Mapa pojęć narzędzie do kontroli i autokontroli procesu poznawczego i procesu edukacyjnego. (Mapa pojęć róŝni się zasadniczo od mapy myśli jak i mapy semantycznej!) Zasady tworzenia map pojęć 1. Zacznij tworzyć mapę od znanej sobie dziedziny. 2. Postaw sobie główne pytanie, określ główny problem np. Czym jest totalitaryzm? 3. Skonstruuj wstępną mapę pojęć, zadając sobie poniŝsze pytania: Co to jest? Np. Totalitaryzm to ustrój polityczny. Jakie ma cechy? Np. Oficjalna ideologia, jedna partia, terror policyjny, monopol w dziedzinie mediów, gospodarka nakazowa. Co moŝna przeciwstawić temu pojęciu?- demokracja Jakie są przykłady tego pojęcia? o Rosja pod rządami Lenina i Stalina, o Niemcy pod rządami Hitlera, o Włochy pod rządami Mussoliniego, o Polska stanu wojennego (wersja łagodniejsza). 4. Wpisz najwaŝniejsze pojęcie na środku mapy. 5. Połącz strzałkami pojęcia, które Twoim zdaniem wiąŝą się ze sobą, nad strzałkami zapisz, jaki jest to rodzaj zaleŝności/powiązania. Np. (składa się z, tworzy., jest przykładem, występuje w, wchodzi w skład ) 6. Na koniec mapa pojęć powinna być sprawdzona, pojęcia przemieszczone tak, aby całość była czytelna wtedy moŝna przygotować mapę "na czysto". Ocenianie za pomocą map pojęć Coraz częściej spotyka się mapy pojęć w podręcznikach, stosowane jako formy podsumowywania materiału. MoŜna teŝ posługiwać się mapami pojęć na zajęciach szkolnych. Osoby, które posługują się mapami pojęć ucząc innych, mogą stosować
je równieŝ do oceniania. Technika ta moŝe jednak być wprowadzona dopiero wtedy, gdy uczniowie poznają zastosowanie map pojęć. Mapy pojęć i planowanie programu. Mapy pojęć mogą być wyjątkowo przydatne w planowaniu programu nauczania. Zwięźle przedstawiają główne pojęcia i zasady, które są uwzględnianie przy ich tworzeniu. Hierarchiczna organizacja mapy pojęć pozwala na optymalne podzielenie materiału. PoniewaŜ jedną z cech sensownego uczenia się jest łączenie początkowej wiedzy z nową, przejście od ogólnych pojęć do bardziej konkretnych z reguły zwiększa sensowność uczenia się. Zatem, planując program nauczania, naleŝy najpierw skonstruować podstawową "makro-mapę", w której zawarte będą ogólne idee programu oraz "mikro-mapy" opisujące strukturę konkretnych działów programu. Współpracujący pedagodzy mogą w ten sposób zmienić sposób nauczania. Korzystanie z map pojęć powoduje, Ŝe materiał staje się "przejrzysty pojęciowo" dla uczniów. Wielu z nich ma trudności z identyfikacją głównych pojęć w tekście czy wykładzie. Praktykowana metoda uczenia, która wymaga jedynie zapamiętywania, a zbędne jest dla niej ocenianie zdobytej wiedzy, jest częściowo odpowiedzialna za powyŝszy stan rzeczy. Prowadzi niestety do postrzegania uczenia się jako zapamiętywania faktów, dat, twierdzeń, metod obliczeniowych i wzorów. Wielu uczniów formułuje przekonanie, Ŝe nie potrafi opanować danej dziedziny wiedzy. Zastosowanie map pojęć powoduje, Ŝe uczniowie, którzy wcześniej uznawani byli za słabych, zaczynają odnosić sukcesy. Dobrzy uczniowie natomiast mogą stać się bardziej twórczy, odkrywczy i samodzielni w procesie poznawczym. Trudności, które mogą być równocześnie kryteriami do autokontroli naszych umiejętności poznawczych i głębokości przetworzenia zdobywanej wiedzy. Jeśli nie zrozumiemy danej struktury pojęciowej, to trudno będzie nam nanosić słowa na "linie" map pojęć. Z wielu łączników naleŝy wybrać te, które są najwaŝniejsze i najbardziej uŝyteczne. Aby mapa była poprawna, konieczna jest zdolność do oceny i syntezy wiedzy.
Uwaga! Uczniom naleŝy mówić: Przystępujemy obecnie do poznania naprawdę kluczowego, abstrakcyjnego pojęcia niewerbalnego, zwanego wykładnikiem. Będziemy rozmawiać o tym pojęciu, potem sporządzimy mapę wspólnych cech wykładników. Takie bezpośrednie podejście jest wskazane, gdy uczniowie spotykają się z zalewem pojęć abstrakcyjnych. Uczniowie poznając pojęcia powinni uczyć się ich tworzenia. PoniŜej przedstawiono przykłady 10 map pojęć wykonanych przez uczniów szkół wszystkich poziomów podstawowego, gimnazjalnego i ponadgimnazjalnego. Uczniom podano 20 słów określających materię. Mieli wybrać te, które według nich najlepiej ją charakteryzują i zaznaczyć relacje zachodzące między nimi. Lista słów: materia, atom, chłodzi się, ciało stałe, cząstki, ciecz, gaz, jony, molekuły, naładowany, neutralny, stan, topnieje, paruje, podgrzewa, porusza się wolniej, porusza się szybciej, ruch, skrapla się, zamarza. Ćwiczenie 1 Spróbuj najpierw sam wykonać to zadanie. Ćwiczenie 2 Oceń, która z map poniŝszych wskazuje na najgłębsze zrozumienie pojęcia. Oceniając mapy weź pod uwagę powiązania między pojęciami, hierarchiczną organizacje pojęć, wiedzę ucznia.
Mapa 3
Oto przykłady interpretacji pierwszych 4 map: Mapa 1. Wybrano pojedyncze słowa i pogrupowano je wokół centralnego pojęcia. Słowa połączone tylko z pojęciem głównym. Słowa zostały uszeregowane przypadkowo, co wskazuje na myślenie obrazowe. Tematy nie są rozwinięte. Mapa 2. Mapa składa się z jednej nitki, a opisuje trzy róŝne tematy. Wymieniane są własności materii, co oznacza, Ŝe uczeń zapoznał się z tym wątkiem. Inne próbuje jakoś włączyć, a zatem traktuje pojęcia wielostrukturalnie. Mapa 3. Uczeń za pomocą mapy róŝnicuje tematy. Informacje zaprezentowano jako dwie oddzielne sekwencje pojawia się poziom wielostrukturalny. Mapa 4. Mapa wielowątkowo-liniowa ze słowami pogrupowanymi według wszystkich czterech tematów eksperta. Sekwencja słów jest jednak odmienna niŝ w poprzednim przykładzie. Mamy tu dwa oddzielne wątki określające materię. Wątek z lewej strony moŝna zapisać za pomocą czterech zdań, z których kaŝde wskazuje na inny aspekt materii. Ta sekwencja słów nie wyraŝa rozumienia jakiegoś poszczególnego tematu. Raczej reprezentuje wykaz róŝnych aspektów materii. MoŜna teŝ zauwaŝyć nakładanie się znaczeń zaczerpniętych z języka potocznego na znaczenie pojęć w teorii fizycznej, są to: naładowany jak i neutralny, uŝyte w tej mapie w sensie potocznym. Natomiast to, co w następnym stwierdzeniu wydaje się wskazywać na błędne określenie odsyła do parowania, wcale nie musi być zwykłym błędem. Być moŝe jest to ślad obserwacji poczynionej podczas wyjmowania mroŝonek z zamraŝarki które przecieŝ parują, a uczeń moŝe sądzić, Ŝe parują właśnie dlatego, Ŝe zostały schłodzone, a nie dlatego, Ŝe zostają podgrzewane. Jak widać ukryty sens tego zdania nie jest bezpośrednio widoczny. Czasem warto spróbować odnaleźć subiektywne znaczenie pozornych błędów. Drugi wątek tej mapy moŝe równieŝ zostać rozpisany na oddzielne stwierdzenia. Tym razem główny tematem jest zmiana stanu skupienia wyraŝona przy pomocy sześciu pojęć w sposób ciągły. Nie ma konieczności powtarzania głównego pojęcia. Na końcu pojawia się jeszcze jeden temat dotyczący atomów. Mapa 4 odsłania zarówno indywidualną, jak i teoretyczną, naukową perspektywę myślenia, przy czym ta ostatnia traktowana jest jako bardziej złoŝona i to ona słuŝy do oceny poziomu jego rozwoju. Głębsza analiza map pojęć pokazuje, którzy uczniowie weszli na poziom abstrakcyjnego myślenia, a którzy wciąŝ z tym mają kłopot. Daje teŝ moŝliwość identyfikacji błędów, będących konsekwencją nakładania się codziennego doświadczenia i rozumienia zjawisk w potocznym sensie na język teorii oraz mylenie tych poziomów.
Pomyłki tego typu są zjawiskiem naturalnym. WaŜne jest natomiast wychwytywanie ich i korygowanie, w czym pomocną moŝe okazać się mapa pojęć. Jest to narzędzie, które pozwala nam podejrzeć to, co dzieje się w aparacie poznawczym ucznia. MoŜe ono słuŝyć równieŝ uczniowi do autokontroli własnego procesu uczenia się, jeśli posiadł umiejętność tworzenia map pojęć. Osoby zainteresowane doskonaleniem tego narzędzia zapraszamy na warsztaty: Mądrze notować to mądrze myśleć. Praktyczne zastosowanie map pojęciowych