Założenia udrażniania rzecznych korytarzy ekologicznych w skali kraju oraz w skali regionu wodnego mgr inż. Piotr Sobieszczyk mgr inż. Anna Sławińska
Korytarz ekologiczny obszar umożliwiający migrację roślin, zwierząt lub grzybów art. 5 pkt 2. ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Korytarze ekologiczne są ważnym elementem planowania ochrony gatunków. Aby zachować naturalne populacje zwierząt, należy im umożliwić przemieszczanie się w celu zdobycia pożywienia, ustanowienia terytoriów osobniczych, znalezienia partnerów do rozrodu, zabezpieczenia możliwości ucieczki przed drapieżnikiem i zdarzeniami losowymi. Umożliwienie przemieszczania się osobników pomiędzy lokalnymi populacjami pozwala na przepływ materiału genetycznego, zapobiegając wsobności i utrzymując zmienność genetyczną.
Sposoby wyznaczania korytarzy ekologicznych - a posteriori (sposób funkcjonalny) na podstawie rzeczywistych/historycznych tras przemieszczania się osobników - a priori (sposób strukturalny) według istniejących elementów liniowych według najmniejszych kosztów wykonania/utrzymania na podstawie minimalnej liczby barier na podstawie oceny potencjału (płaty/ostoje/obszary rdzeniowe)
Sposoby wyznaczania korytarzy ekologicznych Wyznaczanie korytarzy ekologicznych jest szeroko rekomendowanym rozwiązaniem problemu fragmentacji siedlisk. Korytarze, zarówno liniowe, jak i w formie siedlisk pomostowych, są aktualnie ważnym składnikiem strategii ochrony różnorodności biologicznej w Europie v Konwencja o różnorodności biologicznej (1992) v Założenia koncepcji sieci paneuropejskiej EECONET (European ECOlogical NETwork) wraz z metodyką jej wyznaczania (1993) v Krajowa sieć ekologiczna ECONET-POLSKA opracowana w 1995 i 1996 roku (pokrywa 46% kraju, składa się z obszarów węzłowych i łączących je korytarzy ekologicznych)
Europejska sieć ekologiczna Natura 2000 jest wyznaczana w celu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt zagrożonych wyginięciem. dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r.
Rzeczne korytarze ekologiczne Przy wyznaczaniu rzecznych korytarzy ekologicznych należy brać pod uwagę ich funkcje środowiskowe i przyrodnicze a więc zachowanie ciągłości koryt rzecznych dla osiągnięcia minimum dobrego stanu wód oraz zapewnienie łączności pomiędzy poszczególnymi ostojami organizmów wodnych i przywodnych lub integralności sieci obszarów Natura 2000
Schematy migracji ryb 1.Migracja w poszukiwaniu siedlisk, np. migracja ryb litofilnych w poszukiwaniu odpowiednich substratu żwirowego do rozrodu. 2.Migracja ryb do bocznego ramienia rzeki w poszukiwaniu miejsc odpoczynku czy też odpowiednich warunków przepływu. 3.Boczne odnogi miejsca spokojnej wody, wykorzystywane głównie przez gatunki limnofilne. 4.Migracja w obszarze zalewowym podczas okresów przyborów, miejsca wykorzystywane głównie przez gatunki fitofilne do rozrodu. 5.Przerwa w migracji z powodu barier utworzonych przez poprzeczne budowle w korycie i dolinie rzeki (jazy, zapory); bariery migracji mogą zostać utworzone również poprzez odcinek z niedostateczną ilością wody lub z wysokim zanieczyszczeniem. 6.Brak połączenia z terasą zalewową, starorzeczami spowodowana zabezpieczeniem przed powodzią (budowa wałów).
Rzeczne korytarze ekologiczne bariery migracyjne Korytarze ekologiczne pełnią swoje funkcje tylko wtedy, gdy są drożne na całej swej długości Utrzymanie drożności korytarzy ekologicznych wymaga ułatwień w pokonywaniu barier i zapobiegania ich powstawania.
Definicje Rzeczne/dolinowe korytarze ekologiczne Drożność (ciągłość) korytarza rzecznego to zachowanie stałego przepływu wody, warunków transportu rumowiska oraz możliwości swobodnej migracji organizmów wodnych w górę i w dół cieku
Definicje Rzeczne/dolinowe korytarze ekologiczne Przeszkoda (bariera) w migracji organizmów wodnych to techniczna, behawioralna lub naturalna przeszkoda w korycie/dolinie rzeki lub potoku, której - ze względu na wysokość, konstrukcję, właściwości hydrologiczne, morfologiczne lub fizykochemiczne - nie mogą pokonać, wędrujące w górę lub w dół cieku, rodzime organizmy wodne (np. bezkręgowce denne, mięczaki, ryby)
Rodzaje barier - rzecznych korytarzy ekologicznych
Ramowa Dyrektywa Wodna Artykuł 4 Ramowej Dyrektywy Wodnej (2000/60/WE z 2000 r.) określający środowiskowe cele tej dyrektywy zobowiązuje państwa członkowskie UE do ochrony, poprawy i przywrócenia stanu wszystkich naturalnych oraz wszystkich silnie zmienionych części wód powierzchniowych w celu osiągnięcia odpowiednio dobrego stanu ekologicznego oraz dobrego potencjału ekologicznego tych wód w ciągu 15 lat od dnia wejścia w życie Ramowej Dyrektywy Wodnej
Ramowa Dyrektywa Wodna Dla naturalnych części wód powierzchniowych, czyli nieprzekształconych antropogenicznie rzek i potoków, oznacza to m.in. niezakłóconą ekologiczną ciągłość cieku tzn. możliwość swobodnej migracji organizmów wodnych oraz transport rumoszu i osadów dennych. W przypadku silnie zmienionych części wód powierzchniowych, czyli przekształconych antropogenicznie rzek i potoków Ramowa Dyrektywa Wodna zobowiązuje do podjęcia wszelkich działań ograniczających skutki tych przekształceń w celu zapewnienia warunków zbliżonych do ekologicznego kontinuum, w szczególności w odniesieniu do migracji fauny wodnej
Dorzecza: Wisła, Odra, Dniestr, Dunaj, Jarft, Łaba, Niemen, Pregoła, Świeża, Űcker Poszczególne obszary dorzeczy różnią się wielkością oraz znaczeniem dla ichtiofauny. Największe znaczenie dla krajowej ichtiofauny mają dwa główne obszary dorzeczy: Wisły (57 rodzimych gatunków ryb) oraz Odry (54 rodzime gatunki ryb)
Podejście zlewniowe Problem migracji ryb powinien być rozwiązywany na poziomie całego dorzecza jako część składowa planu gospodarowania wodami, jak to zaproponowane jest w Ramowej Dyrektywie Wodnej. Plan udrażniania rzecznych korytarzy powinien opierać się na gatunkach kluczowych, wodach priorytetowych i etapach udrożnień
1. Określenie potrzeb migracyjnych w dorzeczu w górę rzeki v identyfikacja gatunków kluczowych v liczba migrujących gatunków w górę rzeki w dół rzeki v identyfikacja gatunków kluczowych v wymagana przeżywalność migrujących gatunków w dół rzeki
Ryby dwuśrodowiskowe znaczenie ponadregionalne Certa - Vimba vimba Węgorz - Anguilla anguilla Minóg rzeczny - Lampetra fluviatilis Jesiotr ostronosy Acipenser oxyrhynchus Łosoś atlantycki - Salmo salar Troć wędrowna - Salmo trutta m. trutta
Gatunki kluczowe w systemie rzecznym v gatunki przewodnie (charakterystyczne) dla danej krainy rybnej; v gatunki objęte polską ochroną prawną wynikającą z Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220 z 2004 r., poz. 2237); v gatunki, których siedliska są chronione na mocy Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. tzw. dyrektywy siedliskowej w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory; v gatunki zagrożone wg Czerwonej Listy Słodkowodnej Ichtiofauny Polski (Witkowski, Błachuta, Kotusz, Heese 2008)
2. Wyznaczenie wód priorytetowych (korytarzy migracji) v prace interdyscyplinarne (biolog/inżynier/hydrolog/planista) oparte na potrzebach ekologicznych i możliwościach technicznych, v możliwość połączenia się z innymi projektami, v prace na przestrzennych bazach danych (GIS).
3. Ustalenie etapów udrożnień Przeszkody w migracji w górę i w dół rzeki v aprobata dla założeń projektowych akceptowalność rozwiązań: ekologiczna i finansowa v określenie priorytetów (wysoki/średni/niski), v oszacowanie nakładów i kosztów
Efektywność migracji Cele w zakresie migracji ryb w dorzeczu powinny być określone np.: v % przeżycia migrujących w dół rzeki gatunków ryb dwuśrodowiskowych w czasie ich wędrówki do morza, v % gatunków i wymagany czas przejścia przez przeszkodę w określonym miejscu.
OTWIERANIE SZLAKÓW MIGRACJI RYB zbiornik Włocławek Zapora zbiornika Włocławek (od wody dolnej) najpoważniejsza przegroda na szlaku migracji ryb dwuśrodowiskowych pomiędzy Bałtykiem a dorzeczem górnej Wisły Prace nad budową nowego urządzenia służącego migracji ryb prowadzone są przez grupę ekspertów z Europy zachodniej wspieraną przez ekspertów z Polski w ramach umowy pomiędzy FAO a Ministerstwem Rolnictwa
OTWIERANIE SZLAKÓW MIGRACJI RYB dorzecze Wisły WIERZYCA 152 km (5 km) WDA 138 km (5 km) BRDA 238 km (3 km) DRWĘCA 207 km (11 km) PILICA 319 km (180 km) 373 km BUG 772 km (21 km) SAN 443 km (168 km) Jacek Engel & Marta Babicz, WWF Polska - zmienione WISŁOK 220 km (59 km) WISŁOKA 163 km (21 km) DUNAJEC 247 km (70 km) RABA 132 km (24 km) SKAWA 96 km (1 km) SOŁA 89 km (1 km) PRZEMSZA 89 km
OTWIERANIE SZLAKÓW MIGRACJI RYB dorzecze Wisły WIERZYCA 152 km (5 km) WDA 138 km (5 km) BRDA 238 km (3 km) DRWĘCA 207 km (11 km) PILICA 319 km (180 km) BUG 772 km (21 km) SAN 443 km (168 km) Jacek Engel & Marta Babicz, WWF Polska - zmienione 373 + 419 km WISŁOK 220 km (59 km) WISŁOKA 163 km km (21 (21 km) DUNAJEC 247 km (70 km) RABA 132 km (24 km) SKAWA 96 km SKAWA (1 km) 96 km (1 km) PRZEMSZA 89 km SOŁA 89 km (1 SOŁA km) 89 km (1 km)
OTWIERANIE SZLAKÓW MIGRACJI RYB dorzecze Wisły WIERZYCA 152 km WDA 138 km BRDA 238 km DRWĘCA 207 km (+ 96 km) PILICA 319 km BUG 772 km (+ 751 km) SAN 443 km (+ 126 + 31 km) Jacek Engel & Marta Babicz, WWF Polska - zmienione WISŁOK 220 km (+ 114 km) WISŁOKA 163 km (+ 86 km) DUNAJEC 247 km ( 792 + 163 km RABA 132 km (+ 60 km) SKAWA 96 km (+ 16 km) PRZEMSZA 89 km SOŁA 89 km (+ 16 km)
Podejmowane działania planistyczne v Wojewódzkie Programy Ochrony i Rozwoju Zasobów Wodnych v Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości morfologicznej rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału części wód w Polsce; Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa 2010