Beata Sobiecka e-mail: bsobiecka@o2.pl nauczyciel nauczania zintegrowanego Szkoła Podstawowa nr 4 w Żyrardowie ul. Radziwiłłowska 16 Psychologiczne pojęcie stresu i jego źródła - referat dla rodziców Pojęcie stresu nie jest jednoznaczne i dlatego w różny sposób bywa definiowane i wyjaśniane. Można wskazać trzy odmienne sposoby określania stresu, które niekoniecznie muszą się wzajemnie wykluczać. Pierwsze pojęcie traktuje stres jako odpowiedź organizmu na szkodliwe bodźce albo inaczej, jako reakcję na jakiekolwiek wymagania fizyczne lub psychiczne, stawiane organizmowi. Drugie podejście opisuje stres z punktu widzenia oddziaływań środowiska (otoczenia) i w ten sposób traktuje stres jako różnego rodzaju sytuacje trudne. Trzecie podejście, które rozwinęło się stosunkowo późno ujmuje stres jako reakcję wynikającą z braku odpowiedzialności pomiędzy jednostką a jej otoczeniem biologicznym i społecznym. Sytuacja stresowa pobudza do aktywności ukierunkowanej na odzyskanie równowagi pomiędzy wymaganiami i możliwościami oraz na poprawę stanu emocjonalnego. Ten nurt aktywności określany jest jako radzenie sobie ze stresem. Określenie radzenia sobie ma trzy odniesienia znaczeniowe, które raczej się uzupełniają, niż wykluczają. Radzenie sobie może być rozpatrywane jako: proces strategia styl Proces radzenia obiema zwykle złożoną strukturę. w przebiegu czasowym można wyodrębnić mniejsze jednostki aktywności, stanowiące jakby jego ogniwa. Określane są one jako strategie lub sposoby radzenia sobie. Ludzie różnią się ze względu na nawykowy sposób zachowania się w sytuacjach stresowych, czy też w sytuacjach stresowych określonego rodzaju. Pojęcie stylu radzenia sobie jest konstruktem ujmującym indywidualne tendencje doradzenia sobie w określony sposób. Zainteresowanie aktywnością podejmowaną przez człowieka w obliczu sytuacji stresujących czy wywołujących napięcie emocjonalne wywodzi się z psychoanalizy. Mechanizmy obronne osobowości uruchamiane są
nieświadomie, a ich istotą jest zniekształcenie percepcji rzeczywistości, tak aby w niepomyślnej dla podmiotu sytuacji możliwe było uniknięcie przykrych emocji i uchronienie samooceny przed uszczerbkiem. Radzenie sobie jest serią celowych wysiłków podejmowanych w wyniku określonej oceny sytuacji. Zmienność charakteryzująca owe wysiłki decyduje o tym, że radzenie sobie jest procesem. Formy aktywności pojawiające się w obliczu stresu automatycznie, bez pośrednictwa poznawczych procesów oceniających nie są traktowane jako radzenie sobie. Wyłączone więc zostają mechanizmy adaptacyjne działające na poziomie biologicznym, a także zachowania odruchowe. Procesowi radzenia sobie przypisuje się dwie funkcje: instrumentalną- inaczej zadaniową, zorientowaną na problem, czyli na poprawę relacji podmiotu z otoczeniem samoregulacji emocji- polega na obniżaniu przykrego napięcia i łagodzeniu innych negatywnych stanów emocjonalnych. Określenie jednej z tych funkcji jako ukierunkowanej na emocje może sugerować, że traktowane są one jako reakcja jednoznacznie niepożądana i czym prędzej należy je opanować, inaczej bowiem wymkną się spod kontroli i doprowadzą do dezorganizacji zachowania. Emocje doświadczane w sytuacji stresu pełnią ważną funkcję adaptacyjną sygnalizując, że dzieje się coś istotnego dla podmiotu, a także energetyzując proces radzenia sobie i kształtując jego przebieg. Samoregulacja emocji, mająca najczęściej formę zmniejszania przykrego napięcia, może też zmierzać do zwiększenia pobudzenia, ponieważ to mobilizuje do działania. Proces radzenia sobie obejmuje całość aktywności podejmowanej przez człowieka w danej sytuacji stresowej i jest inicjowany przez poznawczą ocenę sytuacji jako stresowej i kontynuowany przez cały czas trwania tej sytuacji. Na podstawie badań nad różnymi naturalnymi formami stresu Lazarus przedstawia następujące wnioski, które dotyczą przebiegu procesu radzenia sobie: W każdej konfrontacji stresowej ludzie używają różnorodnych strategii radzenia sobie, stosując większość spośród głównych rodzajów tych strategii. Porównując zachowania tych samych osób w różnych konfrontacjach stresowych, stwierdzamy, że niektóre ze strategii wykazują większą stałość niż inne. Przykładem takiej względnie stałej strategii jest pozytywne przewartościowanie, podczas gdy
poszukiwanie wsparcia społecznego zmienia się w różnych sytuacjach stresowych. Także w obrębie tej samej sytuacji radzenia sobie zmienia się w miarę jej trwania i ma odmienną charakterystykę w różnych jej fazach. Radzenie sobie zależy od oceny, czy można coś zrobić aby zmienić sytuację. Jeżeli przyczyny stresu oceniane są przez osobę jako niepodatne na zmian, przeważa radzenie sobie zorientowane na emocje; jeśli natomiast uważa ona, że te przyczyny można kontrolować poprzez odpowiednie działanie, przeważa radzenie sobie zorientowane na problem. Wbrew potocznym poglądom na temat różnic płci, w sytuacji stresowej określonego typu kobiety i mężczyźni przejawiają bardzo podobny wzór radzenia sobie. Odwołując się do konkretnych sytuacji stresowych, można niemal w nieskończoność wymieniać różne formy zachowania, stosowane przez ludzi w celu zmiany sytuacji lub złagodzenia jej skutków. Teoretyczne ujęcie radzenia sobie ze stresem przez Lazarusa i Folkman zawiera dwa główne kryteria, mogące stać się podstawą klasyfikacji strategii radzenia sobie: modalność radzenia sobie ( poznawcze i behawioralne wysiłki ) oraz kryterium funkcjonalne, to jest ukierunkowanie strategii bądź na rozwiązanie problemu, bądź na regulację emocji.
UKIERUNKOWANIE RADZENIA SOBIE PROBLEM EMOCJE Klasyfikacja radzenia sobie według Moosa MORALNOŚĆ RADZENIA SOBIE- POZNAWCZE Poznawcze zbliżanie się, np. myślenie o różnych sposobach rozwiązania problemu Poznawcze unikanie, np. próba zapomnienia o całej MORALNOŚĆ RADZENIA SOBIE- BEHAWIORALNE Behawioralne zbliżanie się, np. sporządzenie planu działania i postępowania według niego Behawioralne unikanie, np. zaangażowanie się w nowe przedsięwzięcie sprawie Każdy człowiek ma różny, specyficzny stopień odporności na stres. Dla jednych to dramat zachowań i reakcji, po prostu lepiej nie podchodzić do nich, a dla innych stymulator działania powodujący większe zaangażowanie i osiąganie lepszych wyników niż normalnie. Stres paraliżuje i mobilizuje do twórczej i aktywnej działalności. Najczęstsze objawy stresu to: znużenie, lęki, obawy, zmęczenie, pesymizm, niechęć, niezadowolenie, agresja, złośliwość, niewłaściwe zachowanie kłopoty ze snem, częste bóle głowy, trudności w koncentracji, kłopoty z pamięcią skłonność do agresji bez powodu, bezradność, skłonność do płaczu brak kontroli werbalnej i niewerbalnej migrena, bóle mięśni pleców atak serca, nadciśnienie, kłopoty seksualne, pokarmowe, astma, artretyzm samotność, śmierć Nie można sformułować uniwersalnych zaleceń, które pozwolą nam skutecznie radzić sobie ze stresem gdyż każdy człowiek jest inny, inne są jego reakcje na sytuację stresową i każdy z nas w inny sposób sobie z nią radzi. Każdy z nas sam dla siebie wybiera takie formy radzenia sobie, które dadzą pożądane efekty. Aby zredukować szkodliwe skutki nie uzewnętrznionego stresu, nie wystarczy tylko go zidentyfikować i sobie uświadomić. Jak wiele jest źródeł stresu, tak wiele jest sposobów radzenia sobie z nim. Podobnie jak wielu jest ludzi tak wiele będzie sposobów radzenia sobie z sytuacją stresową. Jednakże wszystkie zmiany wymagają wysiłku: należy zmienić źródło stresu i swoje reakcje na niego.
Co zatem można zrobić, aby nie dać się stresowi: należy znać swoją wartość i swoje możliwości właściwa samoocena, ustalenie sobie celów, priorytetów oraz systemu wartości ( postawa asertywna ) należy mierzyć siły na zamiary należy zawsze zachowywać się naturalnie przebywać na łonie natury, uprawiać sport nie tracić siły na konflikty, osłabiać agresje wypowiadać się zawsze śmiało, zgodnie ze swoimi przekonaniami myśleć pozytywnie o sobie być dobrym organizatorem własnego czasu nie pozostawiać spraw nie załatwionych, kłopotliwych często się uśmiechać Nie jest możliwe sporządzenie wyczerpującej listy sposobów postępowania, wykorzystywanych przez ludzi dla opanowania stresu w różnych sytuacjach. Sposobów tych jest wiele i mają one oczywiście niejednakową skuteczność, co zależy nie tylko od samej sytuacji, w której są wytwarzane i stosowane, ale także od cech jednostki. Podobnie jak zwierzęta, tak i człowiek unika sytuacji trudnych albo próbuje się z nich wycofać (uciec). Innym sposobem opanowania (kontroli) stresu to nabywanie doświadczenia i wprawy w wykonywaniu zadania, poszerzaniu własnych kompetencji. Niekiedy osoby przeżywające stres próbują rozładować napięcie poprzez intensywny wysiłek fizyczny albo silną koncentrację na jakiejś czynności. Wiele jest sposobów w jaki ludzie radzą sobie ze stresem. Każdy z tych sposobów może służyć zarówno rozwiązywaniu problemu, jak i opanowaniu emocji, a podjęte działania mogą być skierowane zarówno na otoczenie, jak i na siebie. Jednym z tych sposobów jest poszukiwanie informacji. Innym sposobem radzenia sobie w sytuacjach stresowych jest podejmowanie bezpośrednich działań, czyli różnych czynności służących zmianie tej sytuacji. Z grupy bezpośrednich działań służących opanowaniu stresu wyłączone zostały procesy poznawcze, gdyż tworzą one odrębną grupę tzw. Wewnątrz psychicznych metod zaradczych. Wszystkie te metody mają znaczenie przede wszystkim uspokajające, gdyż redukując przykre emocje, poprawiają nasze samopoczucie, nie zmieniają jednak obiektywnej relacji człowiek-środowisko.
Jeszcze innym, ważnym mechanizmem ułatwiającym człowiekowi radzenie sobie ze stresem to złudzenia. To czy i jak skutecznie poradzimy sobie ze stresem zależy od umiejętności tworzenia i podtrzymywania ilości złudzeń (iluzji), które stanowią specyficzny sposób spostrzegania faktów, który pozwala je zobaczyć jako korzystniejsze niż są naprawdę. Można powiedzieć, że umiejętność i łatwość tworzenia iluzji w pewnym sensie uodparnia ludzi na kolejne niepowodzenia związane z niepotwierdzeniem się złudzeń. W badaniach nad stresem poszukuje się odpowiedzi na pytanie : w jaki sposób radzić sobie skutecznie w warunkach stresowych. Moim zdaniem trudno na to pytanie udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Ocena efektywności radzenia sobie może dotyczyć procesu, strategii lub stylu. w przypadku procesu ocena dotyczy rozwiązania konkretnej sytuacji stresowej i bywa niejednoznaczna, ponieważ radzenie sobie prowadzące do poprawy sytuacji może pociągać za sobą koszty emocjonalne. Ocena efektywności strategii okazuje się względna, zależna od kontekstu. Według mnie nie istnieją strategie lepsze lub gorsze. Nie ma też takiego stylu radzenia sobie, który byłby najlepszy i dominował nad innymi. Każdy z nas w momencie znalezienia się w sytuacji stresowej sam obiera strategię, która jest dla niego najkorzystniejsza w danej chwili. Dlatego tez nie można sformułować uniwersalnych zaleceń, które pomogłyby nam skutecznie radzić sobie ze stresem. Ważna jest zgodność zachowania z indywidualnym stylem radzenia sobie. w pewnych okolicznościach takie dopasowanie jest ważnym warunkiem skutecznego radzenia sobie niż dostosowanie zachowania do rodzaju sytuacji. Materiały źródłowe: Jan Strelau, Jednostka w społeczeństwie i elementy w psychologii stosowanej(psychologia kliniczna)