RÓŻNE SPOJRZENIA, WSPÓLNA WIZJA Obraz sytuacji ekonomicznej kobiet z krajów rozwijających się regionu Europy Centralnej, Bałkan oraz Azji Centralnej

RÓŻNE SPOJRZENIA, WSPÓLNA WIZJA Obraz sytuacji ekonomicznej kobiet z krajów rozwijających się regionu Europy Centralnej, Bałkan oraz Azji Centralnej Anita Seibert, Ewa Pintera Koalicja KARAT

PODZIĘKOWANIA: Partnerzy projektu pragną podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniejszej publikacji: Hope and Help (Armenia), Azerbaijan Gender Association Symmetry (Azerbejdżan); Women s Independent Democratic Movement (Białoruś); Association Vesta (Bośnia i Hercegowina); Center for Women and Development (Gruzja); Koba Bochorishvili z Centre for Protection of Constitutional Rights (Gruzja); Women s Political Resource Center (Gruzja); International Public Fund Pangea (Kirgistan); Munara Beknazarova z Women s Support Center (Kirgistan); Permaculture and Peacebuilding Centre Shtip (Macedonia), Union of Women s organizations of the Republic of Macedonia, Gender Center (Mołdawia); Mirjana Dokmanovic (Serbia), Femina Creativa Association for the Economic Empowerment of Women (Serbia), Majda Sikosek z Felicitas (Serbia); Nela Kozak (Ukraina), Kinga Lohmann, Aleksandra Solik; jak również Krystianowi Seibertowi za korektę anglojęzycznej wersji publikacji. Niniejszy dokument został stworzony ze wsparciem finansowym Unii Europejskiej. Za jego zawartość odpowiedzialność w całości ponosi Koalicja KARAT i w żadnym wypadku nie może być on traktowany jako odzwierciedlenie stanowiska Unii Europejskiej. Redakcja Marta Gontarska Koalicja KARAT; ISBN 83-919601-9-6 Layout, DTP HR&HARE DESIGN, Helena Csató-Zakrzewska Warszawa, 2009

Spis treści Wstęp... 5 Albania... 9 Armenia... 12 Azerbejdżan... 16 Białoruś... 19 Bośnia i Hercegowina... 23 Czarnogóra... 26 Gruzja... 28 Kazachstan... 32 Kirgistan... 35 Macedonia... 39 Mołdawia... 43 Serbia... 46 Ukraina... 50 Uzbekistan... 54

WSTĘP Mamy przyjemność przedstawić Państwu publikację, której podstawę stanowią zdjęcia zrobione przez kobiety z Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Gruzji, Macedonii, Mołdawii, Kazachstanu, Kirgistanu, Serbii, Ukrainy oraz Uzbekistanu ukazujące kobiety z tych państw w kontekście ich sytuacji ekonomicznej. Fotografie są częścią wystawy zatytułowanej Różne spojrzenia, wspólna wizja prezentowanej w Polsce, na Słowacji, w Niemczech oraz w Belgii w 2009 oraz 2010 roku 1. Zdjęcie zostały wybrane podczas konkursu fotograficznego ogłoszonego w pierwszej połowie 2008 roku. Konkurs był przeznaczony dla fotografek z Albanii, Armenii Azerbejdżanu, Białorusi, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Gruzji, Macedonii, Mołdawii, Kazachstanu, Kirgistanu, Serbii, Ukrainy oraz Uzbekistanu. Artystki były poproszone o przedstawienie własnej opinii na temat sytuacji ekonomicznej kobiet w ich krajach podważając, jeśli to możliwe, istniejące stereotypy związane z ekonomiczną pozycją kobiet, a jednocześnie ukazując realia ich życia. Publikacja, obok zdjęć, zawiera również podstawowe informacje dotyczące społecznej i gospodarczej sytuacji 13 wymienionych państw, w tym trzech państw, z których nie otrzymaliśmy żadnych zdjęć (Albanii, Bośni i Hercegowiny oraz Czarnogóry). Przedstawione informacje skupiają się na ekonomicznej sytuacji kobiet. Mają one również pomóc czytelnikowi w zrozumieniu skomplikowanych realiów, w których żyją kobiety sportretowane na zdjęciach. Zdecydowaliśmy się umieścić informacje dotyczące kobiet w kontekście ekonomiczno-społecznym, ponieważ wiedza na ten temat w krajach Unii Europejskiej jest bardzo niewielka. Wynika to z niedostępności wiarygodnych i aktualnych danych dotyczących problematyki kobiecej tematu, z którym nie bez problemów, zmierzyły się autorki publikacji. Zatem pomoc udzielona przez liczne organizacje pozarządowe oraz osoby indywidualne z wyżej wymienionych państw odegrała szczególnie istotną rolę w przygotowaniu publikacji. 1 Wystawa oraz publikacja są częścią szerokiego, regionalnego projektu edukacji rozwojowej, współfinansowanego przez Komisję Europejską Through Their Eyes, Through Ours: Raising the public s awareness about development problems faced by women from developing countries in the EU Eastern Neighbourhood, Balkans and Central Asia wdrażanego przez Koalicję KARAT we współpracy z GenderMediaCaucasus Journalists Association (Gruzja), Permaculture and Peacebuilding Center Ppc Shtip (Macedonia), Slovak Centre for Communication and Development (Słowacja), Women in Development Europe - WIDE (Belgia), WOMNET (Niemcy). 5

Przez dziesiątki lat, kraje opisane w publikacji, wraz z wieloma państwami, które przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 oraz 2007 roku, jako nowe państwa członkowskie, tworzyły tzw. blok wschodni. Jednak upadek ustroju komunistycznego nie oznacza utraty wspólnej historii i dziedzictwa społeczno-kulturowego. Dlatego też zainteresowanie nowymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej, państwami sąsiedzkimi, jak również krajami bałkańskimi oraz kaukaskimi jest naturalne. Paradoksalnie wiedza na temat naszych wschodnich sąsiadów jest ograniczona, a dane, dotyczące ekonomicznej sytuacji kobiet, w tych państwach, praktycznie nie istnieją. Celem niniejszej publikacji jest wypełnienie tej luki, jak również dostarczenie dogłębnych danych na temat sytuacji kobiet w wyżej wymienionych krajach, a także przedstawienie czytelnikowi obrazów, które pokazują ludzką twarz wyzwań gospodarczych, przed jakimi stoją kobiety na tym regionie. Jednym z istotnych elementów, o którym należy pamiętać, analizując sytuację państw przedstawionych w publikacji jest fakt, że, oprócz Bośni i Hercegowiny, znajdują się one krajami średnio rozwiniętymi 2. Mimo to kraje te są bardzo często pomijane w narodowych lub unijnych politykach oraz programach rozwojowych, jak również w programach wdrażanych przez organizacje pozarządowe oraz finansowane przez innych sponsorów. Dzieje się tak dlatego, że w dyskursie rozwojowym, jako prawdziwie rozwijające się państwa, traktowane są te z globalnego Południa, takie jak Afryka i Ameryka Południowa, jak również niektóre z regionu Azji. Wystarczy jednak spojrzeć na przedstawione zdjęcia, jak również dane opisujące procent ludności żyjącej poniżej progu ubóstwa, dane PKB oraz wskaźniki dotyczące zagadnień płci, aby zobaczyć jak wiele dzieli poziom życia w tych państwach od standardów życia państw rozwiniętych. W związku z tym, jedną z najistotniejszych informacji, jaką niesie ze sobą niniejsza publikacja, jest ta, że Wschód to również Południe! Państwa wymienione w publikacji podlegają różnym politykom Unii Europejskiej. Na przykład: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia i Ukraina określane są jako państwa sąsiedzkie. Do Kazachstanu, Kirgistanu oraz państw Azji Centralnej skierowana jest polityka rozwojowa Unii. Z kolei Albania Bośnia i Hercegowina oraz Serbia podlegają instrumentom polityki przedakcesyjnej. Potrzeby kobiet w wymienionych tu państwach są podobne do potrzeb kobiet w innych krajach rozwijających się świata i dlatego powinny być one traktowane w podobny sposób. Sposoby postępowania z wyzwaniami, którym kobiety żyjące w krajach rozwijających się stawiają czoła, są bardzo skomplikowane i problematyczne. Po pierw- 2 2007/2008 Human Development Report, ranking HDI http://hdr.undp.org/en/statistics/ 6

sze, programy adresowane do państw rozwijających się często nie przywiązują wystarczającej wagi do specyficznych potrzeb kobiet. Po drugie, podczas gdy istotne jest, aby znać specyficzne potrzeby kobiet w krajach rozwijających się, istnieje ryzyko utrwalenia się założenia, że kobiety znajdują się w tak trudnej sytuacji, z powodu tradycyjnych (patriarchalnych) norm społecznych, braku umiejętności zawodowych i środków, a przede wszystkim braku chęci i wiary, że ich sytuacja może się poprawić. Mamy nadzieję, że publikacja pokaże, iż kobiety z Albanii, Armenii Azerbejdżanu, Białorusi, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry Gruzji, Kazachstanu, Kirgistanu, Macedonii, Mołdawii, Serbii, Ukrainy i Uzbekistanu, mimo że borykają się z trudnymi wyzwaniami, spowodowanymi przez warunki gospodarcze, polityczne i społeczne, posiadają umiejętności zawodowe, siłę i determinację, aby wykorzystać możliwości, które są im proponowane. Obywatele Unii Europejskiej, a szczególnie obywatele nowych państw członkowskich, dla których podejmowanie wyzwań dotyczących zmian rzeczywistości społecznej i gospodarczej jest całkiem niedawnym doświadczeniem, powinni wpływać na decydentów Unii Europejskiej, jak również przywódców swoich państw, aby zapewnić kobietom z Albanii, Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Gruzji, Macedonii, Mołdawii, Kazachstanu, Kirgistanu, Serbii, Ukrainy i Uzbekistanu, wsparcie, którego one potrzebują, aby mogły lepiej żyć. PARTNERZY PROJEKTU Women in Development Europe (WIDE) z Belgii Gender Media Caucasus Association z Georgii Womnet z Niemiec Permaculture and Peacebuilding Centre Ppc Shtip z Macedonii KARAT Coalition z Polski Center for Communication and Development zw Słowacji 7

ALBANIA OFICJALNA NAZWA KRAJU: Republika Albanii STOLICA: Tirana JĘZYK URZĘDOWY: albański POWIERZCHNIA: 28 748 km 2 LICZBA LUDNOŚCI: 3,2 miliony 3, w tym kobiet: 50,1% ŚREDNIA DŁUGOŚĆ ŻYCIA: mężczyźni 73 lata; kobiety 80 lat ROZRODCZOŚĆ: 2,04 urodzin/kobietę (2006) OGÓLNE INFORMACJE Albania odzyskała niepodległość w 1990 roku. Transformacja ustrojowa oraz gospodarcza przebiegały wyjątkowo powoli napotykając dodatkowe problemy, takie jak konflikt w sąsiadującej Serbii i Kosowie w 1999 roku. Albania jest wciąż jednym z najbiedniejszych państw Europy. Według Wskaźnika Światowego Rozwoju Społecznego (Human Development Index) znajduje się na 68 miejscu, co umieszcza Albanię w grupie krajów średnio rozwiniętych. Proces restrukturyzacji, modernizacji różnych sektorów ekonomicznych przebiega bardzo wolno. W konsekwencji rolnictwo, które w Albanii jest bardzo ważnym źródłem dochodów państwa, opiera się na tradycyjnych metodach i wykorzystuje przestarzały sprzęt. Ponadto niewystarczająco rozwinięta infrastruktura oraz korupcja zniechęcają zagranicznych inwestorów. KOBIETY A EKONOMIA 4 Konstytucja Albanii zabrania dyskryminacji z powodu płci. Jednakże praktyka pokazuje, że kobiety wciąż są dyskryminowane w wielu dziedzinach życia. Po transformacji politycznej powrócono do tradycyjnego kodeksu prawnego Kanun, który wzmacnia podział ról i status płci w społeczeństwie. Podstawowe ekonomiczne wskaźniki pokazują jak bardzo niekorzystny jest status społeczny kobiet. Większość z nich jest 3 Wszystkie dane statystyczne użyte w publikacji (z wyjątkiem tych do których odwołania znajdują sie w osobnych przypisach) pochodzą z danych ONZ-owskich, takich jak: Human Development Index, State of World Population Report 2008. 4 Dane z The International Fund for Agricultural Development (IFAD): http://www.ifad.org/english/ gender/cen 9

zatrudniona w rolnictwie, uzyskując minimalne dochody (ubóstwo jest szczególnie widoczne w wiejskich obszarach kraju). Kobiety pracujące w gospodarstwach rolnych muszą także zajmować się domem i opiekować dziećmi. Ich praca jest niedoceniana. Konieczność wykonywania dorywczych prac podyktowanych możliwością otrzymania za nie dodatkowych pieniędzy ogranicza ich udział w życiu społecznym. Kobiety zajmują jedynie około 26,8% wyższych stanowisk menedżerskich, a przeciętne wynagrodzenie kobiety na tym stanowisku jest o 20% niższe niż mężczyzny. Po zmianie sytemu ekonomicznego więcej kobiet w porównaniu do mężczyzn straciło pracę, a stanowiska państwowej sfery budżetowej zostały objęte przez mężczyzn. W skutek czego ekonomiczna zależność kobiet od mężczyzn wzrosła. Paradoksalnie z powodu biedy z kraju wyemigrowało masę ludzi, głównie mężczyzn, co zwiększyło liczbę rodzin (gospodarstw) prowadzonych przez jedną dorosłą osobę (zazwyczaj kobietę).. STATUS KOBIET W ŚWIETLE PRAWA Konwencja CEDAW 5 została ratyfikowana w 1994 roku, a Protokół Dodatkowy (OP CEDAW) w 2003 roku. Nowa konstytucja Albanii z 1998 roku gwarantuje równość płci wobec prawa zgodnie z artykułem: Nikt nie może być niesprawiedliwie dyskryminowany z powodu płci, rasy, religii etniczności, języka, wyznań politycznych, religijnych, filozoficznych, warunków ekonomicznych, z powodu wykształcenia, statusu społecznego, bądź pochodzenia. Albańska Rada Ministrów zatwierdziła Strategię Dążenia do Równego Statusu Kobiet i Mężczyźni oraz Zwalczania Przemocy Domowej w grudniu 2008. Strategia zawiera 8 priorytetów oraz Plan Działania na lata 2007-2010. WSKAŹNIKI EKONOMICZNE PKB (WZROST GOSPODARCZY): 2,678 US$ (2005) PKB / OSOBĘ: 6% (2007) BEZROBOCIE KOBIET: 18,3% (2004) LICZBA LUDNOŚCI ŻYJĄCA PONIŻEJ MINIMUM SOCJALNEGO: 25,4% (2004) GENDER INDEX 6 : 60 (2007/2008) 5 Konwencja ds. Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (The Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women (CEDAW)) jest miedzynarodową konwencją uchwalona przez Ogólne Zgromadzenie Narodów Zjednoczonych w 1979 roku. Określana jest często jako karta praw kobiet, ponieważ wyznacza międzynarodowe standardy ochrony praw kobiet. Weszła w życie 3 września 1981 roku. 6 Gender Index wskaźnik równouprawnienia kobiet i mężczyzn ustalony przez ONZ. Jego zadaniem jest pokazanie stopnia równouprawnienia mężczyzn i kobiet w różnych sferach życia: długie i zdrowie życie, wykształcenie i średni standard życia. W latach 2007/2008 177 krajów zostało zbadanych pod kątem Gender Index. 10

KOBIETY, KTÓRE STAJĄ SIĘ MĘŻCZYZNAMI W niektórych częściach Albanii rodziny przestrzegają tradycyjnego kodeksu etycznego zwanego Kanun, który pozwala kobietom przejąć rolę mężczyzn. Według Kanun majątek rodzinny jest dziedziczony przez mężczyzn, małżeństwa aranżowane we wczesnym dzieciństwie, a kiedy kobieta wychodzi za mąż, staje się częścią własności rodziny męża. Dla wyznawców Kanun, ubiór jest ważnym wyznacznikiem płci. Mężczyzna nosi spodnie, zegarek na ręce i kaszkiet, a kobieta spódnicę, fartuch, szal i czasami woalkę. Dlatego też, jeśli kobieta nosi ubiór męski automatycznie przejmuje rolę mężczyzny. Kobieta, która złoży przysięgę przejęcia roli mężczyzny w kodeksie Kanun nazywana jest zaprzysięgłą dziewicą. Po zaprzysiężeniu ubiera się, zachowuje i pracuje jak mężczyzna a jej rodzina, wspólnota traktuje ją w ten sposób. Taka kobieta nie może już wyjść za mąż, musi pozostać panną. Według Kanun może stać się mężczyzną, jeżeli nie zdecyduje się wziąć ślubu z mężczyzną jej przeznaczonym. Wtedy nie może pobrać się z nikim innym i musi pozostać zaprzysięgłą dziewicą. Kobieta może też stać się zaprzysięgłą dziewicą, jeśli nie ma braci, którzy mogliby przejąć obowiązki po ojcu. Tylko mężczyźni mogą być głowami rodzin i dziedziczyć majątek rodzinny. Jednakże w przypadku, jeśli nie posiadają synów majątek rodzinny przechodzi na mężów córek bądź innych krewnych. Aby uniknąć takich sytuacji rodzina może uczynić jedną z córek zaprzysięgłą dziewicą. 11

ARMENIA 7 OFICJALNA NAZWA KRAJU: Republika Armenii STOLICA: Erywań JĘZYK URZĘDOWY: armeński, rosyjski POWIERZCHNIA: 29 800 km 2 LICZBA LUDNOŚCI: 3 miliony (2007), w tym kobiet: 51% ŚREDNIA DŁUGOŚĆ ŻYCIA: mężczyźni 68,3 lat; kobiety 75 lat (2006) ŚREDNIA DŁUGOŚĆ ŻYCIA: 1,37 urodzin/kobietę (2008) OGÓLNE INFORMACJE Republika Armenii została proklamowana jako niepodległe państwo pod koniec I Wojny Światowej. Istniała tylko do 1920 roku, kiedy to została wcielona do Związku Radzieckiego. Po rozpadzie Związku Radzieckiego w 1991 roku odzyskała niepodległość. Reformy gospodarcze rozpoczęte w połowie lat 90-tych doprowadziły do pewnej stabilizacji, wzrostu gospodarczego. Problemy ekonomiczne pojawiły się, kiedy Turcja i Azerbejdżan nałożyły na kraj embargo handlowe. Pomimo dużego wzrostu gospodarczego 13,8% (2007 rok) bezrobocie w Armenii wciąż jest bardzo wysokie. To z kolei prowadzi do fali migracji. Według Międzynarodowej Organizacji do Spraw Migracji od 1991 roku z Armenii wyemigrowało od 800 000 do 1 miliona ludzi. KOBIETY A EKONOMIA Społeczne i ekonomiczne problemy kraju wynikające z transformacji ustrojowej i gospodarczej kraju w szczególności dotknęły kobiety. 70% ludzi żyjących poniżej minimum socjalnego to kobiety, a 57% dzieci nie otrzymujących żadnego wykształcenia nawet podstawowego stanowią dziewczynki. Każdego roku 4 miliony kobiet i dziewcząt staje się ofiarami prostytucji, niewolnictwa i przymusowych ślubów 8. Według UNDP z kraju migrują głównie mężczyźni pozostawiając kobiety bez żadnego zabezpieczenia finansowego, wsparcia, w wyniku czego cała odpowiedzialność za wychowanie dzieci i utrzymanie domu spoczywa na kobietach. Sytuacja 7 Rozdział napisany przy współpracy z Yenok Shatvoryan z organizacji partnerskiej Koalicji KARAT- Hope and Help z Armenii. 8 United Nations Development Programme, Achieving MDGs in Armenia, http://www.undp. am/?page=mdg3 12

jest szczególnie trudna na obszarach wiejskich, gdzie wsparcie społeczne jest ograniczone, a presja społeczna dotycząca stereotypowego podziału ról kobiet i mężczyzn w kontekście ekonomii bardzo silna 9. Analizując sytuacje kobiet w Armenii należy przyjrzeć się również pozytywnym zmianom. Mimo iż zajmują niewiele stanowisk rządowych, opanowują sektor pozarządowy. Według Środkowo Europejskich Euroazjatyckich Inicjatyw Prawnych aktywne, lecz dopiero rozwijające się społeczeństwo obywatelskie jest w dużej mierze kierowane przez kobiety. Ich praca jest szansą na poprawę ekonomicznego statusu kobiet w armeńskim społeczeństwie. STATUS KOBIET W ŚWIETLE PRAWA Konwencja CEDAW została ratyfikowana w 1993 roku beż żadnych zastrzeżeń, a Protokół Dodatkowy (OP CEDAW) w 2006 r. Kodeks karny nie zawiera odrębnych przepisów dotyczących przemocy domowej, prawo zabrania stosowania jakiejkolwiek przemocy prowadzącej do uszkodzenia zdrowia i pobicia. Nie ma żadnych oficjalnych informacji dotyczących utworzenia schronień dla ofiar przemocy domowej w Armenii. Rzecznik Prawa Człowieka raportując stan przypadków przemocy domowej zaznacza, że rząd nie wspiera organizacji pozarządowych zajmujących się ofiarami tego typu przemocy. Konstytucja Armenii zastrzega równe prawa kobiet i mężczyzn przyznając wszystkim obywatelom prawo wyborcze, przestrzeganie praw człowieka, te same prawa obywatelskie dla obu płci, ochronę prawną i te same prawa w związku małżeńskim. Od 2004 do 2010 roku w Armenii jest wdrażany Narodowy Plan Działania na rzecz poprawy statusu kobiet i wzmocnienia ich roli w społeczeństwie. Koncentruje się on na poprawie statusu kobiet w społecznej, kulturalnej i ekonomicznej sferze życia, jak również zwalczania przemocy wobec kobiet i handlu kobietami 10. WSKAŹNIKI EKONOMICZNE 11 PKB (WZROST GOSPODARCZY): 10% (2007) PKB /OSOBĘ: 1,625 US$ (2005) BEZROBOCIE KOBIET: 35% (2007) 12 LICZBA LUDNOŚCI ŻYJĄCA PONIŻEJ MINIMUM SOCJALNEGO: 50,9% (2004) GENDER INDEX: 83 (2007/2008) 9 Projekt Stop Violence Against Women, Kraj Armenia, http://www.stopvaw.org/armenia.html 10 Ibidem 11 Dane statystyczne ONZ 12 Stopa bezrobocia oparta na badaniach ILO (Międzynarodowa Organizacja Pracy). Według tej metody do osób bezrobotnych zalicza się osoby powyżej 16 roku życia, które podczas określonego okresu były: a) bez pracy albo płatnego zatrudnienia b) poszukiwały pracy wszystkimi możliwymi środkami przez 4 ostatnie tygodnie przed okresem obserwacji c) były gotowe do podjęcia pracy w ciągu 2 tygodni. Osoby bez pracy, które nie szukały jej przez określony czas, ale były gotowe do jej podjęcia określane są jako niezatrudnione. Oficjalna stopa bezrobocia dla kobiet na rok 2007 była niższa i wynosi 10,1%. 13

HANDEL KOBIETAMI Z powodu biedy, niekorzystnej pozycji kobiet w społeczeństwie, wiele Armenek staje się ofiarami handlu żywym towarem. Najczęściej są sprzedawane do Turcji i Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Brakuje dokładnych danych na temat liczby kobiet przymusowo wywiezionych z Armenii. 14 stycznia 2004 rząd zatwierdził Plan Działania Prewencji Handlu Żywym Towarem z Armenii na lata 2004-2006. HISTORIA OFIARY HANDLU ŻYWYM TOWAREM 13 Miała 19 lat i żyła ze swoją matką oraz bratem w jednej z armeńskich wsi. Ojciec opuścił rodzinę, ożenił się ponownie, i osiedlił w Rosji. Depresja matki i jej bezsilność miały negatywny wpływ na jej dzieci. Od dzieciństwa dziewczyna doświadczała fizycznej przemocy ze strony matki. W wieku 16 lat, po rozpoczęciu szkoły średniej poznała młodego człowieka w kafejce internetowej. Po tygodniu regularnych spotkań mężczyzna zaoferował jej dobrze płatną pracę za granicą. Kiedy się zgodziła, odwiedził jej matkę przedstawiając się jako narzeczony dziewczyny i otrzymał zgodę matki na jej poślubienie. Mężczyzna poznał dziewczynę z kobietą, która zabrała jej paszport i wywiozła do Moskwy. Po tygodniu została przewieziona do Dubaju. Jeszcze w Moskwie dostała fałszywy paszport rosyjski, który został jej skonfiskowany w Dubaju przez człowieka, który odebrał ją z lotniska i wywiózł do mieszkania, gdzie przetrzymywano już cztery Ormianki. Dziewczyna została poinformowana, że musi pracować przez rok za kwotę 300 $ dziennie (z czego otrzyma tylko połowę pieniędzy na koniec pobytu w Dubaju). Cztery miesiące później została aresztowana na dyskotece i deportowana do Moskwy. W Moskwie spotkała się z członkiem grupy przemytników. 3 dni później na skutek silnego bólu podbrzusza i krwawienia trafiła do szpitala, gdzie opiekował się nią jeden z przemytników. Po wyzdrowieniu została ponownie zabrana do Dubaju do pracy, a jej paszport znowu został skonfiskowany. 13 Studium przypadku udostępnione przez organizację członkowską KARATu Hope and Help z Armenii. 14

Susanna Vardanyan, Tak dla miłości i pokoju, nie dla wojny i biedy, Armenia 15

AZERBEJDŻAN 14 OFICJALNA NAZWA KRAJU: Republika Azerbejdżanu STOLICA: Baku JĘZYK URZĘDOWY: azerski, rosyjski POWIERZCHNIA: 86 600 km² LICZBA LUDNOŚCI: 8,48 mln (2006 World Bank), w tym kobiet 46% ŚREDNIA DŁUGOŚĆ ŻYCIA: mężczyźni 64 lata; kobiety 76,9 lat (2006) ŚREDNIA DŁUGOŚĆ ŻYCIA: 1,7 urodzin/kobietę (2008) OGÓLNE INFORMACJE Azerbejdżan ogłosił suwerenność i wystąpił ze Związku Radzieckiego w 1991 roku. Liczba ludności żyjącej w ubóstwie zmniejsza się na skutek wzrostu gospodarczego, reform, ale kraj wciąż nie wykorzystuje należycie swoich naturalnych bogactw: ropy i gazu. Na skutek konfliktu z Armenią w Azerbejdżanie znajduje się około 600 000 uchodźców wewnętrznych. Dla tak małego kraju i słabo rozwiniętej gospodarki jest to spore obciążenie. Kolejny czynnik, który spowalnia społeczno-ekonomiczny rozwój to szeroko rozpowszechniona korupcja 15. KOBIETY A EKONOMIA Mimo odpowiedniego ustawodawstwa chroniącego kobiety przed dyskryminacją w różnych dziedzinach życia, wciąż nie posiadają one równego statusu społecznego. Tradycyjne postrzeganie roli kobiety ma znaczący wpływ na rolę kobiet w ekonomii, a także spowalnia walkę o równouprawnienie w innych dziedzinach życia, na przykład przemoc wobec kobiet. Istnieją jednak klauzule prawne, które mają na celu wspieranie kobiet (na przykład 3-letni urlop wychowawczy - z czego 1,5 roku jest płatne), mogą jednak zniechęcać pracodawców od zatrudniania ich. Transformacja wolnoryn- 14 Rozdział powstał dzięki konsultacji z Kamilą Dadashevą z organizacji członkowskiej KARATu Azerbaijan Gender Association Symmetry. 15 BBC Profil Azerbejdżanu, http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/1235976.stm, CIA The World Factbook, Profil Azerbejdżanu, https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/aj.html 16

kowa zmieniła ekonomiczne struktury Azerbejdżanu. Według Azerbaijan Gender Information Centre główne czynniki prowadzące do pogorszenia sytuacji kobiet na rynku pracy to: ogólna sytuacja ekonomiczna kraju, która spowodowała zmniejszenie produkcji. Niewystarczające zaangażowanie rządu w poprawę sytuacji kobiet, brak informacji na temat możliwości dostępnych stanowisk, możliwości otwarcia własnych firm, ograniczony dostęp do kredytów, niski poziom umiejętności technicznych i menadżerskich oraz brak pewności siebie i asertywności. 16 STATUS KOBIET W ŚWIETLE PRAWA Konwencja CEDAW została ratyfikowana w 1995, a Protokół Dodatkowy (OP CEDAW) w 2001 roku. Obydwa dokumenty ratyfikowane bez klauzul i zastrzeżeń. Artykuł 25 Konstytucji Azerbejdżanu gwarantuje całkowitą równość kobiet i mężczyzn. Artykuł 34 gwarantuje równe prawa kobiecie i mężczyźnie w życiu rodzinnym. Konstytucja Azerbejdżanu i Kodeks Karny chronią kobiety przed przemocą domową. Kodeks Karny (2000 rok) zawiera klauzule dotyczące fizycznej i psychicznej przemocy stosowanej regularnie. (Artykuł 133) 17. W 2006 roku parlament uchwalił ustawę O równości płci, jak również Państwowy Program Redukcji Ubóstwa na lata 2006-2015 który koncentruje się między innymi na roli kobiet w ekonomii i wspieraniu przedsiębiorczyń. WSKAŹNIKI EKONOMICZNE 18 PKB WZROST GOSPODARCZY: 34,5% PKB /OSOBĘ: 1,498 US$ (2005) STOPA BEZROBOCIA: 1,3% oficjalny wskaźnik (2006) LICZBA LUDNOŚCI PONIŻEJ MINIMUM SOCJALNEGO: 49,6% (2004) GENDER INDEX: 98 (2007/2008) 16 Azerbaijan Gender Information Center, http://gender-az.org/index_en.shtml?id_main=13&id_sub=41 17 Projekt Stop Violence Against Women, profil Azerbejdżanu, http://www.stopvaw.org/azerbaijan.html 18 Dane statystyczne ONZ 17

TWARZ UCHODŹCZYNI Jedna z fotografii zaprezentowana na wystawie Różne spojrzenia, wspólna wizja została zatytułowana Kobiece oblicze wojny. Wykonana przez Aytan Gahramanova w miasteczku Barda w sierpniu 2008, pokazuje starą kobietę, która podchodzi do hydrantu, aby napić się wody. Hydrant znajduje się przy wejściu na stadion piłki nożnej, na którym mieszka ta kobieta. W tle widać małą, ponurą dziewczynkę z wzrokiem skierowanym na kawałek drewna. Na twarzy kobiety niczym w lustrze odbija się całe jej dramatyczne życie: 8 miesięcy życia jako uchodźczyni, śmierć dzieci, 15 lat życia w nędzy, prowizoryczne mieszkanie pod trybunami stadionu w nadziei, że któregoś dnia będzie mogła wrócić do domu Aytan Gahramanova, Kobieta w obliczu wojny, Azerbejdżan 18

BIAŁORUŚ 19 OFICJALNA NAZWA KRAJU: Republika Białorusi STOLICA: Mińsk JĘZYK URZĘDOWY: rosyjski, białoruski POWIERZCHNIA: 207 600 km 2 LICZBA LUDNOŚCI: 9,685,768 (2007), w tym kobiet: 53% (2008) ŚREDNIA DŁUGOŚĆ ŻYCIA: mężczyźni: 62,9 lat; kobiety: 75 lat (2006) ŚREDNIA DŁUGOŚĆ ŻYCIA: 1,20 urodzin/kobietę (2008) OGÓLNE INFORMACJE Białoruś jest niepodległym państwem od 1991 po upadku Związku Radzieckiego. Z powodu izolacji państwa jest bardzo słaba ekonomicznie. Brak inwestycji zagranicznych, pozostające wciąż w rękach państwa kluczowe gałęzie przemysłu to przyczyny słabego rozwoju sektora prywatnego. Białoruś jest ponadto uzależniona od dostaw energii z Rosji. Od pierwszych wyborów prezydenckich w 1994 stanowisko to obejmuje Aleksander Łukaszenko sprawujący władzę autorytarną. Wolność słowa, prasy, pokojowych zgromadzeń i religijnych wyznań jest bardzo ograniczona. KOBIETY A EKONOMIA Równe prawa kobiet i mężczyzn gwarantowane przez prawa na Białorusi, nie znajdują odzwierciedlenia w rzeczywistości. Charakterystyczne dla Białorusi jest to, że więcej kobiet niż mężczyzn zdobywa wyższe wykształcenie, ale mimo to ich szanse na rynku pracy wciąż są nieporównywalne. Tradycyjne podejście do roli kobiety w społeczeństwie powoduje, że wiele z nich zajmuję się prowadzeniem domu i nie podejmuje płatnych zajęć. Kobiety aktywne zawodowo otrzymują mniejsze wynagrodzenie za tę samą prace niż mężczyźni, a ich możliwości zatrudnienia są ograniczone z powodu dyskryminacji. Według Ludmiły Petiny z Women Independent Democratic Movement i Svetlany Burowej z Belarusian Young Women s Christian Association jedną z przyczyn tendencji do zatrudniania mężczyzn częściej niż ko- 19 Rozdział powstał dzięki konsultacji z organizacją członkowską Koalicji KARAT - Women s Independent Democratic Movement 19

biet jest chęć uniknięcia płacenia za urlopy macierzyńskie i wychowawcze. 20 Oficjalna stopa bezrobocia kobiet jest niska, wynika to z faktu że większość z nich jest zatrudniona, lecz niezarejestrowana. W grudniu 2008 została wprowadzona nowa polityka wobec kobiet i zakłada się, że będzie miała pozytywny wpływ na ich sytuację na Białorusi, włączając pozycję ekonomiczną. Inny niezmiernie pozytywny czynnik to istnienie na Białorusi sporej liczby organizacji kobiecych prowadzonych przez aktywne, świadome swoich praw kobiety. STATUS KOBIET W ŚWIETLE PRAWA Konwencja CEDAW została ratyfikowana 4 lutego 1981 roku bez dodatkowych klauzul i zastrzeżeń, a została wprowadzona w życie 3 września 1981 roku. Protokół Dodatkowy (OP CEDAW) został ratyfikowany 3 maja 2004 roku. Konstytucja Białorusi gwarantuje wszystkim obywatelom równość wobec prawa i gwarantuje kobietom równe prawa w edukacji, w sferze zatrudnienia oraz w innych społecznych, politycznych i kulturowych dziedzinach życia 21. Białoruski Kodeks Karny nie definiuje przemocy domowej ani nie robi rozróżnienia pomiędzy brutalnym przestępstwem popełnionym przez obcą osobę a członka rodziny. Wersja robocza ustawy o eliminacji przemocy domowej powstała w 2002 roku i została zatwierdzona przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, ale do tej pory nie przeszła pod obrady parlamentu. WSKAŹNIKI EKONOMICZNE 22 PKB WZROST GOSPODARCZY: 7% (2007) PKB /OSOBĘ: 3,024 US$ (2005) BEZROBOCIE WŚRÓD KOBIET: 1,5% (2006) LIICZBA LUDNOŚCI PONIŻEJ MINIMUM SOCJALNEGO: 41,9% (2003) GENDER INDEX: 64 (2007/2008) 20 Dane Amnesty International USA, Belarus domestic violence more than a private scandal, http://www.amnestyusa.org/document.php?lang=e&id=engeur490142006 21 Ibidem. 22 Dane statystyczne ONZ 20

BOŚNIA I HERCEGOWINA 23 OFICJALNA NAZWA KRAJU: Bośnia i Hercegowina STOLICA: Sarajewo JĘZYK URZĘDOWY: bośniacki, chorwacki, serbski POWIERZCHNIA: 51 129 km 2 LICZBA LUDNOŚCI: 4 miliony (2007), w tym kobiet: 49% ŚREDNIA DŁUGOŚĆ ŻYCIA: mężczyźni 72 lata; kobiety 77 lat (2007) ŚREDNIA DŁUGOŚĆ ŻYCIA: 1,23 urodzin/kobietę (2008) OGÓLNE INFORMACJE 24 Bośnia i Hercegowina uzyskała niepodległość w wyniku referendum w 1992 roku. Jest jednym z krajów powstałych w wyniku rozpadu byłej Jugosławii. Bośnia i Hercegowina składa się z dwóch głównych części, którymi są Federacja Bośni i Hercegowiny i Republika Serbska. Na terenie obydwu leży Dystrykt Brczko, pozostający pod kontrolą międzynarodową. Trzy główne grupy etniczne zamieszkujące ten kraj to: Bośniacy (Bośniacy muzułmańscy), Chorwaci i Serbowie. Gospodarka kraju ma wciąż poważne problemy. Bośnia i Hercegowina oraz Macedonia są najbiedniejszymi krajami byłej Jugosławii. Znaczny deficyt budżetowy, wysokie bezrobocie, duża szara strefa są najpoważniejszymi problemami ekonomicznymi. Rolnictwo jest sprywatyzowane ale niewydajne. Obecnie zagraniczne banki, głównie z Europy Zachodniej kontrolują większość sektora bankowego. Konsekwencje wojny, które spowodowały spadek produkcji o 80% w latach 1992 i 1995 doprowadziły do znacznego bezrobocia wciąż odbijają się na stanie ekonomicznym kraju. Pozytywne symptomy poprawy sytuacji w Bośni i Hercegowinie to z pewnością wzrost gospodarczy, który w latach 2004-07 przekracza każdego roku 5%. Kraj otrzymuje także dużą pomoc finansową na odbudowę powojenną i pomoc humanitarną z organizacji międzynarodowych, która stopniowo jest redukowana. 23 Rozdział powstał dzięki konsultacji z Amrą Seleskovic z organizacji członkowskiej Koalicji KARAT z Bośni i Hercegowiny Association Vesta 24 BBC Profil Bośnii i Hercegowiny, http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/1066886.stm 23