SZTUKA DYRYGOWANIA Scenariusz lekcji towarzyszący projekcji filmu Ile waży dyrygent, czyli jak kierować orkiestrą dla uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej, odcinek 6
Temat lekcji: Sztuka dyrygowania Czas trwania: 45 minut Cel lekcji: po zajęciach uczeń uświadamia sobie znaczenie roli dyrygenta potrafi wymienić jego główne zadania wie, czym jest partytura, jakie są jej elementy jest świadomy, jakie znaczenie ma sposób interpretacji utworu muzycznego zna zasady taktowania i kontrolowania tempa w utworze rozwija swą wrażliwość muzyczną, uczestnicząc w ćwiczeniach praktycznych Materiały: film z cyklu Muzykoteka szkolna (seria dla uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej, odcinek 6, pt. Ile waży dyrygent, czyli jak kierować orkiestrą prezentacja multimedialna nagrania wideo prezentujące koncertowe wykonania następujących utworów (wszystkie dostępne są internecie): Ludwig van Beethoven, V Symfonia c-moll op. 67, cz. IV Allegro Johannes Brahms, I Symfonia c-moll op. 68, cz. IV Adagio Più andante Allegro non troppo, ma con brio Più allegro (C-dur) Ryszard Wagner Uwertura do opery Tannhäuser G. Mahler I Symfonia pod. dyr. Simone a Rattle a G. Mahler II Symfonia ( finał) pod dyr. Leonarda Bernsteina P. Czajkowski Suita z baletu Dziadek do orzechów pod dyr. Seiji Ozawy I. Strawiński Kołysanka z Ognistego ptaka pod dyr. kompozytora metronom (najlepiej elektroniczny, może być również tradycyjny) batuta lub coś, co może ją zastąpić (np. zbliżonych wymiarów patyk) wydruk tekstu znanej uczniom piosenki kilka kopii (piosenka ma być w metrum 2/4, 3/4 lub 4/4) 3 lub 4 grube flamastry w różnych kolorach 2
Przebieg lekcji: 1. SLAJD NR 1, 2 Podstawowe funkcje dyrygenta Przypominamy klasie tytuł piosenki, którą uczniowie dobrze znają (w metrum 2/4, 3/4 lub 4/4) i prosimy ich, by ją zaśpiewali SLAJD NR 3 uwaga: nie akompaniujemy im na pianinie, nie gramy przygrywki, nie dajemy żadnego znaku do rozpoczęcia. Prawdopodobnie zapanuje lekka konsternacja, być może w końcu zacznie pojedyncza osoba, a reszta do niej dołączy (wówczas przerywamy wykonanie po kilku chwilach), a może w ogóle nie zaczną. Prosimy ich, by sami zanalizowali tę sytuację: nie wiadomo było, kiedy zacząć, przydałby się ktoś, kto pokaże początek. Wyjaśniamy, że tą osobą jest dyrygent, a jednym z jego zadań jest pokazanie wykonawcom momentu wspólnego wejścia na początku SLAJD NR 4. Ponawiamy próbę, tym razem dając uczniom ręką wyraźny znak do rozpoczęcia (nie dyrygujemy jednak dalej), oczywiście ponownie bez akompaniamentu. Wyjaśniamy uczniom, że równie ważne jest pokazanie zakończenia SLAJD NR 5 prezentujemy przykłady wideo (w każdym przypadku chodzi o końcowe kilkanaście sekund): finałowe części V Symfonii Beethovena i I Symfonii Brahmsa oraz Uwertury do opery Tannhäuser Wagnera. Pytamy uczniów, czy muzykom byłoby łatwo zakończyć grę w tym samym momencie, gdyby nie było dyrygenta. Powracamy do piosenki SLAJD NR 6 prosimy o zgłoszenie się 3-4 ochotników do komisji. Komisji wręczamy metronom ustawiony na tempo odpowiednie do naszej piosenki. Uczniów prosimy o ponowne jej wykonanie, śpiewamy najpierw sami kilka taktów, by pokazać właściwe tempo. Włączamy metronom (w przypadku elektronicznego bezgłośnie, jedynie z migającą diodą) i synchronizując się z nim pokazujemy wejście, nie dyrygujemy jednak dalej, uczniowie śpiewają sami. Komisja obserwuje metronom, słuchając śpiewającej klasy najprawdopodobniej w którymś momencie uczniowie rozminą się z nim. Gdy stanie się to rażące, przerywamy wykonanie. Prosimy komisję o podzielenie się obserwacjami: wykonawcy nie trzymali tempa. Wyjaśniamy, że to kolejna funkcja dyrygenta pilnowanie, by muzycy śpiewali/grali cały czas we właściwym tempie SLAJD NR 7. Pytamy uczniów, jak w takim razie najlepiej pokazać tempo podczas dyrygowania. Odpowiedź: trzeba jakoś machać ręką/rękami. Ale jak? SLAJD NR 8 Proponujemy najprostszy sposób pokazywanie pulsu przez ruch ręką w dół na każdej ćwierćnucie. Prosimy ochotników o pokazanie tempa w taki sposób (demonstrując im to uprzednio) i podzielenie się wrażeniami. Z pewnością zauważą, że ręka szybko się męczy. Wyjaśniamy, że istnieje mniej męczący sposób, zwany taktowaniem: ręka idzie w dół tylko na raz, zaś na pozostałe miary w takcie podąża w innych kierunkach, zależnych od tego, czy muzyka jest na 2, na 3 czy na 4. Próbujemy wspólnie określić, na ile jest nasza piosenka prosimy uczniów o jej zaśpiewanie i jednoczesne klaskanie (lub tupanie) na raz, pomagając im w tym i głośno licząc. Rysujemy na tablicy uproszczony (bez zawijasów) schemat taktowania w ustalonym metrum (a na slajdzie prezentujemy wszystkie 3 podstawowe: na 2/4, 3/4 i 4/4 SLAJD NR 9), następnie uczymy klasę taktowania metrum z piosenki. Prosimy o zgłoszenie się ochotnika, który staje przed klasą jego zadaniem będzie zadyrygowanie (za pomocą taktowania prawą ręką) kolejnym wykonaniem fragmentu piosenki. Jeśli będzie zainteresowane, dajemy również szansę paru innym ochotnikom. Wyjaśniamy, że taktowanie nie służy wyłącznie pokazywaniu tempa dla profesjonalnych muzyków ważne jest również wskazywanie, na ile w takcie jest się w 3
danym momencie (na raz, na dwa itd.). Wyjaśniamy też, że uczniowie śpiewali piosenkę w sposób ciągły, ale np. w orkiestrze muzycy często wyłączają się z gry, a potem ponownie muszą do niej powrócić i to nie zawsze na raz, wówczas taktowanie dyrygenta pomaga odnaleźć właściwe miejsce. Podsumowujemy to, co już wiemy o funkcjach dyrygenta potrzebny jest do: pokazywania momentu rozpoczęcia utworu pokazania jego zakończenia kontrolowania tempa SLAJD NR 10. Pytamy uczniów, czy wiedzą, jakie przedmioty bywają pomocne w pracy dyrygenta. Jednym z nich jest batuta SLAJD NR 11 (demonstrujemy) Dzięki niej ruchy ręki są bardziej wyraziste i lepiej widoczne pokazujemy, dyrygując przez chwilę bez batuty, a następnie z nią. Drugim przedmiotem jest podium SLAJD NR 12, czyli podwyższenie, podest, na którym stoi dyrygent, dzięki czemu jest lepiej widoczny dla wszystkich muzyków. 2. Dyrygent jako osoba odpowiedzialna za interpretację Zapowiadamy uczniom, że za chwilę zobaczymy filmy prezentujące dyrygentów podczas koncertu, prosimy, żeby przyjrzeli się im i spróbowali powiedzieć, czy oni na pewno tylko taktują SLAJD NR 13? Prezentujemy przykłady wideo (utwory Mahlera i Czajkowskiego wymienione wyżej), następnie prosimy uczniów o wypowiedź. Z pewnością zauważyli miny i jakieś dodatkowe poza taktowaniem gesty. Pytamy, po co one były? Dyskusja. Podsumowujemy: dyrygent jest też po to, żeby z pomocą orkiestry zinterpretować muzykę, nadać jej wyraz, wydobyć z niej emocje, uczucia. M.in. temu służą dodatkowe gesty czy miny SLAJD NR 14. Pytamy uczniów, czy z tego, co zaobserwowali w orkiestrze obowiązuje zasada, że wszyscy są równi SLAJD NR 15. Dyskusja. Podsumowanie: w orkiestrze nie ma demokracji, najważniejszy jest dyrygent i wszyscy muszą mu się podporządkować, również w kwestii interpretacji utworu muzycy mają realizować wizję dyrygenta, a nie swoją własną. Orkiestra jest instrumentem dyrygenta, na którym on gra SLAJD NR 16. 3. Prezentacja filmu Muzykoteki 4. Partytura i jej realizacja Wspólnie z uczniami przypominamy sobie, czego dowiedzieliśmy się z filmu o partyturze: są to nuty, z których się dyryguje SLAJD NR 17. Partytura zawiera partie wszystkich instrumentów zestawione jednocześnie patrząc z góry na dół, widzimy, który instrument w danym momencie gra (oraz co i jak gra), a który nie. Dodajemy, że w każdej partyturze układ instrumentów jest podobny: u góry instrumenty dęte drewniane, pośrodku blacha, na dole smyczki SLAJD NR 18, 19. Zwracamy uwagę, że rzadko jest tak, że wszystkie instrumenty grają bez przerwy w partiach wielu z nich są liczne momenty, gdy przestają grać. Ważny jest wówczas moment, kiedy instrument ponownie włącza się do gry musi to zrobić w odpowiednim momencie, w przeciwnym wypadku będzie słychać, że coś się nie zgadza, Jednym z kolejnych ważnych zadań dyrygenta jest pomaganie muzykom w powrocie do gry, czyli wskazywanie ich wejść. Próbujemy wspólnie znaleźć takie wejścia w widocznych na slajdach fragmentach partytury SLAJD NR 20, 21. Wyjaśniamy następnie uczniom, że pokazywanie tych momentów ponownego powrotu instrumentów do gry wejść również odbywa się za pomocą gestów 4
prezentujemy przykład wideo: Strawińskiego dyrygującego fragmentem z Ognistego ptaka (wyraziście pokazuje wejście fagotu). Prosimy o zgłoszenie się ochotnika do następnego zadania SLAJD NR 22. Rolę partytury odgrywać będzie wydruk tekstu naszej piosenki. Uczniów dzielimy na 3 lub 4 grupy (np. na tyle, ile jest rzędów w klasie), każdej przyporządkowujemy inny kolor flamastra. Następnie dzielimy tekst piosenki na kilka (co najmniej 8) lub kilkanaście fragmentów (mogą być różnej długości), każdy zakreślając jakimś kolorem. Dla ułatwienia przy każdym zakreślonym fragmencie możemy dopisać numer grupy. Zadanie jest następujące: uczniowie mają zaśpiewać piosenkę w taki sposób, w jaki zostało to określone w partyturze, czyli z podziałem na śpiewające w określonej kolejności grupy pokazywanie wejść kolejnych grup to rola ochotnika-dyrygenta. Ustalamy, że z chwilą pokazania wejścia kolejnej grupie śpiewająca do tej pory milknie. Dla ułatwienia dyrygent nie jest tym razem zobowiązany taktować, ma się skupić na właściwym pokazywaniu wejść. Jeśli starczy czasu, zapraszamy do zabawy innych ochotników, dla każdego opracowując jednak nowy podział na fragmenty (lepiej więc mieć w zapasie więcej wydruków tekstu piosenki). W zależności od możliwości uczniów zadanie można na różne sposoby komplikować, np. wprowadzać fragmenty, w których śpiewają dwie grupy naraz, czy też dołączyć dwa poziomy dynamiczne (głośno cicho). Na koniec prosimy ochotnika (lub ochotników), by spróbowali połączyć to z taktowaniem prosimy o podzielenie się z klasą wrażeniami. Czy łatwo jest być dyrygentem? Anna Pęcherzewska-Hadrych 5