EUTROFIZACJA. PODSTAWOWE PROBLEMY OCHRONY WÓD JEZIORNYCH NA POMORZU ZACHODNIM

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 2 2005 Jacek Kubiak, Agnieszka Tórz Akademia Rolnicza w Szczecinie EUTROFIZACJA. PODSTAWOWE PROBLEMY OCHRONY WÓD JEZIORNYCH NA POMORZU ZACHODNIM Słowa kluczowe: eutrofizacja, fosfor, azot, jeziora Key words: eutrophication, phosphorus, nitrogen, lakes WSTĘP Związane z działalnością gospodarczą człowieka nasilające się procesy przekształcające, a nawet degradujące środowisko wodne powodują, że problemy jego ochrony i właściwego użytkowania stają się podstawowe dla dalszego rozwoju ekonomicznego i społecznego (Dąbrowska-Prot, Hillbricht-Ilkowska 1991). Urbanizacja, uprzemysłowienie, intensywna produkcja rolna na obszarze zlewni, a także znaczny rozwój turystyki, przy niedostatku skutecznych metod ochrony wód, wpływają na nadmierne obciążenia ich fosforem i azotem, stąd wyjątkowo istotnym problemem jest ich nadmierne użyźnienie (Vollenweider 1971; Kajak 1979; Lossow 1995a, b; Kalff 2001). Zmiany związane są z niekontrolowanym lub niedostatecznie kontrolowanym dopływem biogenów ze źródeł zewnętrznych, jak też w wyniku antropogennej, bezpośredniej ingerencji w wewnętrzną strukturę ekosystemu (Gotkiewicz i in. 1990; Vollenweider 1971, 1989; Kajak 1979; Kalff 2001). Stan jezior jest głównie następstwem postępującej ich eutrofizacji (Zdanowski 1996). Przyczyny i skutki eutrofizacji są dziś poznane i wszechstronnie opisane w literaturze limnologicznej (Olszewski 1971; Kajak 1979; Lossow 1996b; Kalff 2001). W przeżyźnionych jeziorach następuje obniżenie przydatności wód do rekreacji oraz celów komunalnych, przemysłowych, rybackich, co powoduje określone skutki ekonomiczne (wzrost kosztów uzdatniania wody, straty w rybostanie, turystyce, rekreacji). Jeziora, będące ważnym ogniwem w retencjonowaniu wody, przy pogarszaniu się jakości oraz kurczeniu się zapasów wód podziemnych stają się zasadniczym źródłem wody odpowiedniej jakości (Kajak 1979). Obecnie uważa się, że eutrofizacja jest największym zagrożeniem dla bioróżnorodności siedlisk słodkowodnych (Hilbricht-Ilkowska 1989). Uznaje się, że w śródlądowych zbiornikach wodnych w ogromnej większości przypadków fosfor jest czynnikiem limitującym produkcję pierwotną (Kajak 1979; Kalff 2001). Również nadmiar materii organicznej, pochodzenia allo- lub autochtonicznego intensyfikuje eutrofizację, bowiem na skutek jej 17

mineralizacji następuje uwalnianie mineralnych form substancji biogennych (Kajak 1979; Kalff 2001). Duże tempo eutrofizacji i wysoki stopień zaawansowania trofii wód powierzchniowych, zwłaszcza jezior, stały się problemem światowym. Zmiany te nasiliły się w latach trzydziestych ubiegłego stulecia, a obecnie w wielu krajach w tym również w Polsce przybrały szczególnie niekorzystne rozmiary (Lossow 1998). Wiele publikacji z ostatnich lat informuje o pogarszaniu się jakości wód naszych jezior, a termin eutrofizacja wód jest jednym z najczęściej używanych w literaturze limnologicznej (Kajak 1979; Lossow 1995a, b). W Polsce stan jezior jest zbliżony do sytuacji stwierdzanej w jeziorach Anglii, Walii, Hiszpanii, Rumunii, Danii i Holandii. Ponad 85% polskich jezior badanych w ostatnich latach charakteryzuje się stężeniem fosforu całkowitego i przezroczystością wód właściwą dla zbiorników eutroficznych (Zdanowski 1983; Hilbricht-Ilkowska 1989; Lossow 1998). Większość systemów oceny poziomu ekorozwoju uwzględnia wskaźniki eutrofizacji wód. Wskaźniki te stanowią jedno z narzędzi stworzonych z myślą o sterowaniu i kontrolowaniu procesów zrównoważonego rozwoju (Szewrański 2002). Ochrona jezior wymaga szukania sposobów spowolnienia, zahamowania, a nawet cofania eutrofizacji lub usuwania ujemnych jej następstw, głównie poprzez ograniczanie spływu ze zlewni biogenów i substancji organicznej (Lossow 1995a, b, 1996a, 1998; Lossow, Gawrońska 1998; Szyper, Kraska 1998; Górniak 1999; Szyper, Kraska 1999). Aby podjąć takie działania konieczne jest poznanie tempa oraz kierunku zmian trofii każdego z akwenów. Wszechstronna ocena ekosystemów jezior, które są otwartymi strukturami wymieniającymi substancje oraz energię ze swoim otoczeniem, wymaga analizowania wzajemnych powiązań i oddziaływań zarówno czynników biotycznych, jak i abiotycznych (Hilbricht-Ilkowska 1989). Podjęcie właściwych działań ochronnych, a także ewentualna likwidacja skutków nadmiernej eutrofizacji wymaga wieloletnich badań (Bajkiewicz-Grabowska 1987; Kudelska i in. 1994; Lossow 1996b). Pozwalają one określić, czy zmiany jakości wód w jeziorze są rezultatem chwilowych zmian warunków środowiskowych, rezultatem lokalnych uwarunkowań związanych z daną zlewnią czy też odzwierciedlają ogólne pogorszenie środowiska związane ze wzmożoną antropopresją (Jańczak 1995). Podstawowym, najbardziej skutecznym sposobem ochrony jezior, jest ograniczenie lub likwidacja źródeł zasilania w biogeny, stąd w ochronie jezior wyróżnia się jednoznacznie metody wewnętrzne (rekultywacyjne) stosowane w obrębie misy jeziora oraz zewnętrzne (ochronne) dotyczące ich zlewni (Lossow 1998). Stowarzyszenie Polski z Unią Europejską powoduje konieczność harmonizacji prawa, również w zakresie ochrony wód. W Unii podjęto działania legislacyjne mające na celu rozwinięcie programów dotyczących odnowy zdegradowanych ekosystemów wodnych. Działania te mają spowodować do końca 2010 roku osiągnięcie przez nie homeostazy (Roman 1998). Członkowie Unii zostali zobowiązani m.in. do opracowania charakterystyk zlewni rzek, dokonania przeglądu wpływu działalności człowieka na stan wód powierzchniowych i podziemnych, zidentyfikowania wszystkich istotnych zasobów wodnych wykorzystywanych jako źródło wody do picia, do opracowania planów gospodarowania zlewniami (Gromiec 1998). W trakcie negocjacji Polska zdeklarowała się m.in., że do końca 2005 r. ścieki na jej obszarze będą 18

oczyszczane z aglomeracji o łącznej liczbie mieszkańców (RLM równoważnej liczbie mieszkańców) 26 120 960, a do końca 2015 ścieki będą oczyszczane we wszystkich 1479 aglomeracjach (Wyniki negocjacji 2003). W Polsce dostosowano prawo w zakresie ochrony środowiska do prawa unijnego. Ostatnio uchwalone akty prawne zakreślają znaczny obszar badań np. dla określenia wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Rozporządzenie 2002) STAN BADAŃ HYDROCHEMICZNYCH JEZIOR POMORZA ZACHODNIEGO Na przełomie XIX i XX w. oraz w okresie przedwojennym hydrografią jezior Pomorza Zachodniego zajmowali się Halbfass (1901a, b), Jentsch (1912, 1922) oraz Wahnschaffe (1921), którzy zbadali ważniejsze akweny tego rejonu (Prawdzic 1966). Po drugiej wojnie światowej badania limnologiczne znacznie się rozszerzyły, tuż po wojnie ukazało się opracowanie Młodziejewskiego (1948) dotyczące jeziora Miedwie. Wybrane zagadnienia odnośnie do jezior zlewni Odry podaje Czekańska (1948) w monografii tej rzeki. Pod koniec lat czterdziestych przeprowadzono inwentaryzację polskich jezior, w tym położonych na Pomorzu Zachodnim. W wyniku tych prac w połowie lat pięćdziesiątych powstał Katalog jezior Polski (Majdanowski 1954). W latach sześćdziesiątych Instytut Rybactwa Śródlądowego przeprowadził badania morfometryczne i częściowo hydrochemiczne m.in. 200 jezior położonych na terenie województwa zachodniopomorskiego. Wykonane wówczas pomiary stanowią podstawowe źródło wiedzy o morfometrii tych zbiorników. Prawdzic (1966) przedstawił w ujęciu fizjograficznym, hydrograficznym oraz gospodarczoturystycznym największe jeziora Pomorza Zachodniego. Pod kątem przyrodoznawczym Pojezierze Zachodniopomorskie zostało szczegółowo opisane przez Jasnowską i Jasnowskiego (1982), pod względem geograficznym dokonał tego Mikołajski (1966). W późniejszym czasie w katalogu jezior położonych na Pojezierzu Pomorskim podano dane morfometryczne zbiorników o powierzchni większej niż 1 ha (Choiński 1991). W ostatnich latach ukazała się publikacja dotycząca faktografii jezior szczecińskich (Filipiak, Sadowski 1994) oraz zachodniopomorskich (Filipiak, Raczyński 2000). Brodzińska i in. (1996, 1997) są autorami Atlasu jezior Polski merytorycznie bardzo cennej publikacji, która zawiera wiele danych morfometrycznych i hydrochemicznych dotyczących m.in. jezior o powierzchni większej niż 10 ha, położonych na obszarze województwa zachodniopomorskiego. Całościowych opracowań hydrochemicznych jezior Pomorza Zachodniego jest niewiele. Z większym nasileniem badania takie rozpoczęły się na początku lat siedemdziesiątych, wówczas Nguyen (1972) wykonał w cyklu dwuletnim badania jezior: Ińsko Duże, Ińsko Małe, Wisala i Starzyc, zbiorników o różnym stopniu troficznym. W tym czasie (1970-76) Ośrodek Badań i Kontroli Środowiska prowadził badania większych jezior tej części kraju (jeziora: Dąbie, Liwia Łuża, Miedwie, Morzycko, Płoń i Woświn), których wyniki zostały opublikowane w Atlasie czystości jezior (1977). Wiele jezior szczecińskich przebadano wówczas w ramach prac prowadzonych przez Akademię Rolniczą w Szczecinie, wyniki są w formie maszynopisów lub publikacji (Tadajewski, Kubiak 1979; Tadajewski i in. 1980). 19

Na Pomorzu Zachodnim, podobnie jak i w innych rejonach Polski, od dłuższego czasu zaznaczał się nadmierny spływ do wód powierzchniowych biogenów oraz materii organicznej, co opisywali Tadajewski (1979), Tadajewski, Kubiak (1976; 1979), Tadajewski i in. (1980). W latach 70. XX w. jedynie 5 zbiorników wykazywało mierny stopień żyzności mezotrofię (jeziora: Miedwie, Morzycko, Krzemień, Ińsko i Zajezierze), dwa jeziora (Jelenin i Woświn) pozostawały na pograniczu β-mezotrofii i eutrofii (Tadajewski i in. 1980). W drugiej połowie lat 90. ukazało się wiele publikacji na temat hydrochemii jezior Pomorza Zachodniego. Badania odnośnie do jezior Wolińskiego Parku Narodowego publikowali Poleszczuk (1994, 1996), Tadajewski i in. (1996b) oraz Kubiak (2000), podatność tych zbiorników na degradację opisali Doliński i in. (1995). Kubiak (2001) określił na podstawie wieloletnich badań warunki hydrochemiczne jezior tego parku narodowego. Systematycznie ukazywały się raporty PIOŚ o stanie środowiska województwa zachodniopomorskiego, zawierały one dane hydrochemiczne dla wielu jezior badanych zgodnie z wytycznymi monitoringu jezior (Raport 1994, 1995, 1997, 1999, 2000). W późniejszych latach ukazały się publikacje odnośnie do warunków hydrochemicznych jezior: Ińsko (Kubiak, Knasiak 1996), Woświn (Kubiak i in. 1996c), Dąbie (Tadajewski i in. 1996a), a także jeziora Chłop (Kubiak i in. 2000). Opisywane w zakresie hydrochemii i podatności na degradację były jeziora przymorskie (Kubiak i in. 1997b; Tórz i in. 2000; Kubiak 2003a), zlewni rzek: Wołczenicy (Kubiak i in. 1996a), Płoni (Kubiak i in. 1997d) i Rurzycy (Kubiak i in. 1997e). Kubiak i in. (1996b) podali charakterystykę hydrochemiczną jezior Cedyńskiego Parku Krajobrazowego, rok później były opisane jeziora Ińskiego Parku Krajobrazowego (Kubiak i in. 1997c). Zmiany warunków hydrochemicznych w wybranych jeziorach Pomorza Zachodniego (jeziora Ińsko, Morzycko, Chłop, Narost) za okres dwudziestu lat prezentowali Kubiak i in. (1997a). Kubiak i in. (2001) podjęli badania jezior okolic Szczecina. Ostatnio Kubiak (2003b) przedstawił wyniki wieloletnich badań nad zmianami poziomu trofii grupy największych dimiktycznych jezior Pomorza Zachodniego. Badania takie w krótszych okresach prowadzone były na terenie Pojezierza Mazurskiego (Hilbricht-Ilkowska 1989; Zdanowski 1983; Hilbricht-Ilkowska, Wiśniewski 1994). Kubiak (2003a) opublikował pracę na temat poziomu trofii jezior przymorskich Pomorza Zachodniego, a Tórz, Kubiak i Chojnacki (2003) przedstawili ocenę jakości wód jeziora Miedwie za okres 1998-2001. ŹRÓDŁA ORAZ OBIEG PIERWIASTKÓW BIOGENNYCH W JEZIORACH Zasadniczym problemem z punktu widzenia ochrony jezior jest ograniczenie tempa wzrostu ich trofii. Występowanie w jeziorach pierwiastków biogennych zależy od wielu czynników, które wpływają na ich skomplikowane cykle biogeochemiczne, określające cyrkulacje pomiędzy elementami biotycznymi i abiotycznymi (Lampert, Sommer 1996). Jeziora, w odróżnieniu od wód płynących, nie reagują na 20

wpływy z zewnątrz w sposób gwałtowny, chociaż są prawie zamkniętymi jednostkami, a równocześnie podzielonymi na oddzielne piętra o różnych całkowicie właściwościach (Olszewski 1971). Stanowią one dynamiczne ekosystemy, zmieniające się w czasie oraz zmierzające do wzbogacania i intensyfikacji produkcji biologicznej. Krążąca w ekosystemie jeziornym materia trafia do niego różnymi drogami. Transport, wymiana i redystrybucja materii mineralnej pochodzącej z procesów biogeochemicznych, materii organicznej powstającej w ekosystemie i wreszcie zanieczyszczeń wprowadzanych do środowiska są procesami, określającymi kierunek i tempo ewolucji jezior (Gotkiewicz i in. 1990; Lossow, Więcławski 1991). W warunkach lokalnych są one zależne od całego zespołu czynników: klimatycznych, hydrologicznych, hydrogeologicznych i glebowych na obszarze zlewni (Olszewski, Tadajewski 1959; Lossow 1996b; Górniak 1999). Dodatkowo warunkują je cechy morfometryczne, a także stosunki hydrochemiczne zbiornika (Kudelska i in. 1981). Zasadnicze znaczenie ma również dynamika mas wodnych w jeziorze (Olszewski, Tadajewski 1959; Patalas 1960), funkcjonowanie jego biocenozy oraz wymiana elementów pomiędzy fazą stałą a roztworem (Olszewski, Tadajewski 1959; Kalff 2001). Racjonalne gospodarowanie zasobami jezior wymaga poznania wszystkich wspomnianych cech każdego z akwenów, a także określenia źródeł ich zanieczyszczania. Podstawowym źródłem zanieczyszczenia wód występujących w krajobrazie jest rolnictwo (Gotkiewicz i in. 1990; Lossow, Więcławski 1991; Lossow 1998; Górniak 1999). Agroekosystemy cechują się otwartymi cyklami biogeochemicznymi, znacznie uproszczonymi, stąd straty składników pokarmowych, głównie w procesie migracji wodnej, są wyraźnie większe. Przekształcenie krajobrazu pierwotnego w krajobraz rolniczy wpłynęło na deformację stosunków wodnych, polegającą głównie na skróceniu i uproszczeniu małego obiegu wody. Następowało zmniejszenie retencji gleb, pogorszenie warunków infiltracji oraz ułatwienie powierzchniowego spływu wód opadowych (Stachowicz 1995). Dodatkowo przyśpieszony odpływ wód gruntowych intensyfikuje proces ługowania gleb. W efekcie zwiększa się eksport składników pokarmowych ze zlewni do wód powierzchniowych (Wilgat 1987). Podobne następstwa (szczególnie na glebach organicznych) na skutek intensywnej mineralizacji materii organicznej powoduje meliorowanie użytków rolnych. Rolniczo użytkowane gleby są dla wód podstawowym źródłem azotu i fosforu (Gotkiewicz i in. 1990). Zasadnicza rola rolnictwa we wzbogacaniu wód powierzchniowych w biogeny jest pierwszoplanowa, powszechnie uznana i udowodniona (Olszewski, Tadajewski 1959; Vollenweider 1971; Gotkiewicz i in. 1990; Kalff 2001), a degradacja zasobów wodnych pod wpływem rolniczych zanieczyszczeń obszarowych jest istotnym problemem. Znaczna część stosowanych nawozów sztucznych przedostaje się do wód naturalnych. Wilamski i Śliwa (1978) określili średnie roczne straty składników nawozowych ze zlewni rzek przymorskich w przypadku azotu mineralnego na 1,00-1,30 kg N NH4+NO3 ha -1, a w przypadku fosforu na 0,20 kg P 2 O 5 ha -1. Rocznie straty z gleb w krajobrazie moreny dennej na Pomorzu Zachodnim wynosiły 23,9 kg P 2 O 5 km -2 (Chudecki i Duda 1971). Durkowski (1998) określił je dla obszarów rolniczych intensywnie nawożonych na poziomie 4% wniesionej dawki nawozów, co wynosi 21

rocznie maksymalnie 5,5 kg N ha -1 oraz 0,6 kg P ha -1. Zdaniem Lossowa (1995b) 1-5% fosforu i 10-20% azotu, wprowadzonego do gleby z nawozami mineralnymi, jest wypłukiwanych do okolicznych wód. W zlewni Odry ze źródeł obszarowych (głównie z obszarów użytkowanych rolniczo) pochodziło 43% azotu i 30% fosforu (Niemrycz i in. 1993). Na Pomorzu Zachodnim w latach 1974-1990 stosowano bardzo wysokie dawki nawozów sztucznych, dochodzące nawet do 750 kg NPK ha -1 (Borowiec i in. 1978), wówczas nawozów azotowych stosowano ok. 100 kg ha -1 (najwyższa dawka 116 kg ha w 1988/89) oraz fosforowych w granicach 70-74 kg P 2 O 5 ha -1. W 1990 roku były to dawki ponad 2,5 raza wyższe niż średnie w Polsce. W latach późniejszych nastąpił gwałtowny ich spadek i obecnie (2002 r.) ukształtowały się one na poziomie 66,9 kg N ha -1 i 18,7 kg P 2 O 5 ha -1. W latach 80. i 90. na Pomorzu Zachodnim malała powierzchnia użytków rolnych, rosła nieznacznie natomiast powierzchnia lasów (Rocznik statystyczny 2003). W ostatnich latach zatem eutrofizacja jezior w Polsce mogła ulec wyhamowaniu na skutek znacznego spadku nawożenia pól (Zdanowski 1996). Wpływ na proces eutrofizacji jezior ma również hodowla zwierząt w związku z rolniczym wykorzystywaniem odchodów zwierzęcych (Kajak 1979; Vollenweider 1989; Stachowicz 1995). Na Pomorzu Zachodnim w ostatnim dziesięcioleciu wyraźnie spadł poziom hodowli zwierzęcej; z ponad 65 sztuk bydła na 100 ha w 1980 roku do blisko 13 sztuk na 100 ha w 2001 roku oraz z 133,2 sztuk trzody chlewnej na 100 ha w 1980 roku do nieco ponad 60 sztuk na 100 ha w 2001 roku. Zdecydowanie najmniejszy wpływ na wzrost trofii wód powierzchniowych mają przemysł spożywczy oraz turystyka, wzmagająca presję związaną z ruchliwością i napływem ludności, zwłaszcza w kilku miesiącach letnich (Kajak 1979; Vollenweider 1989). Biorąc pod uwagę zmiany, jakie zaszły w rolnictwie Pomorza Zachodniego w ostatnich dziesięcioleciach, należy przypuszczać, że obciążenie wód powierzchniowych pod wpływem rolniczych zanieczyszczeń obszarowych wyraźnie zmalało. Kubiak i in. (1997a) opublikowali wyniki badań prowadzonych w latach 1973- -1997 na pięciu jeziorach zachodniopomorskich: jeziorze Woświn (gm. Chociwel, pow. 809,7 ha, dorzecze rz. Ukleja Rega), jeziorze Morzycko (gm. Moryń pow. 342,7 ha; dorzecze rz. Słubia Odra), jeziorze Jelenin (gm. Chojna, pow. 104,3 ha; dorzecze rz. Kalica Rużyca Odra), jeziorze Ińsko (gm. Ińsko, pow. 589,9 ha; dorzecze Iny) oraz jeziorze Narost (gm. Chojna pow. 107,9 ha; dorzecze rz. Słubia Odra). We wszystkich badanych zbiornikach w omawianym okresie nastąpiły korzystne zmiany warunków hydrochemicznych. W jeziorze Woświn w wodach przydennych stwierdzono znaczną poprawę warunków tlenowych, zanotowano znaczny spadek zawartości związków biogennych. W jeziorze Morzycko nastąpiła wyraźna poprawa jakości wód, szczególnie w warstwach przydennych. W 1974 roku w okresie letnim wody od głębokości 10 m były odtlenione. W późniejszych latach (1988 i 1995) w wodach przydennych tlen występował w ilościach 1,3-1,6 mg O 2 /dm 3. Zmniejszeniu uległa również zawartość substancji biogennych. Podobnie w jeziorach Jelenin i Narost w wodach przydennych nastąpiła wyraźna poprawa warunków tlenowych. W jeziorze Ińsko po uporządkowaniu gospodarki ściekowej miasta Ińsko oraz po zaprzestaniu sadzowego chowu pstrąga warunki hydrochemiczne poprawiły się. Zawartość substancji organicznych osiągnęła wartości mieszczące się w pierw- 22

szej klasie czystości (badania 1988 i 1989 r.). W 1991 i 1992 roku widzialność krążka Secchiego wyniosła ponad 4 m, wobec 2,4 m w 1981 roku (wówczas od 4 lat prowadzono chów ryb). W 1993 roku jakość wody jeziora Ińsko była zbliżona do stwierdzonej w 1971 roku (I klasa). W latach 1996/97 jezioro powróciło do stanu α- mezotrofii, zawartość tlenu w lecie w wodach przydennych wyniosła 6,8 (sierpień 1996) oraz 6,0 mg O 2 /dm 3 (sierpień 1997) wobec 5,6 mg O 2 /dm 3 w sierpniu 1971 roku. W latach 1998-2000 na terenie Pomorza Zachodniego nastąpiły korzystne zmiany w gospodarce wodno-ściekowej. Takie tendencje mogą wpłynąć na dalszą poprawę warunków hydrochemicznych jezior. Wzrosła ilość ścieków, z których usuwano biogenny, zmalały ładunki zanieczyszczeń odprowadzane do wód powierzchniowych (wyrażane w BZT 5, ChZT Cr oraz w ilości zawiesiny ogólnej). Zwiększyła się długość sieci kanalizacyjnych, zmniejszyła się ilość ścieków odprowadzanych do wód powierzchniowych, spadło zużycie wody. Ponadto wzrosła ilość komunalnych biologicznych oczyszczalni ścieków i szczególnie wyraźnie, komunalnych oczyszczalni z podwyższonym usuwaniem biogenów (Ochrona środowiska 2001). Zmiany te dowodzą, że w ochronie jezior konieczne jest również likwidowanie punktowych źródeł zanieczyszczeń oraz maksymalne ograniczenie ilości ścieków odprowadzanych bez usuwania związków biogennych. Niewłaściwa gospodarka wodno-ściekowa na obszarach wiejskich jest bowiem istotną przyczyną eutrofizacji wód. Z rozbudową wodociągów musi równocześnie następować przejmowanie i oczyszczanie ścieków. W przeciwnym razie nastąpi nie tylko szybka degradacja jezior, lecz także pogorszenie jakości wód podziemnych (Lossow 1995b; Lossow 1998). ODPORNOŚĆ JEZIOR NA DEGRADACJE ORAZ ROLA ZLEWNI W PROCESIE EUTROFIZACJI Ochrona ekosystemów jeziornych i racjonalne ich użytkowanie wymagają znajomości naturalnej odporności jezior na degradację i roli, jaką spełnia zlewnia w przyspieszaniu lub hamowaniu tego procesu (Gotkiewicz i in. 1990; Bajkiewicz-Grabowska 1981, 1985; Kudelska i in. 1994; Hilbricht-Ilkowska, Kostrzewska-Szalkowska 1996; Hilbricht-Ilkowska i in. 1996; Lossow 1996a; Lossow, Więcławski 1991). Naturalne cechy fizycznogeograficzne sprawiają, że zlewnia (szczególnie bezpośrednia) może przyśpieszać lub hamować dostawę materii (w tym biogenów) do jeziora, dlatego zbiornik dzięki swej naturalnej odporności, wynikającej z cech morfometrycznych i hydrologicznych, może ograniczać oddziaływanie zlewni lub być bardziej podatny na wpływy z zewnątrz. Każde jezioro zatem ma indywidualne cechy, co powoduje, że podatność na degradację poszczególnych akwenów jest zróżnicowana (Kudelska i in. 1994; Kalff 2001). Wymaga to indywidualnego rozpatrywania możliwości użytkowania i ochrony zbiornika przy uwzględnieniu nie tylko aktualnej jakości wody, ale również cech warunkujących podatność jeziora na wpływy z zewnątrz. Szersze możliwości użytkowania mają jeziora z korzystnymi warunkami naturalnymi, odporne na degradację (Lossow 1996b; Lossow, Więcławski 1991). 23

Na obszarze zlewni ruch wody jest podstawowym środkiem transportu i wymiany różnorakich form materii pomiędzy ekosystemami. Woda w obecności żywych składników ekosystemów jest również ośrodkiem przemian tej materii w krajobrazie (Hilbricht-Ilkowska, Kostrzewska-Szalkowska i Wiśniewski 1996). Bajkiewicz- Grabowska (1987) zaproponowała system waloryzujący, który z jednej strony ocenia zlewnię jako źródło materii dla zbiornika, z drugiej zaś określa podatność jeziora na oddziaływania ładunku docierającego z jej obszaru. Stopień oddziaływania zlewni na jezioro jest oceniany na podstawie jej cech, którymi są w przypadku zlewni bezpośredniej współczynnik jeziorności oraz typ bilansowy jeziora, natomiast w odniesieniu do zlewni całkowitej gęstość sieci rzecznej na jej obszarze, średni jej spadek, powierzchnia obszarów bezodpływowych, budowa geologiczna oraz sposób użytkowania (Bajkiewicz-Grabowska 1985, 1987, 1990; Bajkiewicz-Grabowska i in. 1989) (tab. 1). W zasadzie wskaźniki oceniające zlewnię jako dostawcę materii biogennej tylko w niewielkim stopniu mogą ulegać zmianom w czasie. Tabela 1 Wskaźniki i normatywy oceniające zlewnię jeziora jako dostawcę materii biogennej wg Bajkiewicz-Grabowskiej (1985, 1987, 1990) oraz Bajkiewicz-Grabowskiej i in. (1989) Table 1 Factors for estimation of lake catchment as biogenic matter suppliers by Bajkiewicz-Grabowska (1985, 1987, 1990) and Bajkiewicz-Grabowska et al. (1989) Wskaźnik Współczynnik jeziorności wsp. Ohlego (iloraz całkowitej powierzchni zlewni i powierzchni jeziora) Punktacja (Grupy) 0 1 2 3 <10 10-40 40-150 >150 Typ bilansowy jeziora odpływowe bezodpływowe przepływowe Gęstość sieci rzecznej na obszrze zlewni bezposredniej Średni spadek zlewni bezpośredniej Udział obszarów bezodpływowych w zlewni bezpośredniej Budowa geologiczna zlewni bezpośredniej Użytkowanie zlewni bezpośredniej <0,5 0,5-1,0 1,0-1,5 >1,5 <5 5-10 10-20 >20 >60 45-60 20-45 <20 gliniasta leśna, bagienna, rolniczo- -leśna, pastwi- skowo-rol- -niczo-leśna leśno-rolnicza, pastwiskowo- -rolnicza piaszczystoglinista gliniastopiaszczysta rolnicza, pa- stwiskowo- -leśno-rolnicza z zabudową, leśna z zabudową, piaszczysta leśno-rolnicza z zabudową, pastwiskowo- -rolnicza z zabudową, rolnicza z zabudową 24

25

Z punktu widzenia ochrony jezior ważne jest określenie podatności zbiorników na degradację. W piśmiennictwie polskim funkcjonują dwa systemy oceny tej właściwości. Pierwszy z nich proponowany jest przez Bajkiewicz-Grabowską (1985, 1987, 1990). Drugi system podają Kudelska i in. (1994). Ocena podatności jezior na degradację opiera się w obu systemach na podobnych wskaźnikach, znaczna ich część to wskaźniki morfometryczne, np. głębokość średnia, objętość jeziora, długość linii brzegowej czy powierzchnia jeziora (tab. 2). Określono je w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku i w zdecydowanej większości uległy dezaktualizacji, chociażby na skutek zarastania jezior. Konieczne staje się obecnie zaktualizowanie tych danych, przy zastosowaniu nowoczesnych technik numerycznych oraz echosondowania w połączeniu z GPS. Badania takie pozwolą również na ocenę zasobów wodnych jezior. ZASILANIE WEWNĘTRZNE W BIOGENY Pierwiastki skumulowane w ekosystemie powracają do obiegu w różnych ilościach, w różnym czasie i drogą różnych mechanizmów. Stan trofii jezior zależy od intensywności obiegu materii oraz od ilości związków biogennych biorących w nim udział (Gotkiewicz i in. 1990; Lossow, Więcławski 1991; Kalff 2001). Podstawowe zasoby fosforu i azotu są skumulowane w osadach dennych, znacznie mniejsza część w organizmach, ale krążenie w ekosystemie tej części zasobów odgrywa znaczącą rolę. Konsumpcja i rozkład przyżyciowy oraz wydzielanie różnych form materii przez organizmy wodne to zasadnicze drogi jej krążenia i transformacji w ekosystemie. Wydzielanie mineralnych związków azotu i fosforu przez zwierzęta bezkręgowe stanowi podstawowy mechanizm ich krążenia w toni wodnej, a również znaczący (obok rozkładu bakteryjnego) w osadach dennych (bentos) (Górski, Rybak 1971). Najważniejszymi procesami w retencji fosforu w osadach dennych są sorpcja i wiązanie tego pierwiastka przez wodorotlenki żelaza, przyłączanie przez węglany wapnia i autogeniczne formowanie minerałów. Zasilenie wód biogenami zawartymi w osadach dennych odgrywa najistotniejszą rolę w czasie stagnacji letniej, głównie za sprawą bakterii oraz uwalniania w warunkach beztlenowych do roztworu połączeń Fe-P oraz Al-P (Petterson, Amiard 1998). Proces ten jest intensyfikowany przez mieszanie się wód przydennych z położonymi bliżej powierzchni. Uwalnianie fosforu z osadów dennych położonych w obrębie epilimnionu jest znacznie ważniejsze niż ten sam proces zachodzący na granicy osadów i wody w beztlenowych warunkach w hypolimnionie (Kalff 2001). Spośród czynników warunkujących szybkość obiegu materii w jeziorze duże znaczenie ma mieszanie wód, wpływające na tempo reaktywowania zapasów biogenów (Patalas 1960). Olszewski (1971) uznaje, że wykładnikiem dynamiki mas wodnych są stosunki termiczne jeziora, podlegające za sprawą czynników klimatycznych zmienności sezonowej. Ulegają one modyfikacji poprzez oddziaływania wiatru, co z kolei zależy od cech morfologicznych mis. Zależności te omawiane są szeroko przez wielu autorów (Hutchinson 1957; Olszewski 1971; Kalff 2001). Zwłaszcza w zbiornikach płytkich decydują one o zasięgu epilimnionu (poziom stratyfika- 26

cji), o intensywności wymiany pomiędzy epilimnionem i hypolimnionem oraz pomiędzy wodą a dnem (Patalas 1960). Zwykle zbiorniki o dużej dynamice mas wodnych są bardziej podatne na eutrofizację. Badania przeprowadzone przez Kubiaka (2003b) na największych jeziorach Pomorza Zachodniego potwierdziły zasadę, że te o intensywnym mieszaniu wód charakteryzują się wyższym poziomem trofii. Przy ocenianiu podatności jeziora na degradację koniecznym jest określanie występujących w nim układów termicznych. Z punktu widzenia ochrony jezior niedopuszczalne jest prowadzenie w jeziorach sadzowego chowu ryb (Trzebiatowski 1986). Przykładowo w latach 1977-1982, na skutek prowadzonego w jeziorze Ińsko Duże sadzowego chowu pstrąga tęczowego (Oncorhynchus mykiss Walbaum) jakość wody uległa znacznemu pogorszeniu. Wyprodukowano wówczas ok. 27 t ryb towarowych, zaś ładunek zanieczyszczeń organicznych oceniono na 10-15 tys. mieszkańców równoważnych. Poziom trofii tego akwenu określano wówczas jako początkowe stadium eutrofii, podczas gdy wcześniej był to zbiornik mezotroficzny (Kubiak, Knasiak 1996). Po zaprzestaniu chowu pstrąga jezioro to powróciło na początku lat dziewięćdziesiątych do stanu mezotrofii (Kubiak, Knasiak 1996). Obecnie na Pomorzu Zachodnim odstąpiono od praktyki sadzowego chowu ryb. SYSTEMY OCENY POZIOMU TROFII WÓD JEZIORNYCH Dynamika wód, naturalne warunki zlewniowe i podatność na degradację decydują łącznie o jakości wód w jeziorach oraz poziomie ich trofii. W Polsce na potrzeby monitoringu jezior opracowano metodę określania jakości ich wód (Kudelska i in. 1994; Kudelska, Soszka 1996). Badania w tej metodzie prowadzone są tylko w czasie cyrkulacji wiosennej oraz stagnacji letniej i obejmują głównie wody powierzchniowe, w mniejszym stopniu wody przydenne (tab. 3). Przy ocenie trofii jezior stosowane są również inne metody; przyjęta przez Organizację ds. Współpracy Ekonomicznej i Rozwoju (OECD), opierającej się na: pomiarach procentowego natlenienia w szczycie heterotermii letniej wód warstwy przydennej, średnich rocznych i maksymalnych wartościach z pomiarów: widzialności krążka Secchiego (SD), zawartości w wodach przypowierzchniowych fosforu całkowitego i chlorofilu a (Vollenweider 1989). Podobna jest metoda zaproponowana przez Zdanowskiego (1983a, b), uwzględniająca letnie pomiary stężenia fosforu całkowitego i chlorofilu a w wodach powierzchniowych oraz przezroczystość wody (SD), a także wskaźniki dodatkowe (zawartość azotu całkowitego, stosunek N do P, biomasę glonów oraz udział sinic w biomasie). Powszechnie stosowana jest metoda Carlsona (1977), oparta na wynikach pomiarów w lecie w wodach powierzchniowych zawartości fosforu całkowitego, chlorofilu a oraz widzialności wody, przekształconych we wskaźniki liczbowe (wskaźniki stanu trofii jezior WST), które stanowią rodzaj porównywalnego miernika poziomu zaawansowania procesu eutrofizacji. Opis wymienionych metod oceny trofii przedstawia tabela 4. Lange, Maślanka (1994) stoją na stanowisku, że dla oceny poziomu trofii jezior najwłaściwsza jest analiza warunków tlenowych w okresie stagnacji letniej. Zda- 27

28

29

niem tych autorów warunki tlenowe określają charakter, zasięg oraz nasilenie podstawowych procesów formujących biocenozę. Przy ich analizie wnioski co do podatności zbiornika na degradację, dotyczą rzeczywistego przebiegu procesu eutrofizacji a nie uwarunkowań potencjalnych. Określana na podstawie wskaźników fizjograficznych i zlewni podatność jeziora na degradację może nie wykazywać bezpośredniego związku z jakością wód. Najbardziej zdegradowane jeziora nie muszą wyróżniać się szczególnie niską odpornością, gdyż ich stan wynika przede wszystkim z silnej antropopresji (intensywne rolnictwo, punktowe źródła zanieczyszczeń). Występujące w lecie w warstwach powierzchniowych znaczne przetlenienie uznawane jest za wskaźnik wysokiego poziomu trofii jezior. Brak tlenu w przydennych warstwach wód, również zimą, potwierdza wysoki poziom trofii (Hutchinson 1957). UWAGI KOŃCOWE Przynależność Polski do Unii Europejskiej powoduje, że konieczne działania zmierzające do oceny jakości oraz wielkości zasobów wodnych jezior, a także do ich ochrony. Konieczne jest określenie poziomu trofii i oddziaływania zlewni na jeziora oraz naturalnej ich podatności na degradację, co pozwoli na wyznaczenie zakresu działań na obszarze zlewni (szczególnie, gdy jest ona podatna na uwalnianie ładunków), ochronę poszczególnych jezior (łącznie z odpowiednią gospodarką rybacką) oraz określenie sposobów ich rekultywacji. Konieczne jest podjęcie badań nad opracowaniem koncepcji ochrony wód jezior Pojezierza Zachodniopomorskiego. Takie podejście wymaga dokonania kompleksowych badań, obejmujących określenie zasobów wód na podstawie aktualnych danych morfometrycznych poszczególnych akwenów. Stosowane obecnie w Polsce systemy oceny podatności jezior na degradację opierają się w dużej części na danych morfometrycznych zbiorników, ponieważ jednak pochodzą one głównie z lat 60. ubiegłego stulecia, należy je aktualizować. Obecnie ocena jakości wód jeziornych dla potrzeb monitoringu obejmuje tylko wybrane wskaźniki hydrochemiczne, których pomiary dokonywane są w okresie cyrkulacji wiosennej i stagnacji letniej. Badania jakości wód w jeziorach winny być prowadzone w cyklach rocznych, we wszystkich sezonach limnologicznych, z częstotliwością co najmniej 7-8 razy w roku. Na podstawie badań powinna być dokonana ocena funkcjonowania ekosystemów jeziornych w zakresie czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych, przy uwzględnieniu ich zmienności sezonowej. Określana na podstawie wskaźników fizjograficznych i zlewni podatność jeziora na degradację może nie wykazywać bezpośredniego związku z jakością wód. Najbardziej zdegradowane jeziora nie muszą wyróżniać się szczególnie niską odpornością, gdyż ich stan wynika przede wszystkim z silnej antropopresji (intensywne rolnictwo, punktowe źródła zanieczyszczeń). 30

PIŚMIENNICTWO Atlas czystości jezior województwa szczecińskiego 1970-76, 1977, OBiKŚ, Szczecin, Maszynopis Bajkiewicz-Grabowska E., 1981, The influence of the physical geographic environment on the biogenous matter delivery to the lake. J. Hydrol. Sci., 8 (1-2), 63-73 Bajkiewicz-Grabowska E., 1985, Struktura fizyczno-geograficzne zlewni jako podstawa oceny dostawy materii biogennej do jezior. Pr. Stud. Geogr., 7, 65-89, Bajkiewicz-Grabowska E., 1987, Ocena naturalnej podatności jezior na degradację i rola zlewni w tym procesie. Wiad. Ekol., 33 (3), 279-289 Bajkiewicz-Grabowska E., 1990, Stopień naturalnej podatności jezior na eutrofizację na przykładzie wybranych jezior Polski. Gospod. Wod., 12, 270-272 Bajkiewicz-Grabowska E., Hillbricht-Ilkowska A., Kajak Z., Kufel L., 1989, Metodyka oceny odporności i obciążenia jezior, stanu eutrofizacji i czystości ich wód oraz wpływu zlewni. Zesz. Nauk. Kom. Człowiek i Środowisko PAN. Jeziora Mazurskiego Parku Krajobrazowego, 1, 21-45 Borowiec S., Skrzyczyński T., Kucharska T., 1978, Migracja składników mineralnych z gleb Niziny Szczecińskiej. Pr. Szczec. Tow. Nauk. t. 47 (1), Warszawa-Poznań, 1-68 Brodzińska B., Jańczak J., Kowalik A., Sziwa R., 1996, Atlas jezior Polski. T. 1. Poznań Brodzińska B., Jańczak J., Kowalik A., Sziwa R., 1997, Atlas jezior Polski. T. 2. Poznań Brodzińska B., Jańczak J., Porawski A., Sziwa R., Grottel P., Wojtkowiak J., 1989, Ocena ilościowa i fizyko-chemiczna zasobów wodnych jezior województwa szczecińskiego. Katalog jezior. IMGW, O. Poznań, Maszynopis Carlson R. F., 1977, A trophic state index for lakes. Limnol. Oceanogr., 22 (2), 361-369 Choiński A., 1991, Katalog jezior Polski Pojezierze Pomorskie. Poznań Chudecki Z., Duda L., 1971, Annual losses of chemical components of the soil in the Płonia river basin. Pol. Soil Sci., 4 (2), 145-154 Czarnecka H., Bialuk J., Hołdakowska J., Marcinkowska Z., Woroncow T., Majewska I., 1989, Ocena ilościowa i fizyko-chemiczna zasobów wodnych jezior województwa szczecińskiego. Cz. 4. Zlewnie jezior województwa szczecińskiego. IMGW, Warszawa, Maszynopis Czekańska M., 1948, Obszar ujściowy Odry. W: Monografia Odry. Poznań, 68-98 Dąbrowska-Prot E., Hilbricht-Ilkowska A., 1991, Struktura i funkcjonowanie krajobrazu pojeziernego próba ekologicznego spojrzenia, kierunki ochrony. Ochr. Śr., 15, (3-4), 237-250 Doliński A., Godowac D., Rolle Sz., Wrzesiński D., 1995, Ocena podatności jezior Wolińskiego Parku Narodowego na degradację i znaczenie warunków przyrodniczych zlewni w tym procesie. Klify, 2, 33-43 Durkowski T., 1998, Chemizm wód drenarskich obiektów Pomorza Zachodniego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 458, 349-356 Filipiak J., Raczyński M., 2000, Jeziora zachodniopomorskie (zarys faktografii). Szczecin Filipiak J., Sadowski J., 1994, Jeziora szczecińskie zarys faktografii. Szczecin Gotkiewicz J., Hutorowicz H., Lossow K., Mosiej J., Pawłat H., Szymczak T., Traczyk T., 1990, Czynniki kształtujące obieg wody i biogenów w krajobrazie młodoglacialnym. Poznań, 105-126 Górniak A., 1999, Rola hydrologii i charakteru zlewni w kształtowaniu chemizmu wód jezior. W: Mat. Konf. Współczesne kierunki badań hydrobiologicznych, 22 września 1999, Supraśl. Białystok, 61-69 Górski T., Rybak J. I., 1971, Czynniki wpływające na wymianę substancji pomiędzy mułem a wodą. Wiad. Ekol., 21 (2), 104-122 31

Gromiec M. J., 1998, Polityka wodna Unia Europejskiej i jej implikacje dla Polski. Monogr. PZIiTS. Ser. Wod. Kanal. 2, Warszawa, 1-62 Halbfass W., 1901a, Beitrag zur Kenntnis der Pommerschen Seen. Gotha-Justus Perths Halbfass W., 1901b, Ergebnisse seiner Seenforschung in Pommern. Verh. Der Gesellschaft für Erdkunde, 28 Hillbricht-Ilkowska A., 1989, Różnorodność biologiczna siedlisk słodkowodnych problemy, potrzeby, działania. Idee Ekol. Ser. Szkice, 13 (7), 13-55 Hillbricht-Ilkowska A., Kostrzewska-Szalkowska I., 1996, Ocena ładunku fosforu i stanu zagrożenia jezior rzeki Krutyni (Pojezierze Mazurskie) oraz zależności pomiędzy ładunkiem a stężeniem fosforu w jeziorach. W: Funkcjonowanie systemów rzeczno-jeziornych w krajobrazie pojeziernym: rzeka Krutynia (Pojezierze Mazurskie), red. A. Hillbricht-Ilkowska, R. J. Wiśniewski. Zesz. Nauk. Kom. Człowiek i Środowisko PAN, 13, 97-123 Hillbricht-Ilkowska A., Wiśniewski R., 1994, Zróżnicowanie troficzne jezior Suwalskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny Stan obecny, zmienność wieloletnia, miejsce w klasyfikacji troficznej jezior. W: Jeziora Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Związki z krajobrazem, stan eutrofizacji i kierunki ochrony, red: A. Hillbricht-Ilkowska, R. J. Wiśniewski. Zesz. Nauk. Kom. Człowiek i Środowisko PAN, 7, 181-200 Hillbricht-Ilkowska A., Kostrzewska-Szalkowska I., Wiśniewski R., 1996, Zróżnicowanie troficzne jezior rzeki Krutyni (Pojezierze Mazurskie) Stan obecny, zmienność wieloletnia, zależności troficzne. W: Funkcjonowanie systemów rzeczno-jeziornych w krajobrazie pojeziernym: rzeka Krutynia (Pojezierze Mazurskie), red. A. Hillbricht-Ilkowska, R. J. Wiśniewski. Zesz. Nauk. Kom. Człowiek i Środowisko PAN, 13, 125-153 Hutchinson G. E., 1957, A Treatise on Limnology. Vol. I. Geography, physics and chemistry. London, 1-885 Jańczak J., 1995, Założenia i cele monitoringu reperowego jezior polskich oraz niektóre uwagi po 4 latach jego funkcjonowania. Gaz. Obs. IMGW, 2, 6-10 Jasnowska J., Jasnowski M., 1982, Pojezierze Zachodniopomorskie. Warszawa Jentsch A., 1912, Studien an Seen der Inseln Usedom und Wollin. Abh. D. Klg. Pr. Geol. Land. N. F. H. 51, Berlin Jentsch A., 1922, Über einige Seen Westpreußens, Beitrag zur Seenkunde. T. 3. Abh. Geol. Landesanstalt., Berlin Kajak Z., 1979, Eutrofizacja jezior. Warszawa Kajak Z., 1983, Dependences of chosen indices of structure and functioning of ecosystems of different trophic status and mictic type for 42 lakes. Ecological characteristics of lakes in northeastern Poland versus their trophic gradient. Ekol. Pol., 31, 495-530 Kalff J., 2001, Limnology. New Jersey Kondracki J., 1994, Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. Warszawa Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski. Warszawa Kubiak J., 2000, Evaluation of natural tolerance of anthropogenic impacts of the lakes at Wolin National Park. W: Proc. 4 th Limnological Conference Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior, Olsztyn 18-20 September 2000, Olsztyn, 133-147 Kubiak J., 2001, Hydrochemistry of Wolin Island Lakes. Folia Univ. Agric. Stettin, Piscaria, 218 (28), 63-76 Kubiak J., 2003a, Eutrophication rate and trophic state of Western Pomeranian coastal lakes. Acta Sci. Pol. Piscaria, 2 (1), 141-158 Kubiak J., 2003b, Największe dimiktyczne jeziora Pomorza zachodniego. Poziom trofii, podatność na degradację oraz warunki siedliskowe ichtiofauny. Rozprawy AR Szczecin 214, 1-92 Kubiak J., Knasiak M., 1996, Jezioro Ińsko zmiany chemizmu wód. W: Ochrona i rekultywa- 32

cja jezior i zbiorników wodnych, Materiały z konferencji Międzyzdroje 7-8 marca 1996, Biuro Inf. Nauk. Szczecin, 143-145 Kubiak J., Mutko T., Tórz A., 1997a, Trends of water chemistry changes in lakes of the West Pomeranian region during the last twenty years. W: Proc. 3 rd Meeting of Internat. Center of Ecology PAS, Szczecin, 9-12 December, 1-3 Kubiak J., Nędzarek A., Tórz A., 1997b, Charakterystyka limnologiczna jezior przymorskich Pomorza Zachodniego. Materiały 17 Zajazdu Hydrobiologów Polskich Poznań, 8-11 września 1997. Poznań, 40-41 Kubiak J., Nędzarek A., Żurawska J., 1996a, Hydrochemia jezior zlewni rzeki Wołczenicy. W: Ochrona i rekultywacja jezior i zbiorników wodnych, Materiały z konferencji Międzyzdroje, 7-8 marca 1996, Biuro Inf. Nauk. Szczecin, 157-159 Kubiak J., Raczyńska M., Tórz A., 2001, Wstępna charakterystyka hydrochemiczna jeziora Binowskiego. Mat. Sesji z okazji 50-lecia Wydz. Ryb. Morsk. AR w Szczecinie, Szczecin, 37 Kubiak J., Tórz A., Knasiak M., 1996b, Warunki hydrochemiczne wybranych jezior rejonu Cedyńskiego Parku Krajobrazowego. W: Ochrona i rekultywacja jezior i zbiorników wodnych, Materiały Konferencyjne Międzyzdroje 7-8 marca 1996, Biuro Inf. Nauk. Szczecin, 141-142 Kubiak J., Tórz A., Nędzarek A., 1997c, Charakterystyka limnologiczna jezior Ińskiego Parku Krajobrazowego. W: Materiały 17 Zajazdu Hydrobiologów Polskich, Poznań, 8-11 września 1997, Poznań, 42 Kubiak J., Tórz A., Nędzarek A., 1997d, Charakterystyka limnologiczna wybranych jezior zlewni rzeki Płoni. W: Materiały 17 Zajazdu Hydrobiologów Polskich, 8-11 września 1997, Poznań, 43 Kubiak J., Wechterowicz Z., Tadajewski A., 2000, Jakość wód i podatność na degradację jeziora Chłop w latach 1980-1997. W: Materiały 18. Zjazdu Hydrobiologów Polskich, Białystok 4-8 września 2000. Białystok, 141-142 Kubiak J., Żurawska J., Knasiak M., 1996c, Zmiany trofii jeziora Woświn. W: Ochrona i rekultywacja jezior i zbiorników wodnych, Materiały konferencyjne Międzyzdroje, 7-8 marca 1996, Biuro Inf. Nauk. Szczecin, 155-157 Kubiak J., Żurawska J., Raczyńska M., 1997e, Hydrochemia wybranych jezior rzeki Rurzycy. W: Materiały 17 Zajazdu Hydrobiologów Polskich, 8-11 września 1997, Poznań, 44, Kudelska D., Cydzik D., Soszka H., 1981, Propozycja systemu oceny jakości jezior. Wiad. Ekol. 27 (2), 149-173 Kudelska D., Cydzik D., Soszka H., 1994, Wytyczne monitoringu podstawowego jezior. PIOŚ, Warszawa, 1-42 Kudelska D., Soszka H., 1996, Przegląd stosowanych w różnych krajach sposobów oceny i klasyfikacji wód powierzchniowych. PIOŚ, Warszawa, 1-83 Lampert W., Sommer U., 1996, Ekologia wód śródlądowych. Warszawa Lange W., Maślanka W., 1994, Próba oceny naturalnej tendencji jezior Pojezierza Mazurskiego. W: Problemy hydrologii regionalnej. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Hydrograf., Karpacz, 26-28 września 1994. Wrocław, 35-38 Lossow K., 1995a, Odnowa jezior. Ekoprofit, 5, 11-15 Lossow K., 1995b, Zanikające jeziora. Ekoprofit, 07/08, 40-45 Lossow K., 1996a, Rekultywacja jezior i zbiorników wodnych dotychczasowe osiągnięcia, możliwości i perspektywy. W: Ochrona i rekultywacja jezior i zbiorników wodnych, Materiały konferencyjne, Międzyzdroje, 7-8 marca 1996, Biuro Inf. Nauk. Szczecin, 47-56 Lossow K., 1996b, Znaczenie jezior w krajobrazie młodoglacialnym Pojezierza Mazurskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 431, 47-59 33

Lossow K., 1998, Ochrona i rekultywacja jezior teoria i praktyka. Idee Ekolog. Ser. Szkice 13 (7), Poznań, 55-71 Lossow K., Gawrońska H., 1998, External input to Lake Wadąg Effective and Estimate Loadings. Pol. J. Envir. Stud., 7 (2), 95-98 Lossow K., Więcławski F., 1991, Migracja podstawowych pierwiastków pożywkowych z gleb, użytkowanych rolniczo do wód powierzchniowych. Biul. Inform. ART Olsztyn, 31, 123-133 Majdanowski S., 1954, Jeziora Polski. Prz. Geogr. 26 (2), 22-42 Mikołajski J., 1966, Geografia województwa szczecińskiego. Szczec. Tow. Nauk., 12, 1-156 Młodziejewski J., 1948, Miedwie największe jezioro Pomorza Kaszubskiego. Prz. Zach., 2, 22-32 Nguyen Van T., 1972, Studia na chemizmem wód jezior o różnym stopniu troficznym. Praca doktorska AR, Szczecin Niemrycz E., Taylor R., Makowski Z., 1993, Zagrożenie substancjami biogennymi wód powierzchniowych. Bibl. Monit. Śr. PIOŚ, Warszawa, 1-50 Ochrona środowiska w województwie zachodniopomorskim w latach 1998-2000, 2001, Urząd Stat. Szczecin Olszewski P., 1971, Trofia a saprobia. Zesz. Nauk WSR Olszt. Ser. C, Supl. 3, 5-14 Olszewski P., Tadajewski A., 1959, Wpływ zlewni na żyzność jezior. Zesz. Nauk. WSR Olszt., 4, 191-194 Patalas K., 1960, Mieszanie wiatrowe jako czynnik określający intensywność krążenia materii w różnych morfologicznie jeziorach okolic Węgorzewa. Rocz. Nauk Rol. ser. B, 77(1), 224-241 Pettersson K., Amiard J., 1998, Mechanisms for internal loading of phosphorus in lakes. Hydrobiologia, 373-374 (1-3), 21-25 Poleszczuk G., 1994, Ekosystemy wodne Wolińskiego Parku Narodowego. Klify, 1, 99-119 Poleszczuk G., 1996, Jeziora Wolińskiego Parku Narodowego status troficzny, tendencje zmian i możliwości przeciwdziałania degradacji. W: Mat. Konfer. 19, Uniw. Szczec. Szczecin, 117-141 Prawdzic K., 1966, Jeziora Pomorza Zachodniego. Wiad. Zach. Szczecin, 1-127 Raporty o stanie środowiska w województwie szczecińskim: Bibl. Monit. Śr., PIOŚ, Szczecin, 1-126, 1994, 1995, 1997, 1999, 2000 Rocznik statystyczny województwa zachodniopomorskiego 2002, 2003, WUS Szczecin Roman M., 1998, Standardy jakości i ochrony śródlądowych wód powierzchniowych w przepisach Unii Europejskiej i w przepisach polskich. Monogr. PZIiTS. Ser. Wod. Kanal. Warszawa 1, 1-94 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych. DzU Nr 241, poz. 2093 Stachowicz K., 1995, Migracja wodna składników pokarmowych ze zlewni rolniczych. Człow. Śr., 19 (1), 125-141 Szewrański Sz., 2002, Wskaźniki ekorozwoju. www.ecp.wroc.pl/edu/02_12_03/wskazniki.html Szyper H., Kraska M., 1998, Ocena oddziaływań zlewni i odporność na degradację 16 jezior Drawieńskiego Parku Narodowego. Poznań Szyper H., Kraska M., 1999, Ocena zewnętrznego obciążenia związkami biogennymi jezior Drawieńskiego Parku Narodowego. W: Mat. Konf. Limnolog. Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior, Radzyń, 20-22 września 1999. Warszawa, 255-265 Tadajewski A., Kubiak J., 1979, Warunki hydrochemiczne jezior Pomorza Zachodniego w latach 1973-1979. Materiały 11 Zjazdu Hydrobiologów Polskich, Łódź, 15-16 września 1979. Łódź 34

Tórz A., Kubiak J., Chojnacki J., 2003, Assessment of lake Miedwie water quality in 1998- -2001. Acta Sci. Pol., 2 (1), 279-290 Tórz A., Kubiak J., Nędzarek A., 2000, Naturalna podatność na degradację jezior Koprowo, Liwia Łuża i Resko Przymorskie. W: Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior, Materiały 4 Konferencji Limnologicznej, Zalesie, 18-20 września 2000. Olsztyn, 161-173 Tadajewski A., 1979, Zanieczyszczenie wód dopływowych Zatoki Pomorskiej. W: Bałtyk i jego wody dopływowe. Materiały sesyjne, Szczecin 2 lutego 1979. Warszawa, 7-13 Tadajewski A., Chojnacki J., Kubiak J., Bastidas H., 1996a, Warunki hydrochemiczne jeziora Dąbie. W: Ochrona i rekultywacja jezior i zbiorników wodnych. Materiały konferencyjne, Międzyzdroje 7-8 marca 1996. Biuro Infor. Nauk. Szczecin, 123-125 Tadajewski A., Kubiak J., 1976, Wstępna ocena stopnia zeutrofizowania wód strefy przybrzeżnej w rejonie ujść niektórych rzek Pomorza Zachodniego. Stud. Mater. Oceanolog., 15, 91-108 Tadajewski A., Kubiak J., Sitkowska M., Knasiak M., 1996b, Hydrochemia jezior Wolińskiego Parku Narodowego. W: Ochrona i rekultywacja jezior i zbiorników wodnych, Materiały konferencyjne, Międzyzdroje, 7-8 marca 1996, Biuro Inf. Nauk. Szczecin, 135-137 Tadajewski A., Mutko T., Faberski Z., Górka-Niwińska E., Kubiak J., 1980, Aktualny stan zanieczyszczenia i eutrofizacji jezior Pomorza Zachodniego. W: Stosunki wodne w zlewniach rzek Pomorza i dorzecza dolnej Wisły ze szczególnym uwzględnieniem gospodarki wodnej jezior, Materiały sesji nauk.-tech. Słupsk, 23-24 października 1980, Cz. 3. Słupsk, 46-63 Trzebiatowski R., 1986, Chów karpi w sadzach a zanieczyszczenie wód. Aura 7, 15-17 Vollenweider R. A., 1971, Scientific fundamentals of the eutrophication of lakes and following waters, with particular reference to nitrogen and phosphorous as factors in eutrophication. OECD, Environment Directorate, Paris 27, 1-61 Vollenweider R. A., 1989, Global problems of eutrophication and its control. Symp. Biol. Hung., 38, 19-41 Wahnschaffe F., 1921, Geologie und Oberflachengestaltung des Norddeutschen Flachlandes. Stuttgart, 1-265 Walker W., 1979, Use of hypolimnetic oxygen depletion as a trophic index for lakes. Water Resour. Res., 15 (6), 1463-1470 Wilamski J., Śliwa Z., 1978, Spływ składników nawozowych roślin ze zlewni rzek Pomorza Zachodniego. Mater. Bad. IMGW Ser. Gospod. Wod. Ochr. Wód, 10, 1-25 Wilgat T., 1987, Ochrona zasobów wodnych Polski. Warszawa Zdanowski B., 1983a, Chemistry of the water in 41 lakes. W: Ecological characteristics of lakes in northeastern Poland versus their trophic gradient, Ekol. Pol., 31, 287-308 Zdanowski B., 1983b, Chlorophyll content and visibility of Secchi s disc in 46 lakes. Ekol. Pol., 31, 333-352 Zdanowski B., 1996, Czystość jezior a możliwość rybackiego użytkowania. W: Rybactwo jeziorowe. Stan, uwarunkowania, perspektywy. I Krajowa Konferencja Użytkowników Jezior. Uroczysko Waszeta. Red. A. Wołos. Olsztyn, 7-14 35

Summary EUTROPHICATION. THE BASIC PROBLEMS OF LAKES WATERS PROTECTION AT THE WEST POMERANIAN REGION Economy meaning of lakes and necessity of their protection are indisputable. There was estimated eutrophication influence over hydrochemical conditions of Pomeranian Region lakes on the grounds of many years studies. Sources and race of nutrients at lakes were discussed. As the basic source of nutrients for West Pomeranian Region lakes was recognized its inflows from agriculture and rural regions. There was discussed methods of estimation of lakes susceptibility to degradation and catchments inflows at eutrophication. Methods of estimation of waters lakes trophic state were presented too. The necessity of establishment of water protection plan for West Pomeranian Region lakes was ascertained. Such water protection plan should be connected with complex studies of waters lakes resources determination. The most degradated lakes should not have the lowest resistance. Theirs state is the result of strong anthropogenic inflows (intensive agriculture, pointed sources of pollution). Taking above into consideration the studies of lakes water quality to estimation their trophic level should be conducted at each limnological season, 7-8 times during a year. On the grounds of such studies should be estimated lakes ecosystems functioning, what allowed to take right protection action for each lake. 36