(Na przykładzie województwa śląskiego)

Transkrypt

1 Jerzy B. Parusel CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY GÓRNEGO ŚLĄSKA KATOWICE KORYTARZE EKOLOGICZNE JAKO FORMA OCHRONY, GOSPODAROWANIA I PLANOWANIA KRAJOBRAZU (Na przykładzie województwa śląskiego) Ogólnopolskie Warsztaty Wojewódzkich SłuŜb Planowania i Regionalnych Biur Planowania Przestrzennego Wrocław, listopad 2009 r.

2 EUROPEJSKA KONWENCJA KRAJOBRAZOWA (Dz.U. z dnia 29 stycznia 2006 r.) Definicje "krajobraz" znaczy obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich; "polityka w zakresie krajobrazu" znaczy wyraŝenie przez właściwe organy publiczne ogólnych zasad, strategii i wytycznych, które pozwalają podejmować specjalne środki ukierunkowane na ochronę, gospodarkę i planowanie krajobrazów; "ochrona krajobrazu" znaczy działania na rzecz zachowania i utrzymywania waŝnych lub charakterystycznych cech krajobrazu tak, aby ukierunkować i harmonizować zmiany, które wynikają z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych; "gospodarowanie krajobrazem" znaczy działanie, z perspektywy trwałego i zrównowaŝonego rozwoju, w celu zapewnienia regularnego podtrzymania krajobrazu tak, aby kierować i harmonizować jego zmiany wynikające z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych; "planowanie krajobrazu" znaczy skuteczne działanie perspektywiczne mające na celu powiększenie, odtworzenie lub utworzenie krajobrazów.

3 KRAJOBRAZ W UJĘCIU EKOLOGICZNYM We współczesnym ujęciu, krajobraz ekologiczny to heterogeniczny fragment powierzchni Ziemi, złoŝony z powiązanych wzajemnie ekosystemów, posiadający własną strukturę, zmienność, historię i fizjonomię oraz swoistą dynamikę i sposób funkcjonowania. Elementem tego krajobrazu jest człowiek i społeczeństwo. Krajobraz ekologiczny jest najwyŝszą jednostką w hierarchicznym systemie przyrody (ponadekosystemową). Ekologia krajobrazu, wzbogacona o biogeograficzną teorię wysp, okazała się bardzo przydatna w zastosowaniach aplikacyjnych w zagospodarowaniu przestrzennym. W nauce tej wyróŝnia się następujące struktury ekologiczne przestrzeni przyrodniczej: - biocentra i obszary rdzeniowe, - wyspy ekologiczne, - strefy ekotonowe (ekotony), - korytarze ekologiczne - bariery ekologiczne. Richling A., Solon J Ekologia krajobrazu. PWN, Warszawa, ss Parusel J. B Struktury ekologiczne Górnego Śląska. Biuletyn Podyplomowego Studium Planowania Przestrzennego i Urbanistyki Politechniki Śląskiej w Gliwicach, 9-11:

4 KRAJOBRAZ W UJĘCIU EKOLOGICZNYM Krajobraz jest skomplikowanym systemem ekologicznym, w którym człowiek realizuje swe indywidualne i zbiorowe potrzeby cywilizacyjne. Realizacja tych potrzeb nie jest moŝliwa poza tym systemem, więc wykorzystywanie przestrzeni przyrodniczej nie moŝe naruszać lub zaburzać jego struktury i funkcjonowania. Na kaŝdym etapie gospodarowania przestrzenią powinny być uwzględnione biologiczne i ekologiczne właściwości osobników i ich populacji, biocenoz i ekosystemów oraz warunki ich rozwoju i funkcjonowania. Przestrzenne funkcjonowanie krajobrazu i jego struktur ekologicznych winno być uwzględnione w planach zagospodarowania przestrzennego. Plany te powinny: - zachować mozaikowość i heterogeniczność krajobrazu, róŝnorodność biologiczną, warunki Ŝycia populacji roślin i zwierząt, - zapewniać swobodny przepływ informacji biologicznej, a w szczególności genetycznej oraz naturalny obieg materii i przepływ energii, - wzmagać stabilność i odporność ekosystemów, - rozwiązywać konflikty przyrodniczo-cywilizacyjne w przestrzeni z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Wprowadzenie do planów tych poŝądanych uwarunkowań ekologicznych powinno opierać się na wynikach inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej oraz analizy krajobrazu ekologicznego.

5 KRAJOBRAZ W UJĘCIU EKOLOGICZNYM Problematyka struktur ekologicznych, choć częściowo została uwzględniona w Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju (MP, Nr 26, poz. 432, 2001), nie doczekała się dotychczas właściwych regulacji prawnych (Kozłowski 2002). Brak precyzyjnych zapisów dotyczących wyznaczania, ochrony, wzmocnienia lub odtwarzania ekologicznej struktury przestrzeni przyrodniczej w obecnie obowiązującym ustawodawstwie ochrony środowiska i przyrody oraz planowania i zagospodarowania przestrzennego sprawia, Ŝe wymogi ładu przestrzennego, ochrony środowiska przyrodniczego i krajobrazu oraz zrównowaŝonego rozwoju w praktyce nie są w dostatecznym stopniu respektowane.

6 EKSPERCKI PROJEKT KONCEPCJI PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU DO ROKU 2033 UWAGI PRZYRODNIKA REGIONALISTY UWAGI MERYTORYCZNE Strona 73 i dalsze 1. Korytarze migracyjne opracowane w roku 2006 na zlecenie MŚ zapewniają spójność obszarów Natura 2000 wyłącznie dla wybranych grup ssaków lądowych. 2. Brak analizy konfliktów infrastruktury liniowej i wyznaczonych korytarzy ekologicznych. Strona 76 Brak analizy zagroŝeń dla przyrody oŝywionej i nieoŝywionej zwłaszcza uwarunkowanych przestrzennie. Strona KSOCH nie jest systemem ochrony przyrody: jest jedynie koncepcją planistyczną, nie posiadająca Ŝadnego umocowania prawnego. 2. Brak jakiejkolwiek informacji o Econet-PL, który powinien być osnową przestrzenną korytarzy ekologicznych, uzupełnioną o obszary Natura 2000 (nazwa ta pojawia się tylko w tabelach 14 i 15).

7 EKSPERCKI PROJEKT KONCEPCJI PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU DO ROKU 2033 UWAGI PRZYRODNIKA REGIONALISTY UWAGI MERYTORYCZNE Strona tabela Zapis Uwzględnianie w procesie planowania potencjału środowiska przyrodniczego i obligatoryjnie wybieranie rozwiązań najmniej uciąŝliwych dla środowiska to za mało, aby Przeciwdziałać fragmentacji przestrzeni przyrodniczej powodowanej inwestycjami infrastrukturalnymi, spontaniczną urbanizacją, działalnością gospodarczą (w tym związaną z rozwojem turystyki). Koniecznie naleŝy dodać zapis o ochronie, odtwarzaniu, przywracaniu i kształtowaniu droŝności korytarzy ekologicznych.

8 EKSPERCKI PROJEKT KONCEPCJI PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU DO ROKU 2033 UWAGI PRZYRODNIKA REGIONALISTY UWAGI MERYTORYCZNE Strona Spójna sieć ekologiczna kraju powinna być wyznaczona na podstawie regionalnych (wojewódzkich) studiów nad uwarunkowaniami przestrzennymi funkcjonowania przyrody na wszystkich poziomach jej organizacji. 2. Korytarze ekologiczne powinny być wyznaczone w oparciu o analizy ekologiczno- przestrzenne wymagań i moŝliwości migracyjnych gatunków wskaźnikowych podstawowych grup systematycznych zwierząt: wodnych (korytarze rzeczne/ichtiologiczne), lądowych ssaków drapieŝnych i kopytnych o duŝych wymaganiach przestrzennych (korytarze migracyjne/teriologiczne), ptaków zwłaszcza migrujących (korytarze ornitologiczne i przystanki pośrednie). 3. Elementem tej sieci korytarzy ekologicznych powinny być korytarze spójności wielkoprzestrzennych obszarów chronionych (istniejących, projektowanych i proponowanych.

9 EKSPERCKI PROJEKT KONCEPCJI PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU DO ROKU 2033 UWAGI PRZYRODNIKA REGIONALISTY UWAGI MERYTORYCZNE Strona NaleŜy odejść całkowicie od koncepcji WSOCH/KSOCH, gdyŝ system korytarzy ekologicznych nie moŝe składać się z form ochrony przyrody, których tworzenie jest uzaleŝnione od długości procesu legislacyjnego. Korytarze ekologiczne zapewniają funkcjonowanie przyrody (przeciwdziałają fragmentacji ekosystemów), a formy ochrony przyrody zapewniają ochronę róŝnorodności biologicznej. 2. Krajową sieć ekologiczną, roboczo nazwaną Narodową Siecią Ekologiczną, powinna być zbudowana na bazie Econet-Polska (Liro 1995, 1998), uzupełniona o sieć obszarów Natura 2000 i sieć regionalnych korytarzy ekologicznych, opracowanych według zasady przedstawionej wcześniej. Narodowa Sieć Ekologiczna powinna być kompatybilna z Paneuropejską Siecią Ekologiczną i sieciami narodowymi sąsiednich państw. 3. Elementy narodowej sieci ekologicznej powinny podlegać ochronie prawnej, począwszy od chwili ich wyznaczenia lub przyjęcia, a nie dopiero po ukazaniu się stosownego aktu prawnego. 4. Obszary rdzeniowe (węzłowe) sieci ekologicznej powinny być wyznaczone w Narodowej Sieci Ochrony RóŜnorodności Biologicznej i Krajobrazowej, jako formy ochrony przyrody.

10 Korytarze ekologiczne w planach zagospodarowania przestrzennego województw - przegląd koncepcji, metod i stanu zaawansowania prac Małgorzata Miłosz, Dorota Ławreszuk, Włodzimierz Jędrzejewski Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk, ul. Waszkiewicza 1c, BiałowieŜa Międzynarodowa Konferencja WdraŜanie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce, Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk, BiałowieŜa: listopada 2008.

11 Rycina 1. Korytarze ekologiczne wg rysunków zamieszczonych w obecnie obowiązujących planach zagospodarowania przestrzennego województw.

12 Rycina 2. Korytarze ekologiczne aktualnie przygotowywane na potrzeby nowych, zmienionych planów zagospodarowania przestrzennego województw (wg danych otrzymanych z wojewódzkich biur planowania przestrzennego). Propozycje przebiegu granic korytarzy ekologicznych przygotowywane dla poszczególnych województw oparte są na róŝnych koncepcjach (ECONET - Polska, ZBS PAN) oraz opracowaniach własnych.

13 PLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO ANDRZEJ BAKSIK, JERZY B. PARUSEL, KATARZYNA SKOWROŃSKA, AGNIESZKA WOWER KORYTARZE EKOLOGICZNE W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM - KONCEPCJA DO PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY GÓRNEGO ŚLĄSKA

14

15 CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY GÓRNEGO ŚLĄSKA KATOWICE KORYTARZE EKOLOGICZNE W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM KONCEPCJA DO PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA ETAP I KATOWICE, 2007

16 I. Wstęp II. Podstawa opracowania III. Dotychczasowy stan prac nad korytarzami ekologicznymi w województwie śląskim IV. Koncepcja korytarzy ekologicznych do planu zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego 1. Podstawy teoretyczne 2. Metodyka pracy 3. Kręgowce i moŝliwości ich migracji w województwie śląskim 4. Korytarze ekologiczne zidentyfikowane i wyznaczone w województwie śląskim 4.1. Korytarze ichtiologiczne 4.2. Korytarze herpetologiczne 4.3. Korytarze ornitologiczne 4.4. Korytarze teriologiczne 4.5. Korytarze spójności obszarów chronionych 5. Korytarze ekologiczne koncepcja do planu zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego synteza 5.1. Wyznaczone korytarze ekologiczne 5.2. Wytyczne dla ochrony, udraŝniania i zagospodarowania korytarzy ekologicznych 6. Propozycja dalszych prac nad problematyką korytarzy ekologicznych w województwie śląskim V. Załączniki

17

18

19 Korytarze ekologiczne zidentyfikowane i wyznaczone w województwie śląskim 26 korytarzy ichtiologicznych o łącznej długości 3923,4 km 21 korytarzy herpetologicznych i przystanków pośrednich steeping stones o powierzchni 5338 km 2 15 korytarzy ornitologicznych i 18 przystanków pośrednich steeping stones o łącznej powierzchni 5336 km 2 12 korytarzy migracyjnych dla duŝych ssaków drapieŝnych i 25 korytarzy migracyjnych dla duŝych ssaków kopytnych o łącznej powierzchni 7531 km 2 46 korytarzy spójności obszarów chronionych o łącznej powierzchni 763,8 km 2 62 korytarze i przystanki pośrednie steeping stones o znaczeniu ponadregionalnym (w tym międzynarodowym) 55 korytarzy o znaczeniu regionalnym

20

21

22

23

24

25

26

27 Dziękuję za uwagę Fot. M. Hławiczka