Rom an Kabaczij Zakerzonie jako zbiorowy m it historyczny ukraińskiej św iadom ości narodowej P ojaw ienie się pojęcia Z akerzonie Historia powstania term inu i pojęcia Zakerzonie jest długa i na tyle skom plikowana, że do tej pory nie jest ono u zn a w ane przez większość polskich historyków oraz część historyków ukraińskich. W ydaw ane w Kanadzie Wisti Zakerzonia", czasopismo Związku Ukraińców Zakerzonie", wyjaśniają, że term inu tego zaczęto używać w politycznej publicystyce lat czterdziestych ubiegłego stulecia jako n a zw y zbiorowej na oznaczenie części W ołynia i Galicji, która piozostała na zachód od tak zwanej linii C urzona1. Mówiąc dokładnie, termin ten był stosow any w odniesieniu do ziem zam ieszkanych przez ludność ukraińską, która musiała je opuścić na skutek konfliktu polsko-ukraińskiego, przesiedleń do ZSRR w latach 1944-1946 oraz deportacji na Ziemie O dzyskane w Polsce w ram ach akcji Wisła w 1947 roku. Były to tereny Południow ego Podlasia, Chełmszczyzny, N adsania i Północnej (polskiej) Łemkowszczyzny. Dziś pojęcie Zakerzonia jest poszerzone o Podlasie Północne, zam ieszkiwane przez niewysiedloną ludność ukraińskojęzyczną, i Z achodnią Bojkowszczyznę, przyłączoną do Polski w 1951 roku na podstaw ie um ow y o wym ianie terytoriów między Związkiem Radzieckim a Polską. 1 НК [Натал1я Кравчук], Bierni Закерзоння", Наше слово" 2004, 9, 29 лютого.
Kresy a m itologia narodow a 128 Jak powiedziano, om aw iany termin nawiązuje do linii Curzona, która po raz pierwszy rozdzieliła Polaków i Ukraińców w czasie, gdy Galicja W schodnia miała status terytorium m iędzynarodow ego (lata 1919-1923). Podział ten został zatwierdzony przez Radę Ententy 8 grudnia 1919 roku. Miano linii Curzona otrzymał już w 1920 roku, gdy lord George C u rzon, minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, 12 lipca 1920 roku zaproponow ał Rosji Radzieckiej, by właśnie na tej linii zatrzymała ofensywę na Polskę2. Niechęć historiografii polskiej do kwestionowania linii Curzona i term inu Zakerzonie wynika z dwóch przyczyn: po pierwsze, linia ta została wykorzystana jako granica państw o wa we wrześniu 1939 roku przy czwartym rozbiorze Polski, dokonanym przez ZSRR i III Rzeszę, a po drugiej wojnie światowej została ustalona jako wschodnia granica Polski; po d ru gie, termin Zakerzonie powstał w środowisku nacjonalistów ukraińskich i w czasie gdy je utworzono, niósł w sobie otwarte żądanie przyłączenia tych ziem do przyszłego państwa ukraińskiego. Oficjalnie term in Zakerzoński Kraj pojawił się w roku 1944, kiedy Prowid" - dow ództw o Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów wyodrębnił to terytorium w swojej strukturze; na stanowisko prowidnyka" O UN na Zakerzoniu powołano Jarosława Starucha Stiaha"; UPA na Zakerzoniu pojawiła się nieco później. Na dowódcę formacji wojskowych Ukraińców ziem na zachód od Bugu i Sanu w ybrano Myrosława Onyszkewycza Oresta". Po zakończeniu walk z UPA w Polsce i po wysiedleniu Ukraińców termin Zakerzonie przeszedł do pamięci społecznej tych ostatnich i stał się przedm iotem polemik m iędzy polskimi i ukraińskimi publicystami oraz historykami. Historiografia ukraińska jest zdania, że Zakerzonie jest niczym innym jak ukraińskim terytorium etnicznym, zamieszka 2 Станюлав Кульчицький, Коментар до emamini Hamcuiï Kntuimopnoï Трагед'т, и/о обросла лифами", День" 2001, 128, 21 линия.
129 R om an K abaczij Zakerzonie jako zbiorow y m it historyczny nym od wieków przez ludność ukraińską (rusińską). Głównym rzecznikiem tej tezy jest prof. W ołodymyr Serhijczuk z Kijowa, którego pogląd na temat sytuacji żywiołu ukraińskiego na tych ziemiach przed drugą wojną światową przytoczę:...im [Ukraińcom - R.K.] udało się jeszcze pozostać zwartą etniczną masą nie tylko na Podlasiu, Chełmszczyźnie i Nadsaniu, ale także za Sanem". W odpowiedzi strona polska w osobie prof. Ajnenkiela sformułowała opinię, iż w sumie żaden z tych powiatów [istniejących w granicach współczesnej Polski - R.K.] nie miał ukraińskiej większości"3. Potwierdzają to także radzieckie dokumenty, przedstawione latem 1944 roku przez Nikitę Chruszczowa Józefowi Stalinowi w załączniku do propozycji utworzenia w ramach Ukraińskiej SRR obwodu chełmskiego i przyłączenia części Zachodniej Galicji do obwodu drohobyckiego. Należy przypomnieć, że w latach 1939-1941 do USRR należały ziemie Lubaczowskie i prawobrzeżny Przemyśl, dlatego nie znalazły się we wspomnianej propozycji. Dane radzieckie nie były jednak zgodne z rzeczywistością ani co do wielkości obszaru, ani co do składu narodowościowego. Niemal nie było już Żydów, figurujących w statystykach przedwojennych wykorzystanych w Chruszczowowym dokumencie, dlatego stosunek ilościowy zmienił się na korzyść Polaków. Według tych propozycji planow ano włączyć część etnicznie p>olskiego terytorium Galicji Zachodniej4. Nie było jednak tajemnicą ani dla polskich historyków, ani dla miejscowej ludności, że taki stan był rezultatem polityki osadnictwa polskiego czasów międzywojennych oraz stulecia nawracania na Polaków" daw nych unitów. Eustachy Swieżawski w 1962 roku opublikował w Londynie słowa jednego z kresowych Polaków, wypowiedziane w trakcie konfliktu polsko-ukraińskiego na Chełmszczyźnie w latach 1943-1944, dotyczące niszczenia ukraińskich cerkwi w roku 1938: Ale to kara Володимнр Серпичук, Emiiiani ме.жч та державный кардан Укра'ти, Khïb 2000, s. 352. 4 Polska-Ukraina. Trudne pytania, t. 8, W arszaw a, Karta" 2001, s. 89.
Kresy a m itologia narodow a 130 Boża na nas. Za te dom y Boże, rozwalone i zbezczeszczone. Za łzy tych, którzy się w nich modlili. To był głos naszej ziem i [wyróżnienie - R.K.]"5. W edług informacji radzieckich podczas wysiedlenia Ukraińców z Chełmszczyzny do USRR niektórzy miejscowi Polacy wyrażali opinię, iż ziemie tego powiatu należą się Ukraińcom, dlatego też nie m uszą ich opuszczać" (wieś Swierszczów)6. Podobne było stanowisko samych Ukraińców - przykładów było wiele. Trzeba podkreślić, że nie warto w om awianiu powstania i utwierdzenia się dyskursu na temat Zakerzonia przyznawać zbyt znaczącej roli ideologii OUN-UPA. Kierownictwo tej organizacji używało term inu Zakerzonie w ew nętrznie i często w prawie geograficznym rozumieniu. W swoich wezwaniach do ludności miejscowej OUN-UPA stosowały zwroty w stylu Ukraińcy Chełmszczyzny!" czy Ukraińcy Łemkowszczyzny!". Jak zaznacza jeden ze współczesnych badaczy, przez pewien czas i dla UPA, i dla O U N były to ziemie m arginalne". Moim zdaniem, znaczenie Zakerzonia dla Ukraińców wzrastało proporcjonalnie do tem pa jego utraty - deportacji ludności z tego terenu, ilości tragedii życiowych powiązanych z ziemiami między Popradem a Polesiem. Nie przypadkow o redaktor ukraińskiego pisma Nad Buhom i Narwoju", historyk Jurij H aw ryluk przypom ina, że myśląc o Łemkowszczyźnie, Nadsaniu, Chełmszczyźnie i Podlasiu - ziemiach, które po [tylko po! - R.K.] 1944 roku stały się «Zakerzoniem», nie m ożem y zapomnieć o sm utku"7. Historiografia polska natomiast czynnik OUN-UPA w y suwa na pierwsze miejsce, mówiąc o roszczeniach teryto 3 Володимир Серпйчук, Трагед'/я νκραϊιιιμβ Польир, Терноппь, Тернотль" 1997, s. 65-68. 8 M ów ię tu о Galicji Z achodniej kontra Galicji W schodniej (T arnopolskie, Lw ow skie i Stanisław ow skie). O ba term iny są u ży w an e przez historiografię ukraińską. Badacze ukraińscy po d Galicją Z ach o d n ią często rozum ieją p o w iaty Przem yśl, Jarosław, Lubaczów, P rzew orsk, Ł ańcut, Sanok. 7 E ustachy Sw ieżaw ski, A ni guzika, W iadom ości T ygodniow e", L ondyn 1962, 27 maja, cyt. za: Bug. Rzeka, która łączy, Piaski 2002, s. 210.
131 R om an K abaczij Zakerzonie jako zbiorowy m it historyczny rialnych nacjonalistów ukraińskich". Przykładem może być replika Ajnenkiela, wygłoszona podczas polsko-ukraińskiego sem inarium historycznego: Szanowni Panowie, aktualnie znajdujem y się w Rembertowie. Nie chciałbym być dem agogiem, ale czy Rembertów to także Zakerzonie?"8. W ślad za polskimi historykami zastrzeżenia wobec stosowania tego term inu zaczęli formułować również niektórzy ukraińscy badacze, mówiąc o tak zw anym Zakerzoniu" - wymienić tu m ożna Hawryluka z Łucka4 i Stepana Makarczuka ze Lwowa. Ten ostatni na sem inarium naukow ym, w obecności polskich historyków oświadczył, że jest ukraińskim historykiem i w kilku materiałach użył tego określenia, ale za każdym razem pisał o tak zw anym Zakerzoniu" [...]. W literaturze banderowskiej niezm iennie używ ano nazw y Zakerzoński Kraj"10. Na ile szczera była w ypow iedź profesora, m ożem y się przekonać, cytując fragmenty jego referatu, wygłoszonego na konferencji 50-lecie deportacji: 1) Przeciw Ukraińcom Zakerzonia zbiegły się imperialistyczne i szowinistyczne interesy wrogich potęg państw ow ych i polityczno-ideologicznych"; 2) Oczywiście, walka zbrojna UPA w Zakerzońskim Kraju, i na Łemkowszczyźnie w szczególności, w latach 1946-1947 [...] nie miała szans na sukces, [...] jedno jest pewne: walkę tę popierał cały lud łem kow ski"11. Dlatego należy powtórzyć za W ołodym yrem Serhijczukiem, że om aw iany termin używ any jest przez większość historyków ukraińskich bez zastrzeżeń i ma mocną pozycję w ukraińskiej historiografii12. W pracy doktorskiej W ołodymyr н Володимир Сергшчук, Трагед'т νκραϊιιι/ίβ Полни/i, Тернопшь, Тернопшь 1997, с. 136-137. 9 Олег BicTO BH K, До бо-р/ччя УПА па Закерзоши, Наше слово" 2003, 43, 26 жовтня. 10 Юр iii Гаврилюк. А мож е б так..ρίκ Закерзоння?, Наше слово" 2005. 20, 15 травня. 11 Polska-Ukraina. Trudne pytania, dz. cyt., s. 88. 12 О. Гаврилюк, Депорт ацпγκραϊηΐ/ίβ па Волынь та поляк/в з Волин/ у повоеннi роки, Науковий bîchuk Волинського Державного Ужверситету. (сторичж науки, 1998, 1, s. 148.
Kresy a mitologia narodow a 132 Kicak słów Zakerzonie i zakerzońcy używ a, bez żadnych d o datkowych objaśnień, równolegle z innym i określeniami ziem za Bugiem i Sanem oraz ich m ieszkańców 13. Termin Zakerzonie stosuje także polski badacz Zbigniew Marcin Kowalewski w jednej ze swoich ukraińskich publikacji14. Do określenia Ukraińcy Zakerzonia" odwołuje się rów nież we wstępie do zbioru dokum entów białoruski intelektualista z Białostocczyzny Sokrat Janowicz15. Termin Zakerzonie stał się symbolem wspólnej tragedii deportacji i historii Ukraińców w Polsce - połączył ich w szystkich - od Łem ków do Podlasian. Dlatego nie zgadzam się ze stwierdzeniem, że jest to przykład jedynie nacjonalistycznej terminologii. Przytoczę słowa dr. Rom ana Wysockiego, w y głoszone na pierwszym zebraniu Ukraińskiego Towarzystwa Historycznego w Polsce: Kto ma stać w obronie praw dy o naszych przodkach? [...] Kto ma sprzyjać badaniom nad historią naszej małej ojczyzny? Nie m ożem y uciec od pryncypiów narodowościowych, o ile żyjemy w świecie, gdzie są one unorm ow ane, są obyczajem"16. Zakerzonie stało się symbolem wspólnego losu tych małych ojczyzn. M itologizacja i zjed n oczenie dyskursów na tem at ziem na zachód od lin ii C urzona w jednej całości w yobrażeniow ej Gdy wysiedlony z Chełmszczyzny m ówi o Chełmszczyźnie, poznajem y praw dę o jednym z regionów. Gdy tenże człowiek zaczyna używać słowa Zakerzonie, myśli o całości wąskiego przygranicznego pasma od Janowa Lubelskiego do czterech łemkowskich wsi w prawiecie nowotarskim. Jak zaznacza poe 13 Polska-Ukraim. Trudne pytania, dz. cyt., s. 110. 14 Степан Макарчук. Згуба Лемкйицини як п о чин проти укратськоео народу i палыъко! державы, [w:] Депортация украинце з Лемк'нпцини. Надсяния. Холлпцыны. ГПдляшшя ( 1944-1947/. Льв1в 1996. s. 25. 15 T am że, s. 28. 16 Polska-Ukraina. Trudne pytania, dz. cyt., s. 110.
133 R om an K abaczij Zakerzonie jako zbiorow y mit historyczny ta Tadeusz Korabowycz, słowo Zakerzonie jest dość w ygodne w użytkowaniu i szybko się przywiało wśród młodzieży"17. Na ow o szybkie przywianie się" pojęcia Zakerzonie w publicystyce i nauce ukraińskiej (najpierw na emigracji, a od końca lat osiemdziesiątych na Ukrainie i wśród Ukraińców w Polsce) zdecydow any w pływ miała nostalgia i poczucie wspólnoty ludzi pozbawionych własnej ziemi. Nieprzypadkow o w spom niane na początku kanadyjskie Towarzystwo Zakerzonie" założyli emigranci narodowości ukraińskiej, którzy wyjechali z Polski w latach osiemdziesiątych18. Najnowszą historię Zakerzonia trudno sobie wyobrazić bez dramatycznych opisów deportacji, opowieści o nieistniejących już na m apie wsiach - już teraz przesycona jest relacjami podobnej treści. Autorzy badań, w spom nień i życiorysów spieszą się, by jak najwięcej napisać o tym istniejącym tylko w ich pamięci kraju. Przewrażliwieni narodowościowo, czynią to często w sposób dość prowokacyjny. Dziś dyskusje na temat Zakerzonia są żyw e przeważnie w środowisku polskich Ukraińców i Ukraińców emigrantów, pochodzących z terenów Polski. Piotr Sobotka pisze, iż nacjonalizm diaspory jest podsycany głównie filozofią nieszczęścia, nie zaś, jak się powszechnie sądzi, historiozofią etniczno-plemienną. Jest on zupełnie irracjonalny i niebezpieczny zarazem "14. Dlatego z taką zawziętością rozwija się własny mit ukraińskiej diaspory w Polsce - mit Zakerzonia, które jest dla niej swoistą Ziemią Obiecaną. Mit ten wyrasta, jak zaznacza Andrij Warchił, z dwóch podstaw ow ych problemów: 1) tragicznych doświadczeń 1947 17 Володимир Миронович Кщак. Депортахря γκραϊηιρβ i Польщi в УРСР г 1944-1946 рр та Тх соцхазьно-економ'тна адаптахря. Автореферат дисертаiiiï на тдобуття наукового ступеня кандидата 1Сторичних наук. Чержвш 2003. s. 3-8. 18 3 6 ir H C B Mapuin Ковалсвскч. Польське питания у телявоечнш стратега УПА, [w:] Волш/ь i Холмарша. 1938-1947. Льв 1в 2003, s. 3 0 9-3 3 3. 19 C ytat za: ks. G rzegorz Sosna, Sprawy narodowościowe i wyznaniowe na Bialostocczyznie (1944-1948), Ryboły 1 9 9 6, s. 7.
Kresy a m itologia narodow a 134 roku - to łączy wspólnotę mniejszości ukraińskiej; 2) zapatrzenia przede wszystkim w historię tych ziem ukraińskiej przestrzeni etnograficznej, które zostały objęte deportacją21'. Ta druga zasada rozwija poszczególne mity Zakerzonia. Najbardziej utrwalone i nieco rywalizujące ze sobą są mity wewnątrzzakerzońskie" - mity Chełmszczyzny i Łemkowszczyzny. Zainteresowanych odsyłam do artykułu Tematyka przesiedleńcza w ukraińskim folklorze i literaturze2'. Niezależnie od siebie istnieją inne mity geograficzne - takie jak Przemyśl, Jarosław, rzeka San. Przemyśl nazyw any jest przez historyków i dziennikarzy legendarnym książęcym", starym" czy wreszcie bastionem". Ostatni epitet wynika z przekonania, że Przemyśl był najdalej wysuniętą na zachód twierdzą d u cha ukraińskiego"22, i jak podkreślał były przewodniczący przemyskiego oddziału ZU wp Jurij Stabiszewskyj, niegdyś kulturalne i religijne [ukraińskie - R.K.] życie w Przemyślu było bardziej intensyw ne niż we Lwowie"23. Słowo bastion" wykorzystało również dow ództw o OUN, tworząc nazwę okręgu przemyskiego OUN. Książęcymi" nazyw ane są w literaturze również Sanok, Jarosław, Chełm, Drohiczyn, określone zbiorczo przez Jurija Hawryluka mianem książęcych stolic"24. Rzeka San w m itologii Zakerzonia funkcjonuje jako źródło siły narodu ukraińskiego, granica etnosu. Poeta Andrij Kramar w wierszu Osiajaiuiia25 zwraca się do Sanu prawie jak do Boga: Wyczerp nas 211Роман Висоцький. Спит i перспекти/ш украй/сько/ icmopimnoïιιανκιι и Польiifi...Наше слово" 2004. 29. 18 линия. 21 Тадей Карабович, Да проблема попятит Батьк/вщина" у творчост/ укршнсъких noe/nie у Полыцi, [w:] O lga Popow icz (red.), Na pograniczu kultur, Przem yśl 2000, s. 31. 22 як [Натал1я Кравчук],..Bierni Закерзопня, dz. cyt. 23 Piotr Sobotka, Być w mniejszości. Rozważania o filozofii nieszczęścia, H oryzonty K rakow skie" 1996, n r 3-4, s. 11. 24 Андрнй Вармл. Закерюнгцииа в тупику...наше слово" 2005. 7. 13 лютого. - Роман Кабачш, Переселепська тематика «украшськиi л /mepamypi та фольклор/, Rocznik E uropejskiego Kolegium Polskich i U kraińskich U niw ersytetów ", t. 3, Lublin (w druku).
1 3 5 R om an K abaczij Zakerzonie jako zbiorowy mit historyczny nocami i dniami / kierunkam i dróg, wypełnieniem źródeł / mijającymi twarzami / w ydobądź nas, Sanie"26. Podobnie postrzegana jest Chełmska Górka. Jako epitet Sanu najczęstszej pojawia się określenie srebrnowstęgi" (spotykamy je na przykład w tytule książki Iwana Krywuckiego Gdzie srebrnowstęgi San płynie). Poza w yodrębnionym i małymi" mitami istnieje oczywiście samodzielny mit Zakerzonia - Ziem Ojczystych. Dziś łączy się on ściśle z tezami głoszonymi przez zarząd Zw iązku Ukraińców w Polsce, związanym i z program em Powrót". Znalazło to pew ne odzwierciedlenie naw et w poezji. Doskonałą ilustracją jest fragm ent wiersza patriarchy ukraińskiej poezji w Polsce Ostapa Łapskiego: Sława Curzonowi, co ziemi miano dał, że jest do czego wracać"27. Przekonani o konieczności powrotu Ukraińców na ziemie Podkarpacia i Lubelszczyzny, apelowali do rodaków, by myśleli Przemyślem", stwarzali wizje nowego pokolenia Ukraińców, uczuciowo skierowanych ku Ziemiom Ojczystym". Jeden z autorów pisma Son i myśl", ukazującego się w latach 1993-2000, pisał: Zwrócimy swoje twarze do Zakerzonia. I będziem y iść"28. W pew nym sensie twórcy ideologii Zakerzonia przekroczyli racjonalne granice w swoim pojm owaniu tradycji ziemi przodków, teraz w literaturze m ożna spotkać wyrażenia w stylu serce Zakerzonia" (tereny pogranicza Lubaczowskiego i Tomaszowskiego, gdzie rozegrały się najkrw aw sze bitwy z UPA)24; zakerzoński czas" - deklarowany przez alternatywną stronę internetową w w w.h a r a z d.n e t, i zakerzoński zegar", który w edług słów Oli Solar, mierzy czas, zaczynając od 1947 roku, do tyłu"30; wreszcie zakerzońskie babcie i dziadkowie" i język zake- 26 1ван Гречко, Перемисьт дзвони i dani дзвонять no-вкра'мськи, За вшьну Украшу 1992. 59, s. 2. 27 Володимир Прядко, Сврорег'юн з украшським акцентом. 4.1. Ярослав- Перемиииь-Сяпок, За вкпьну Украшу 1994. 26 ачн я, s. 3. 28 fopiii Гаврилюк, А мож е б так,,ρίκ Закерзоння? ", dz. cyt. 29 T łum aczenie moje - R.Κ. 10 Андрш Крамар, Осяяння, Bîchhk Закерзоння 2001, 5-6, s. 45.
Kresy a mitologia narodow a 136 rzoński" (ostatni jest m ieszaniną neologizm ów opartych na leksyce polskiej i fonetyce ukraińskiej31). Wyżej wymienione zjawiska świadczą o celowym wykorzystaniu dyskursu ziem przodków przez niektórych - nielicznych - działaczy mniejszości ukraińskiej mieszkających na Zakerzoniu. Są też wyrazem pragnienia odmłodzenia idei", a jednocześnie mają dość kiczowaty charakter, widoczny już w środowisku najmłodszego pokolenia Ukraińców. To pokolenie nie m oże wyobrazić sobie bólu deportacji, lecz ma Polakom za złe krzywdy wyrządzone dziadkom. Zupełny kicz możemy znaleźć między innymi na wspomnianej już stronie internetowej, np. w Programie obchodów 57. rocznicy akcji Wisła". Wystarczy wymienić niektóre punkty owego programu: Tradycyjne ognisko «Banderowskie ballady i romanse»"; Seans kina zakerzońskiego «Ogniomistrz Kaleń»"; Zakerzońskie sporty ekstremalne: marsz na Szczecin". Na łamach jednego pisma porad" udziela dr Rizun", jak podaje redakcja: autor licznych publikacji z zakerzonologii". Na przykład odpowiadając na pytanie: Wracam na Zakerzonie. Poradź gdzie?", dr Rizun mówi: Przemyśl - miasto zakompleksionych Ukraińców - odpada. Jedź na Północne Podlasie - tam są szersze horyzonty, a ludzie bardziej tutejsi"32. Przytoczone przykłady świadczą o kolejnym kryzysie zakerzońskiego mitu - świadomości nazwanej przez Olę Solar półzakerzoństwem". Kryzysy te przychodzą z każdym now ym pokoleniem Ukraińców wywodzących się z południowo-wschodniej Polski. W spółczesna dyskusja o Z akerzoniu Krytyka zakerzońskiej ideologii często jest równoznaczna z krytyką jej liderów. W środowisku polskich Ukraińców, do nich m ożem y zaliczyć Bohdana Huka z Przemyśla, redaktora 31 Cyt. za: Тадей Карабович, Д о проблема поняття..батькхвщ ина"у творчоспи украииъких поет i«у Польир, w : Na pograniczu kultur, dz. cyt., s. 31. 32 I le i po Бачик. Початок'.'..SanR ideau. Часопис молодих. Перемишль 2003. 1, S. 8.
1 37 R om an K abaczij Zakerzonie jako zbiorowy m it historyczny nieistniejącego już pisma Wisnyk Zakerzonia" (gdy ukazywał się jako kwartalnik, doczekał się wielu opinii, nie zawsze pozytywnych), Andrija Bożyka z Hrebennego, Marka Syrnyka, stałego autora Naszego słowa". Jeszcze jeden z autorów tego pisma pod pseudonim em Sianowyk" pisze tak: Wśród negatywnych cech w ym ienim y prawie program ow o zw iększoną dozę krytycyzmu, zaledwie nie krytykanctwo w odniesieniu do Ukraińców na ziemiach zachodnich, w yodrębnianie - często pozorne - Ukraińców na Ziemiach Ojczystych"33. Znawca Wisnyka" zaznacza, że w tym piśmie m ożna było spotkać wiele autorskich rozmyślań, chociaż duża ilość m a teriałów o przeszłości nie przyciągała czytelników, zwłaszcza młodych [...]. Publikowane teksty często w yw oływ ały oburzenie odbiorców, ale przecież potrzebowaliśmy krytycznego spojrzenia na samych siebie..."34. Głów nym zarzutem pozostaje jednak pew ność zakerzońców", że tylko na ojczystej ziemi możliwe jest odrodzenie. Ideologii Zakerzońszczyzny - pisze Andrij Warchił - jest za mało dla zachowania naszej tożsamości i przeciwstawienia się asymilacji [...]. Jej skutkiem jest również brak w ym iany idei i otwarcia na świat bliższy i dalszy"35. Powtarza tę tezę Olga Jurczyszyn: mało kto jedzie na Zakerzonie, po drugie, trudno zauważyć u mieszkańców Południa jakąś wielką przem ianę świadomości, a Ziemia Ojczysta nie ratuje ich tożsam o ści. Oczywiście, bardziej wrażliwym piękno Karpat dociera do duszy, ale oni tak czy inaczej odnajdują swoją tożsamość wszędzie - nie tylko nad «boskim» Sanem "36. Okazuje się, że 33 Arupiii Божнк. Тут и/е б'сться... серце Закерзоння, Наше слово" 2003, 30. 27 липня. 34 Оля Соляр. Д оаид ηίβνκραϊιικιι «Укранп, SanR ideau. Часопис молодих, Перемишль 2003. 1, s. 36. 35 N p. weriwci" (od pol. w ieżow ce), w ybrery" (od poi. w ybrzeże), drem z poreczok" (od poi. dżem z porzeczki). W literackim języku ukraińskim używ ane są całkiem inne formy. Zob.: Гринько Сподарик, Херсон у Γνροβί 1лавецькому або нам чогось хочеться, Наше слово" 2004. 1 1,1 5 березня. 36 Doktor Rizun radzi, SanRideau. Часопис молодих". Перемишль 2003, 1, s. 61.
Kresy a m itologia narodow a 138 współcześnie ideologia i mit Zakerzonia zaczynają obrastać skojarzeniami z przeszłością - przeszłością, która niszczy nowe idee i uniemożliwia rozwój. Wydaje się, że w tej dyskusji daw ne pojęcie Zakerzonia stało się zakładnikiem problem ów z własną tożsamością współczesnych Ukraińców w Polsce. Zakerzonie musi pozostać zachodnim skrzydłem daw nego pogranicza, odpow iednikiem polskich Kresów W schodnich. Historyk Eugeniusz Misiło zaproponow ał naw et now y termin dla Zakerzonia - Zachodnie Kresy Ukrainy - zbyt prowokacyjny jak na rzeczywistość, ale odzwierciedlający stosunki na pograniczu. Przecież, jak sprawiedliwie wskazuje Jurij Hawryluk, Ukraina i Polska jak siostry syjamskie były złączone przez ziemie pograniczne, które elity polityczne obu narodów uważały za swoje"37. Jak daw ne Kresy, Zakerzonie ucierpiało w równym stopniu na skutek ustanowienia granicy na linii Curzona i obustronnych wysiedleń. Powinniśmy zgodzić się z tym, że brak ukraińskiej państwowości w przeszłości nie m oże odebrać Ukraińcom prawa do posiadania swego pogranicza - swoich Kresów. Ukraińcy będą pamiętać, że ziemie Zakerzonia zawsze były częścią ukraińskiego mitu narodow ego38; omijając dzisiejsze granice, były nieodłączną częścią ukraińskiej przestrzeni duchow ej39. W tym kontekście można przytoczyć fragment dokum entu podsumowującego seminarium międzynarodowe Korczmin - istnienie przy granicy - przeszłość, teraźniejszość i przyszłość terytoriów przygranicznych, które odbyło się w sierpniu 2004 roku w Ulhówku na Lubelszczyźnie: Uczestnicy sem inarium uznają nienaruszalność istniejącej granicy, zaznaczając przy tym, iż nie odzwierciedla ona, tak jak większość granic współczesnego świata, realiów historycznych oraz potrzeb lopii! Гаврилюк. А мож е ó так,.ρίκ Закерзония? ", dz. cyt. 38 Олег Bic'roBiiK, До 60-рЫчя У ПА на Закерзонш, dz. cyt. 39 Юрш Гаврилюк, А мож е ó так,,ρίκ Закерзония'. ", dz. cyt.
139 R om an K abaczij Zakerzonie jako zbiorow y mit historyczny żadnego z narodów"4". Istnienie mitu Zakerzonia i stosowanie tego terminu w nauce jest gwarancją dla strony ukraińskiej, że świat uznaje jej cierpienie, utratę małej ojczyzny, tak samo jak Ukraińcy uznają tragedię wszystkich tych, którzy musieli opuścić tereny dzisiejszej Ukrainy. A co z zakerzońską tożsamością? Świetnie odpow iedział na to pytanie Andrij Warchił: Obok pozostaje tysiąc lat historii wszechukraińskiej, w cieniu jest współczesna Ukraina, a my odnosimy się przede wszystkim do naszego drobnego korzeńca [...]. To współczesna Ukraina pozwala mi być Ukraińcem, bo jej zawdzięczam to, że nie czuję się eksponatem w skansenie, a jestem częścią wielkiego narodu, który idzie swoją drogą. Myślę, że każdy Ukrainiec w Polsce, który nie chce się asymilować, musi karmić swoją ukraińskość za pośrednictwem współczesnej Ukrainy"41. Prezydent Juszczenko, przebywając w Przemyślu w Narodnym Domie, powiedział do zebranych przedstawicieli mniejszości ukraińskiej takie słowa: Nie chciałbym, żeby przeszłość zaham owała nasz postęp. Rozumiem, że niektórzy mają w sercu ból, który jeszcze nie zgasł. Ale ja do was apeluję, przede wszystkim do swego pokolenia - trzeba zacząć żyć rozumnie. Powinniśmy podać ręce. Powinniśmy porozumieć się i w tym pokoju szukać radości i zadowolenia w naszym ukraińskim życiu"42. 411http://w w w.portal-ukraina.pl/korczm in/spotkania.htrnl 41 Arupii: Bapxiji, Закерзопщина в тупику, dz. cyt. 42 Cyt. za: Богдан Гук, / ηριιϊχαβ 12 кв'тня 2005 року Президент Украти Шктор Ющенко з/ своею дружиною Катериною в княжий град Перемишль, Наше слово 2005, 18, 1 травня.