2004, 7(1), s. 49-55
BADANIE KLINICZNO KONTROLNE (plan badania) czas Kierunek zbierania informacji narażeni nienarażeni Punkt wyjścia Przypadki (osoby chore) Populacja narażeni nienarażeni Kontrolne (osoby zdrowe, bez danej choroby)
BADANIE KLINICZNO KONTROLNE Z A L E T Y badania nad etiologią rzadkich chorób mała liczba badanych dokładna diagnoza choroby mały koszt badania W A D Y ograniczona informacja o narażeniu ryzyko wystąpienia błędu systematycznego konieczność skrupulatnego doboru grupy referencyjnej
BADANIE KLINICZNO KONTROLNE (wybór grupy przypadków i grupy kontrolnej) Reprezentatywność grup dla odpowiednich populacji generalnych - ogółu chorych na daną chorobę oraz ogółu osób niewykazujących tej choroby. Jednorodność grupy przypadków określenie jednostki chorobowej, dokładne sprecyzowanie stadium klinicznego lub postaci choroby Grupa kontrolna - dobierana spośród pacjentów hospitalizowanych lub osób z populacji generalnej. Źródło: W. Jędrychowski, Podstawy epidemiologii, Kraków 2002
BADANIE KLINICZNO KONTROLNE (wybór grupy przypadków i grupy kontrolnej) Wybór przypadków z populacji generalnej Wybór przypadków spośród pacjentów hospitalizowanych + zapewnia wysoki stopień porównywalności między grupami + umożliwia uogólnienie wniosków - kosztowna i czasochłonna metoda - trudniejsza współpraca z osobami wybranymi z populacji generalnej niż z pacjentami + pacjenci są łatwo dostępni badaniom + takie same warunki psychologiczne osób z grupy przypadków i grupy kontrolnej (szpital) + podobny sposób traktowania obu grup, ze względu na hospitalizację - podobna ekspozycja etiologiczna obu grup grupy kontrolne spośród różnych kategorii diagnostycznych
BADANIE KLINICZNO KONTROLNE (liczba grup kontrolnych) W sytuacji kiedy jest pod dostatkiem przypadków chorobowych i kontrolnych oraz nie ma trudności w zdobywaniu odpowiednich danych od przypadków i od grupy kontrolnej, to liczebność obu grup powinna być taka sama. W sytuacji kiedy liczba dostępnych przypadków jest mała lub uzyskanie informacji trudne do osiągnięcia, to stosunek liczby osób w grupie kontrolnej do liczby przypadków w grupie klinicznej powinien wynosić 2 : 1, 3 : 1 lub nawet 4 : 1 Źródło: W. Jędrychowski, Podstawy epidemiologii, Kraków 2002
BADANIE KLINICZNO KONTROLNE ILORAZ SZANS (ang.odds ratio) Oszacowanie ryzyka względnego na podstawie ilorazu wskaźnika ekspozycji w grupie chorych i grupie kontrolnej choroba choroba ogółem ( + ) ( - ) Czynnik ( + ) a b a+b Czynnik ( - ) c d c+d Iloraz szans (OR)= a x d / c x b -W celu sprawdzenia czy zaobserwowane różnice pomiędzy iloczynami ad i bc nie są przypadkowe należy wykonać test Chi 2 (dla jednego stopnia swobody) -Kryterium p=0,05
BADANIE KLINICZNO KONTROLNE (przykład) Związek między spożywaniem w ostatnim okresie mięsa i martwiczym zapaleniem jelit (Millar i wsp.1985) Spożywanie mięsa TAK NIE Ogółem Martwicze zapalenie jelit TAK 50 11 61 NIE 16 41 57 Ogółem 66 52 118
ILORAZ SZANS-mierzy związek narażenia z chorobą w badaniu kliniczno kontrolnym WYNIKI OR (ang. odds ratio) jest to stosunek szans napotkania narażenia w grupie przypadków podzielony przez stosunek szans napotkania narażenia w grupie kontrolnej Dla danych z wyżej przedstawionej tabeli OR = 11,6 (prawdopodobieństwo spożycia mięsa jest dla przypadków 11,6 razy większe niż dla kontroli)
Badanie kliniczno- kontrolne (case-control) Badania skutków zdrowotnych (ryzyka zachorowania na guzy mózgu) ekspozycji na pola elektromagnetyczne (PEM), osób mieszkających w pobliżu stacji bazowych Grupa badana - 747 przypadków guzów mózgu osób w wieku od 30 do 69 lat Grupa kontrolna - 1494 przypadki WYNIKI OR - 0,82 (95% przedział ufności: 0,29 2,33) dla glejaka OR - 0,83 (0,29 2,36) dla oponiaka. Wnioski: Nie stwierdzono zwiększonego ryzyka zachorowania na guzy mózgu (Schuz J., Bohler E., Schlehofer B.i wsp.radiofrequency electromagnetic fields emitted from base sttions of DECT cordless phones and the risk of glioma and meningioma, Radiat. Res, 2006;166 (1Pt 1): 116-111
Badanie kliniczno- kontrolne (case-control) Dorota Mrożek-Budzyn, Agnieszka Kiełtyka, Renata Majewska BRAK ZWIĄZKU MIĘDZY SZCZEPIENIAMI SKOJARZONĄ SZCZEPIONKĄ PRZECIW ODRZE, ŚWINCE I RÓŻYCZCE (MMR) A WYSTĘPOWANIEM AUTYZMU U DZIECI WYNIKI BADANIA KLINICZNO- KONTROLNEGO (LACK OF ASSOCIATION BETWEEN MMR VACCINATION AND THE INCIDENCE OF AUTISM IN CHILDREN: A CASE-CONTROL STUDY) PRZEGL EPIDEMIOL 2009; 63: 107-112
WARTOŚĆ DOWODOWA WYNIKÓW BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH Minimum Badanie ekologiczne Badanie przekrojowe Badanie kliniczno-kontrolne Maximum Badanie kohortowe
Poprawność badania epidemilogicznego Zdolność do opisu rzeczywistości Poprawny, rzetelny i wiarygodny opis rzeczywistości; (określenie rzeczywistych czynników ryzyka, rozpowszechnienia choroby, Określenie rzeczywistej skuteczności leku)
Jakość pomiaru zmiennej Precyzja metody pomiaru (powtarzalności) Powtarzalność pomiaru zależy od: - dokładności pomiaru - stałości badanego zjawiska - umiejętności badacza rejestracji i interpretowania zaobserwowanych zjawisk Trafność pomiaru Ocena trafności : - porównanie z pomiarem referencyjnym - dla zmiennych skategoryzowanych obliczenie czułości i swoistości - dla zmiennych ilościowych ustalenie średniej różnicy pomiędzy metodą referencyjną i metodą zastosowaną w badaniu
- Poprawność wewnętrzna (Internal validity) określa, czy obserwowane zależności pomiędzy grupami są prawdziwe - zależy od stopnia podobieństwa porównywanych grup - Poprawność zewnętrzna (External validity) określa czy można uogólniać wyniki na populację docelową (przy zachowanej poprawności wewnętrznej - zależy od prawidłowego doboru próby (popualcji badanej) Brak poprawności zew. gdy występuje błąd próby
Błąd próby (sampling bias) Gdy występują systematyczne różnice pomiędzy populacją badaną a populacja docelową Powoduje utratę poprawności zewnętrznej Nie pozwala na uogólnianie wyników na populację docelową
EPIDEMIOLOGICZNE BADANIA ANALITYCZNE -PODSUMOWANIE- BADANIE: JEDNOST KA BADANIA ZDOLNOŚĆ UJAWNIANIA ZALEŻNOŚC I SIŁA DOWODU NA OBECNOŚĆ CZYNNIKA RYZYKA EKOLOGICZNE Grupa +/- - PRZEKROJOWE Osoba + +/- KOHORTOWE Osoba +++ ++ KLINICZNO- KONTROLNE Osoba ++ +
Literatura Podstawowa: R. Beaglehole, R. Bonita, T. Kjellstrom, Podstawy epidemiologii, Łódź 2002 Zalecana: W. Jędrychowski. Zasady planowania i prowadzenia badań naukowych w medycynie. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2004