DWUGŁOSOWE ŚPIEWY ORDINARIUM MISSAE

Andrzej Edward Godek Kraków DWUGŁOSOWE ŚPIEWY ORDINARIUM MISSAE W RĘKOPIŚMIENNYM ANTYFONARZU WILEŃSKICH BERNARDYNEK 1 WSTĘP Dotychczasowe zainteresowanie badaczy chorału na terenie Rzeczpospolitej koncentrowało się przede wszystkim na źródłach, praktyce wykonawczej i repertuarze do XVI wieku. W odniesieniu do muzyki monodycznej końca XVII oraz XVIII wieku stosowano zwykle pojęcia deprecjonujące jej rolę, mówiąc wprost o jej banalności 2, a także zarzucając kompozycjom powstałym w tym czasie wnoszenie elementów rozkładowych do chorału 3. Takie podejście badaczy polskich w XX wieku przyczyniło się do zaniechania badań nad osiemnastowieczną lokalną twórczością monodyczną. Oprócz więc dostrzeżenia tego repertuaru przez ks. Hieronima Feichta, który poświęcił mu sporo uwagi 4, głównym badaczem tegoż zagadnienia był jedynie ks. Tadeusz Miazga. Liczne przeprowadzone przezeń kwerendy w odniesieniu do repertuaru pseudochorałowego skoncentrowane były jednakże wyłącznie na śpiewach Patrem 5. Takie ujęcie problemu ukazało zaledwie skromną część zagadnienia, zwłaszcza że wykorzystywano wyłącznie źródła lokalne znajdujące się na terenie Polski w jej obecnych granicach, przy nieuwzględnieniu rękopisów muzycznych pozostających w zbiorach litewskich i ukraińskich. Współcześnie zagadnienie repertuaru osiemnastowiecznych ksiąg liturgicznych pochodzących z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego podjął Jerzy Morawski 6, a także Jonas Vilimas 7. Kultura muzyczna klasztorów wileńskich stanowi 1 Artykuł oparty jest na fragmentach pracy magisterskiej autora pt. Studia nad repertuarem pseudochorałowych opracowań ordinarium missae zachowanym w osiemnastowiecznych rękopisach z krakowskich bibliotek i archiwów, napisanej pod kierunkiem dr. hab. Jakuba Kubieńca w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2017. Praca ta otrzymała wyróżnienie w organizowanym przez Związek Kompozytorów Polskich Konkursie im. Księdza Prof. Hieronima Feichta za 2017 rok. 2 Andrzej Edward Godek, Śpiewy pseudochorałowe w XVIII-wiecznych rękopiśmiennych graduałach Zgromadzenia XX. Misjonarzy, Nasza Przeszłość 2017, t. 127, s. 152. 3 Hieronim Feicht, Muzyka w okresie polskiego baroku, w: tegoż, Studia nad muzyką polskiego renesansu i baroku, Kraków 1980, s. 178. 4 Większość materiałów poświadczających zainteresowanie ks. Feichta tym repertuarem zachowana jest wyłącznie w formie rękopiśmiennych notatek i nigdy nie została opublikowana. A.E. Godek, Śpiewy pseudochorałowe, op. cit., s. 138-152. 5 Tadeusz Miazga, Die Melodien des einstimmigen Credo der romisch-katholischen lateinischen Kirche, Graz 1976, passim. 6 Jerzy Morawski, Dwugłosowe msze na chór męski ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie, Muzyka 1996, nr 1, s. 92, 97-99; tegoż, Cantus Vilnensis. Przyczynek do badania tradycji chorałowej na 67

jednakże zagadnienie ciągle nowe, a dla jego pełnego zrozumienia, szczególnie w kontekście twórczości pseudochorałowej, konieczne jest porównanie zapisanego w źródłach repertuaru z tym zachowanym na terenach Królestwa Polskiego. Większość rękopiśmiennych ksiąg liturgicznych z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego przechowywana jest obecnie w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie. Dwie rękopiśmienne księgi liturgiczne, nieznane dotychczas badaczom, pochodzące z klasztoru św. Michała w Wilnie przewiezione zostały w nieznanym czasie do Krakowa i złożone w archiwum klasztoru św. Józefa przy ul. Poselskiej. Ich repertuar uwzględniony został w przygotowanym przez autora w 2017 roku indeksie śpiewów pseudochorałowych zawartych w źródłach przechowywanych w krakowskich bibliotekach i archiwach 8. W dotychczasowych badaniach nad repertuarem pseudochorałowym najwięcej uwagi poświęcono repertuarowi jednogłosowemu. Jako pierwszy temat śpiewów dwugłosowych podjął w swoich badaniach ks. Tadeusz Miazga 9, odnotowując przy tym zaledwie pojedyncze przykłady odnalezionych opracowań 10. Zagadnieniem tym w mniejszym stopniu zajmował się również ks. Hieronim Feicht, poddając je przy tym obszernej krytyce 11. Celem niniejszych rozważań jest przedstawienie charakterystyki oraz wskazanie konkordancji dla śpiewów zapisanych w osiemnastowiecznym antyfonarzu pochodzącym z klasztoru św. Michała w Wilnie. Do artykułu w formie aneksu załączone zostały incipity dwugłosowych opracowań ordinarium missae zapisanych w tym źródle w układzie zgodnym z ich kolejnością zapisu w rękopisie. ŚPIEWY PSEUDOCHORAŁOWE NA TERENIE RZECZPOSPOLITEJ W XVIII WIEKU Potrzeba wprowadzania nowego repertuaru, wynikająca w znacznej mierze ze zmiany upodobań stylistycznych i estetycznych, przyczyniła się do wypracowania w XVIII wieku obszernego repertuaru monodycznego, tzw. śpiewów pseudochorałowych, które nawiązywały do praktyki chorału gregoriańskiego, posługiwały się jednakże nowym, tonalnym językiem muzycznym. Przemiany te dostrzegalne są również w notacji do powszechnego użytku wprowadzono praktykę zapisywania oznaczeń przykluczowych oraz metrum, przy dodatkowym wschodnich i północnych terenach dawnej Rzeczpospolitej w XVII i XVIII wieku, w: Affecti musicologici, red. Piotr Poźniak, Kraków 1999, s. 211 224. 7 Jonas Vilimas, Grigališkojo choralo tradicijos bruožai lietuvos Didžiojoje kunigaikštystėje. XX XVIII amžių atodangos ir rekonstrukcijos bandymas, praca doktorska, Vilniaus Universitetas, Vilnius 2012, passim. 8 Andrzej Edward Godek, Studia nad repertuarem pseudochorałowych opracowań ordinarium missae, op. cit., s. 108 181. Zob. Przypis 1. 9 Tadeusz Miazga, Bernardyński wkład do twórczości gregoriańskiej w Polsce, w: tegoż, Przyczynki do twórczości gregoriańskiej w Polsce, Graz 1982, s. 1 36. 10 Wszystkie wymienione przezeń przykłady pochodziły wyłącznie z graduału zasławskiego. Prawdopodobnie autorowi nie były znane inne przekazy wielogłosowych mszy zapisanych w tymże źródle. Ibid.; Zob. też: Archiwum Polskiej Prowincji Bernardynów w Krakowie (dalej: APPB), sygn. RL 48, Graduale, passim, rps. 11 Hieronim Feicht, Dzieje polskiej muzyki religijnej w zarysie, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 1965, t. 12, z. 4, s. 34 35. 68

uporządkowaniu wartości rytmicznych w stałe grupy taktowe. Licznie zachowane osiemnastowieczne księgi liturgiczne poświadczają, że repertuar ten zaczął pojawiać się powszechnie w drugiej ćwierci XVIII wieku. Początkowo zróżnicowany, w II połowie XVIII wieku zaczął był opierany na stałych wzorcach melodycznych i rytmicznych 12. Takich obiegowych formuł odnaleźć można wiele do szczególnie popularnych należy prowadzenie linii melodycznej po rozłożonym akordzie durowym ze zdwojoną w oktawie prymą. Wśród repertuaru pseudochorałowego niezwykle liczną grupę stanowią kompozycje ordinarium missae, których tytuły zaczerpnięte zostały od nazw miast, krain geograficznych, czy też państw. We wspomnianym wyżej indeksie śpiewów pseudochorałowych odnotowano aż 239 przekazów tak nazwanych mszy, spośród których zaledwie 47 pochodziło z rękopisów o proweniencji innej niż bernardyńska 13. Do najczęściej występujących tytułów zaliczyć należy m.in. msze: Krakowską, Lwowską, Jerozolimską, Tarnowską oraz Rzymską. Oprócz tego repertuaru, skomponowanego przede wszystkim w drugiej i trzeciej ćwierci XVIII wieku, w źródłach tego okresu licznie zachowane są części ordinarium missae, których tematy zaczerpnięte zostały z polskich i łacińskich pieśni religijnych 14. Praktyka ta nie była wówczas zjawiskiem nowym, gdyż wiele kompozycji o takim charakterze notowanych było już w źródłach szesnastowiecznych. Msze oparte na tematach pieśni tworzono również w XVIII wieku, choć najliczniejsze z nich to msze oparte na tematach wysnutych z inwencji kompozytorów 15. Najliczniej zachowane są księgi liturgiczne oraz śpiewy pseudochorałowe o proweniencji bernardyńskiej. Wiele spośród tych kompozycji znanych było na terenie całej osiemnastowiecznej Rzeczpospolitej 16. Twórczość ta przenikała również do repertuaru klasztorów innych zakonów i zgromadzeń, a także do kościołów parafialnych 17. Stopień zachowania źródeł nie pozwala na udzielenie satysfakcjonującej odpowiedzi na pytanie o przenikanie repertuaru pseudochorałowego innych zakonów przypuszczać jednakże można, że był to proces jednokierunkowy. O ile więc kompozycje o proweniencji bernardyńskiej odnaleźć można w źródłach misjonarskich czy karmelitańskich, o tyle kompozycje pochodzące z kościołów misjonarskich, karmelitańskich, dominikańskich, czy też norbertańskich pozostawały raczej w innych klasztorach czy kościołach nieznane. 12 Ibid., s. 37-47. 13 A.E. Godek, Studia nad repertuarem, op. cit., s. 108 113. 14 Najwięcej w grupie tej odnotować można kompozycji przeznaczonych na Adwent (m.in. msze na tematy pieśni Po upadku człowieka grzesznego, Urząd zbawienia ludzkiego), Boże Narodzenie (In natali Domini, Angelus pastoribus, Dies est laetitiae), Wielki Post (Witaj ręko Chrysta prawa, Jezu Chryste Panie miły) czy też Wielkanoc (Wesoły nam dzień dziś nastał, Chrystus Pan zmartwychwstał). A.E. Godek, Śpiewy pseudochorałowe, op. cit., s. 123 126; H. Feicht, Muzyka w okresie, op. cit., s. 178; T. Miazga, Die melodien, op. cit., s. 263 288. 15 Ibid., s. 13 17. 16 A.E. Godek, Studia nad repertuarem,,,, op. cit., s. 12 13. 17 Ibid., s. 45-47. 69

MUZYKALIA Z WILEŃSKIEGO KLASZTORU ŚW. MICHAŁA Klasztor św. Michała w Wilnie ufundowany został przez Lwa Sapiehę w 1594 roku 18. Był to drugi konwent bernardynek w mieście (pierwszy mieścił się na Zarzeczu) 19. Niestety, pomimo jego wielowiekowej historii informacje o muzykowaniu należą do nielicznych 20. Pośrednie wzmianki dokumentują przede wszystkim dbałość o naukę śpiewu chorałowego 21. Akt wizytacyjny z 1818 roku zawiera ponadto informację o rocznym salarium dla wynajmowanej nieznanej kapeli 22 oraz wzmiankę o dużym organie na chórze 23. Najwięcej informacji o muzyce wykonywanej w klasztorze przekazują dwie osiemnastowieczne rękopiśmienne księgi liturgiczne sporządzone na użytek bernardynek świętomichalskich. Pierwszą z nich jest bogato iluminowany graduał z 1734 roku, spisany przez nieznanego z nazwiska skryptora bernardyńskiego o imieniu Franciszek, o czym informuje karta tytułowa: TA KSIĘGA za staraniem w Bogu Wielebney I[ey]m[o]śc[i] P[an]ny BARBARY OKUSZ KOWNY 24 Z[akonu] O[bserwantek] S[więtego] F[ranciszka] na ten czas Wikaryey Konwentu Wileńskiego pod tytułem S[więtego] Michała Archanioła SPORZĄDZONA Ktura [!] za Przełozenstwem w Bogu Pr[z]ewie lebney I[ey]m[o]śc[i] P[an]ny ANNY MARCIN KIEWICZOWNY 25 tegoż Konwentu Przełożoney do Choru APPLIKOWANA a przez Xiędza Franciszka pewnego Kapłana w tym zakonie S[więtege] Fran[ciszka] NAPISANA Roku 1734 15 kwietnia 26. W źródle tym dominują liczne jednogłosowe pseudochorałowe śpiewy ordinarium missae, w tym również kompozycje nieznane z innych ksiąg liturgicznych. 18 Kamil Kantak, Bernardyni polscy, t. 2, Lwów 1933, s. 363. 19 Ibid. 20 Ibid., s. 369. Władysław Zahorski, Przewodnik po Wilnie, Wilno 1921, s. 129 130; tegoż, Kościół św. Michała i klasztory panien Bernardynek w Wilnie, Wilno 1915, s. 19 20; Karol Grudziński, Wilno (św. Michał), w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 556 560. Przypuszczać można, iż główną przyczyną niesatysfakcjonującego stanu wiedzy o kulturze muzycznej wileńskiego klasztoru św. Michała jest znaczne rozproszenie źródeł, spośród których najwięcej przechowywanych jest obecnie w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt-Petersburgu. 21 K. Kantak, op. cit., s. 364; Andrzej Edward Godek, Pseudochorałowe śpiewy Benedicamus Domino w rękopiśmiennych kancjonałach krakowskich ss. bernardynek, Kwartalnik Młodych Muzykologów UJ 2018, nr 36, s. 33 37, 42 43. 22 Biblioteka Jagiellońska w Krakowie (dalej: BJ), sygn. 6325 IV, Akta wizytacji klasztorów bernardynek w Wilnie, Grodnie i Brześciu z 1818 r., k. 3v, rps. 23 Ibid., k. 1v. Instrument ten nie jest tożsamy z organami znajdującymi się w kościele św. Michała obecnie. Jan Galicz, O organach w Wilnie, Ruch Muzyczny 1861, nr 8, s. 121 122; Jerzy Remer, Wilno, Poznań [1934], s. 100; Bažnytinio paveldo muziejaus vargonai, http://www.vargonai.lt/vargonai_vilnius_bpm.htm [dostęp: 27 IX 2018]. 24 Małgorzata Borkowska, Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 3, Warszawa 2008, s. 156. 25 Ibid. 26 Archiwum Klasztoru św. Józefa w Krakowie (dalej: AKJK), sygn. RL 6, Graduał dla Konwentu Wileńskiego pod tytułem S. Michała Archanioła napisany roku 1734, k. 1v, rps. 70

Drugą z ksiąg jest antyfonarz, będący przedmiotem niniejszych rozważań. Jest to kodeks o wymiarach 50,5 cm (wysokość), 30,5 cm (szerokość) oraz 5 cm (grubość) oprawiony w deskę obciągniętą skórą. Sama oprawa pozbawiona jest zdobień, księga posiada dwie klamry spinające. O proweniencji i czasie powstania źródła świadczy zamieszczona karta tytułowa 27 : ANTYFONARZ Swięta Zakonney Patro now Polskich zawierający Do choru W[ielmożnych] P[anien] Bernardy nek Konw[en]tu Wilenskiego Przy kościele Swię[tego] Michała w czasie Przełozenstwa w Bogu Nayprzewielebnieyszey J[aśnie] P[anny] MICHELINY BUJALSKIEY 28 Matki pomienionego Konwentu za staraniem w Bogu Prze[najwielebnieyszey] J[aśnie] P[anny] Klary Burzynskiey 29 kantorki tegoż Konwentu sporządzony Roku 1774 Dnia 12 Augusta. Stanowi ona jedyną iluminowaną część manuskryptu. Napis umieszczony został w formie kartuszu zwieńczonego herbem lis. Inicjały różnej wielkości od 3 do 5 cm sporządzone zostały przede wszystkim czerwonym, a w mniejszym stopniu czarnym inkaustem. Oryginalną część źródła, sporządzoną przez jednego skryptora, stanowią oficja ku czci świętych (m.in. śś. Małgorzaty z Kortony, Katarzyny z Bolonii, Piotra z Alcantary, Antoniego z Padwy, królowej Elżbiety, króla Ludwika, Bonawentury) zapisane na stronach 1 110 oraz trzy dwugłosowe cykle ordinarium missae i jedna dwugłosowa msza żałobna, zapisane na stronach 111 133. Do kodeksu dodane zostało 31 nienumerowanych kart również zawierających dwugłosowe opracowania ordinarium missae oraz oficja o świętych, sporządzone przez co najmniej dwóch skryptorów. W całym źródle głosy zapisane zostały na sąsiednich stronach głos pierwszy na stronie verso, a głos drugi na stronie recto. Jedyną kompozycją zapisaną w sposób odmienny jest ostatnia i niekompletna msza w zbiorze Missa Toni 5ti którą zanotowano w sposób ciągły z pominięciem głosu drugiego. W pierwotnej części księgi nazwano je Tenor Primus oraz Tenor Secundus, podczas gdy w części dodanej zastosowano nazwy Vox Prima oraz Vox Secunda, (wyjątek stanowi tu Patrem Infra octavas, którego głosy nazwano jako Tenor Primus i Tenor Secundus). Repertuar zapisano przy użyciu nota quadrata umieszczonej na pięcioliniach. Na początku wszystkich mszy zapisano zarówno metrum jak i oznaczenia przykluczowe. Wykorzystane zostały klucze c oraz f. Oprócz przytoczonych ksiąg liturgicznych do zbioru świętomichalskich muzykaliów zaliczyć należy ponadto przechowywany w zbiorach Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu rękopis utworu Dirigere et sanctificare, którego proweniencję potwierdza umieszczony na obwolucie napis: Siostra Róża Fronckiewiczowna 30 Reguły S[więtego] Franciszka U S[więtego] Michała 31. 27 AKJK, bez sygn., Antyfonarz Swięta Zakonne y Patronow Polskich zawierający, k. 1, rps. 28 Przełożona w latach 1772 75. M. Borkowska, op.cit., s. 158. 29 Dotychczas nie był znany fakt, iż pełniła funkcję kantorki. Ibid., s. 159. 30 M. Borkowska, op. cit., s. 157. 71

DWUGŁOSOWE ŚPIEWY ORDINARIUM MISSAE KONKORDANCJE I ŹRÓDŁA MATERIAŁU MUZYCZNEGO W wileńskim antyfonarzu sióstr bernardynek zapisano 8 opracowań ordinarium missae, z czego 6 kompletnych, a 2 pozbawione Patrem (zob. Tabela 1). Pierwszą z mszy zapisanych w źródle jest Missa Infra Octavas in duas voces disposita scilicet in Tenorem 1mum et 2dum. Odnalezione zostały dotychczas cztery inne przekazy: trzy pochodzące kolejno z klasztorów bernardyńskich w Grodnie (1781) 32, Słonimiu (1783) 33, Józefowie (II poł. XVIII w.) 34 oraz jeden z prowincji litewskiej 35 (1809) 36. Omawiany antyfonarz zawiera więc najstarszy znany przekaz kompozycji. Jej temat zaczerpnięty został z Patrem Furmańskiego, które zaliczyć można do najczęściej występujących, tak w źródłach rękopiśmiennych 37, jak i drukowanych 38. W większości źródeł objętych kwerendą Patrem to zapisane zostało jako kompozycja samodzielna, odnaleziono zaledwie trzy jednogłosowe przekazy, gdzie stanowi część kompletnego cyklu mszalnego, spośród których w zaledwie jednym przypadku w tematach części Kyrie, Gloria, Sanctus oraz Agnus Dei wykorzystany został temat Patrem. Porównanie tejże Mszy Furmańskiej zapisanej w graduale pochodzącym z klasztoru bernardyńskiego w Leżajsku 39 pozwala zauważyć, iż wykorzystana ona została jako podstawa omawianego tu dwugłosowego opracowania. Przykład 1. Fragment jednogłosowego Sanctus z Mszy Furmańskiej. Źródło: APPB, sygn. RL 29, Graduale, k. 31r, rps. 31 Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu (dalej: BDS), sygn. A VIII 135 nr 495, Dirigere et sanctificare, k. 1r, rps; M. Walter-Mazur, Poklasztorne rękopisy XVIII-wiecznej muzyki wokalno-instrumentalnej i instrumentalnej w zbiorach Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu. Sprawozdanie z cyklu kwerend: 16 18 I, 15 19 IV, 3 7 VI i 18 22 XI 2013 r., Hereditas Monasteriorum 2013, nr 3, s. 478. 32 Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie (dalej: BUW), sygn. F45-2, Missae a variis authoribus 1781, rps; J. Morawski, Dwugłosowe msze, op. cit., Muzyka 1996, nr 1, s. 92, 97 99. 33 BUW, sygn. F45-49, Cantus missarum solemnium 1783, rps; J. Morawski, Dwugłosowe msze..., op. cit., s. 92. 34 BDS, sygn. A I 49 nr 49, Zbiór śpiewów bernardyńskich, rps. 35 Dokładna proweniencja nie jest znana. Wiktoria Gonczorowa opisując to źródła określiła je jako kyriale pochodzące z klasztoru bernardyńskiego w Słonimiu. Proweniencja taka nie znajduje jednak potwierdzenia, a karta tytułowa wskazuje jedynie: Prov: Lithuaniae. Wiktoria Gonczarowa, O manuskryptach klasztoru oo. Bernardynów w Wilnie, Nasza Przeszłość 1994, t. 82, s. 300. 36 BUW, sygn. F45-44, Liber vocalis, rps. 37 T. Miazga, Die melodien..., op. cit., s. 110 111. 38 Graduale romanum de tempore et sanctis, Kraków 1740, s. XXIX XXXI. 39 APPB, sygn. RL 29, Graduale, k. 30r-31v, rps. 72

Przykład 2. Fragment dwugłosowego Sanctus z Missa Infra Octavas. Źródło: AKJK, bez sygn., Antyfonarz Swięta Zakonne y Patronow Polskich zawierający, s. 112, rps. Drugą z mszy zapisanych w antyfonarzu jest Missa de Angelis sine Credo a duabus vocibus Tenore 1mo et 2do (s. 114 118). Posiada ona konkordancje w trzech źródłach zawierających również Missa infra Octavas, a pochodzących z klasztorów bernardyńskich w Grodnie (1781) 40, Słonimiu (1783) 41 oraz jednym z prowincji litewskiej (1809) 42. Wbrew częstemu występowaniu w źródłach osiemnastowiecznych mszy o nazwie de Angelis, w żadnym z rękopisów nie odnaleziono opracowania ordinarium missae, którego melodia mogła zostać wykorzystana jako źródło dla kompozycji dwugłosowej. Mimo, iż nazwa mszy wskazuje, że cykl ten nie posiada Patrem, zapisane ono zostało oddzielnie na kartach sporządzonych przez innego skryptora dodanych do źródła jako Patrem Angelorum. Dla następującej w dalszej części źródła Missa de Sanctissimo Sacramento in duas voces dispo[sita] (s. 130 133), w odróżnieniu od większości kompozycji zapisanych w wileńskim antyfonarzu, nie udało się ustalić żadnych konkordancji ani w zbiorach polskich, ani litewskich. Utwór ten stanowi opracowanie pełnego cyklu mszalnego i zawiera również Patrem. Piąta z kompozycji, Missa Gallicana, także stanowi kompletny cykl z Patrem. W toku kwerendy odnaleziono tylko jedno inne źródło zawierające zapis tejże mszy rękopis Liber Vocalis (1809) przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Wilnie. Zauważyć tu należy, że Liber Vocalis jest źródłem, w którym zapisano wyłącznie samą muzykę, pomijając tekst w większości śpiewów. Wobec tego przekaz zawarty w antyfonarzu bernardyńskim jest nie tylko najstarszym znanym, ale również jedynym kompletnym. Zarówno konkordancji, jak i materiału źródłowego dla opracowania dwugłosowego nie udało się ustalić także w przypadku Missa Toni 5, zapisanej jako szósta msza w antyfonarzu, podobnie jak i w przypadku kolejnej Missa Christophoriana. Znany jest jednakże jej przekaz 40 BUW, sygn. F45-2, Missae a variis authoribus 1781, rps. 41 BUW, sygn. F45-49, Cantus missarum solemnium 1783, rps. 42 BUW, sygn. F45-44, Liber vocalis, rps. 73

jednogłosowy, być może stanowiący podstawę opracowania zawartego w antyfonarzu, zapisany w osiemnastowiecznym graduale ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie pod tożsamym tytułem Missa Christophoriana 43. Przykład 3. Fragment Gloria z Missa de Angelis. Źródło: AKJK, bez sygn., Antyfonarz Swięta Zakonne y Patronow Polskich zawierający, s. 116 117, rps. Ósma spośród kompozycji, Missa Roxollana, zapisana została w wielu rękopisach pochodzących z różnych ośrodków. Jej najstarszym datowanym przekazem jest omawiany antyfonarz. Oprócz tego jej kompletny zapis znajduje się również w graduale pochodzącym z klasztoru w Zasławiu (II poł. XVIII w.) 44 oraz w przytaczanym wcześniej Liber Vocalis (1809) 45. Wyłącznie pierwszy głos zachowany jest w Zbiorze śpiewów bernardyńskich z klasztoru w Józefowie (II poł. XVIII w.) 46, a sam drugi głos w księdze pochodzącej prawdopodobnie z klasztoru bernardyńskiego w Lublinie (II poł. XVIII w.) 47. W poszczególnych przekazach, co typowe dla twórczości pseudochorałowej, występują rozbieżności w zapisanych tytułach kompozycji: w źródle lubelskim figuruje jako Missa Secunda, podczas gdy w manuskrypcie zasławskim jako Missa Jerosolimitana. To ostatnie źródło pozostaje skądinąd najcenniejsze, gdyż jako jedyne zawiera informację o autorstwie: Sequitur Missa Jerosolimitana a duplici Choro P[at]ris Cleophae Bochnik 48. Dla kompozycji tej, podobnie jak w przypadku Missa Infra Octavas, znany jest przekaz jednogłosowy: Missa Leopoliensa z kyriale pochodzącego z bernardyńskiego 43 BUW, sygn. F45 5, Graduale, rps. 44 APPB, Graduale, sygn. RL 48, s. 114 125, rps. 45 BUW, sygn. F45 44, Liber vocalis, rps. 46 BDS, sygn. A I 49 nr 49, Zbiór śpiewów bernardyńskich, s. 70, rps. 47 Biblioteka Seminarium Metropolitalnego w Lublinie, sygn. IV 277, Melodie mszalne i nieszporne, k. 2r 8r, rps. 48 APPB, Graduale, sygn. RL 48, s. 114, rps. 74

klasztoru w Kalwarii Zebrzydowskiej (msza zgodna z głosem pierwszym Missa Roxollana) 49. Kleofasowi Bochnikowi przypisuje się autorstwo pięciu mszy: czterech dwugłosowych oraz jednej jednogłosowej 50. Wszystkie dzieła wielogłosowe zapisane zostały w graduale pochodzącym z Zasławia 51. Zdaniem ks. Tadeusza Miazgi oraz o. Emiliana Lenarta, Bochnik był jednocześnie skryptorem tejże księgi 52. Pogląd taki uznać należy jednak za niewiarygodny, gdyż źródło nie posiada karty tytułowej ani dodatkowych inskrypcji wskazujących na tożsamość skryptora 53. Kompozycje Bochnika zachowane są przede wszystkim w postaci fragmentarycznej. Spośród dzieł dwugłosowych jedynie omawiana tu kompozycja zachowana jest kompletnie, jednak niepozbawiona różnic pomiędzy przekazami (m.in. Patrem w przekazie wileńskim zapisane zostało dwugłosowo w całości, podczas gdy w źródle zasławskim składa się ono wyłącznie z jednogłosowego incipitu oraz opracowanego dwugłosowo odcinka Et incarnatus est). Msze Kleofasa Bochnika udało się dotychczas odnaleźć w pięciu różnych rękopisach pochodzących kolejno z klasztorów bernardyńskich w Wilnie (2 źródła), Lublinie, Zasławiu oraz Poznaniu 54. Spośród nich większość nie zawiera informacji świadczącej o roku sporządzenia. Najstarszym datowanym przekazem pozostaje więc również w tym przypadku omawiany antyfonarz z 1774 roku, choć Missa Roxollana zapisana została na kartach stanowiących późniejsze uzupełnienie. Ostatnia z mszy zapisanych w antyfonarzu, Missa Toni 5ti, jest jedyną w źródle kompozycją niekompletną. Nie ustalono dla niej ani materiału źródłowego, ani żadnych konkordancji. Kompletnie zachowany jest głos pierwszy, całkowicie brak jednakże głosu drugiego. Przypuszczać można, że znajdował się on w innej księdze, o czym świadczy odmienny sposób zapisu cyklu mszalnego: w odróżnieniu bowiem od innych omawianych tu dzieł, Missa Toni 5ti zapisana została w sposób ciągły. Numer Tytuł Kyrie Gloria Patrem Sanctus Agnus Dei I Missa Infra Octavas in duas voces disposita scilicet in Tenorem Imum et 2dum Win JM-4 Win JM-4 - Win JM-4 Win JM-4 II Missa de Angelis sine Credo a duabus [!] vocibus Tenore Imo et 2do Wng JM-6 Wng JM-6 - Wng JM-6 Wng JM-6 49 APPB, Graduale, sygn. RL 88, s. 87 92, rps. 50 A.E. Godek, Studia nad repertuarem, op. cit., s. 53. 51 APPB, Graduale, sygn. RL 48, passim, rps. 52 Emilian Lenart, Katalog bernardyńskich rękopisów liturgicznych w Polsce od XV do XVIII wieku, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 1986, t. 53, s. 154, 160; T. Miazga, Die melodien, op. cit., s. 204. 53 Prawdopodobnie przyczyną powstania tego błędu jest mylne utożsamienie autorstwa cyklu mszalnego z autorstwem całego rękopisu. 54 A.E. Godek, Studia nad repertuarem, op. cit., s. 53. 75

III Missa de Sanctissimo Sacramento in duas voces dispo[sita] Wss Wss Wss Wss Wss IV Patrem Infr[a] octav[as] - - Win - - JM-4 55 V Patrem Angelorum - - Wgl - - JM-6 VI Missa Gallicana Wll Wll Wll Wll Wll VII Missa Toni 5 Wqt Wqt - Wqt Wqt VIII Missa Christophoriana Wch Wch Wch Wch Wch IX Missa Roxollana Wjb Wjb Wjb Wjb Wjb X Missa Toni 5ti Wqn Wqn - Wqn Wqn Tabela 1. Indeks dwugłosowych śpiewów zawartych w antyfonarzu. W powyższej tabeli umieszczone zostały wszystkie dwugłosowe śpiewy ordinarium missae zamieszczone w wileńskim antyfonarzu. Trzyliterowe oznaczenia ( Win, Wss itd.) stanowią odniesienie do indeksu pseudochorałowych śpiewów sporządzonego przez autora niniejszego opracowania 56, natomiast poprzez skrót JM wskazano numer mszy zapisany w indeksie Jerzego Morawskiego 57. WIELOGŁOSOWOŚĆ I ŹRÓDŁA MELODII I FAKTURA NOTA CONTRA NOTAM Dwugłosowe opracowania zapisane w wileńskim antyfonarzu oparte zostały w znacznej mierze na stosowaniu równoległych tercji i sekst, uzupełnianymi kwintami w zwrotach kadencyjnych. Kolejne odcinki rozpoczynają się od wspólnego tonu i na nim również się kończą. Melodyka kompozycji prowadzona jest z wyraźną dominacją ruchu sekundowego, połączonego z progresyjnym powtarzaniem motywów. Większość z nich powszechnie występuje w repertuarze pseudochorałowym. Jednym z najstarszych przykładów tego rodzaju jest Missa Hanaticum zapisana w Symphoniae Ecclesiasticae z 1744 roku 58. Trzydźwiękowy motyw znany w antyfonarzu wileńskim m.in. ze słów Iesu Christe z Missa de Angelis 55 Przekaz odnotowany przez Jerzego Morawskiego posiada wyłącznie opracowany dwugłosowo odcinek Et incarnatus est, podczas gdy w omawianym antyfonarzu opracowany został pełny tekst Patrem. J. Morawski, Dwugłosowe msze..., op. cit., s. 98. 56 A.E. Godek, Studia nad repertuarem, op. cit., s. 108 181. 57 J. Morawski, Dwugłosowe msze, op. cit., s. 91 112. 58 APPB, sygn. RL 37, Symphoniae Ecclesiasticae, s. 161. 76

(zob. Przykład 3) zapisany został w Kyrie z Missa Hanaticum w dwojakiej postaci: ze stałym powtarzanym pośrodku motywu dźwiękiem (analogicznie do Przykładu 3), a także jako sekundowe wychylenie (zob. Przykład 4). W późniejszych przekazach Missa Hanaticum wariant pierwszy został zastąpiony drugim, być może jako łatwiejszym do wykonania. W zmienionej formie został on wykorzystany w Missa Varsaviensis zapisanej w misjonarskim Graduale pro festis solemnioribus z 1769 roku, a stanowiącej opracowanie bernardyńskiej Missa Hanaticum na dwa głosy (zob. Przykład 4). Przykład 4. Fragment Kyrie z dwugłosowej Missa Varsaviensis. Źródło: AMS, bez sygn., Graduale pro festis solemnioribus, s. 76, rps. Do częstej praktyki zapisywania śpiewów pseudochorałowych w II połowie XVIII wieku należało umieszczanie w księgach liturgicznych dodatkowych instrukcji wykonawczych, takich jak zaznaczenie podziału na odcinki wykonywane naprzemiennie przez solistę i chór czy wprowadzenie zapisu określeń agogicznych. W omawianym antyfonarzu określenia takie stosowane są wyłącznie w repertuarze zapisanym na kartach dodanych do źródła, przede wszystkim w Missa Gallicana (m.in. oznaczono tempo mszy jako Allegro ze zmianą na Adagio na odcinku Et incarnatus est). Nieomalże wszystkie pseudochorałowe cykle mszalne przeznaczone są do wykonania alternatim. W zaledwie kilku kompozycjach w ogóle (m.in. we Mszy Krakowskiej 59 ) precyzyjnie oznaczono, że odcinki niezapisane w źródle winny być wykonane przez organy. W grupie rękopisów dotychczas objętych kwerendą, w zaledwie dwóch źródłach rzeczone odcinki przeznaczone do wykonania na organach zostały zapisane. Pierwszym z nich jest graduał z 1734 roku, sporządzony, podobnie jak omawiany antyfonarz, dla klasztoru św. Michała w Wilnie. Najbardziej rozbudowane odcinki instrumentalne zapisane zostały w Missa Krakowska de Nativitate Xti 60, składa się nań jednak wyłącznie linia melodyczna i brak w niej 59 APPB, sygn. RL 37, Symphoniae Ecclesiasticae, s. 20. 60 AKJK, sygn. RL 6, Graduał dla Konwentu Wileńskiego pod tytułem S. Michała Archanioła napisany roku 1734, s. 43 49, rps. 77

szczegółowych instrukcji dotyczących sposobu wykonania i harmonizacji. W antyfonarzu wileńskim w Patrem (na odcinkach Cujus Regni non erit finis, Et vitam venturi saeculi) oraz Agnus Dei z Missa de Sanctissimo Sacramento, umieszczone zostały trzydźwiękowe motywy o charakterze sekundowego wychylenia, powtarzane pomiędzy tożsamymi motywami realizowanymi przez partię wokalną, opisane dodatkowo jako organo (zob. Ilustracja 1). Opracowanie takie stwarza wrażenie dialogu, dodatkowo wzmacnianego przez pozór wymiany materiału melodycznego pomiędzy głosami (Stimmtausch, zob. Przykład 5), co w istocie jest jedynie wynikiem konsekwentnego prowadzenia kontrapunktu w równoległych tercjach, połączonego ze sporadycznym krzyżowaniem głosów. Wydaje się więc, że mimo całkowitego podporządkowania głosu drugiego głosowi pierwszemu, w niektórych odcinkach dostrzegalne są próby różnicowania sposobu prowadzenia kontrapunktu. Sposób opracowania harmonii w kompozycjach zawartych w antyfonarzu nie różni się więc od innych znanych przekazów bernardyńskiej twórczości pseudochorałowej. Zauważyć jednakże należy, że mimo iż trend ten był na gruncie muzyki liturgicznej dominujący, w niektórych klasztorach, np. u Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku, w XVIII wieku nie opierano kontrapunktu dwugłosowego wyłącznie na równoległych tercjach i sekstach, lecz chętniej sięgano po prowadzenie głosów ruchem przeciwnym. Praktyka ta miała być może związek z wysokim poziomem kultury muzycznej i działającą przy klasztorze kapelą. 61 Ilustracja 1. Fragment Vox I z Missa de Sanctissimo Sacramento. Źródło: Źródło: AKJK, bez sygn., Antyfonarz Swięta Zakonne y Patronow Polskich zawierający, s. 130, rps; fot. A.E. Godek. 61 A.E. Godek, Studia nad repertuarem..., op. cit., s. 39 40. 78

ZAKOŃCZENIE Wileński antyfonarz, będący przedmiotem niniejszych rozważań, stanowi jedno z najcenniejszych źródeł zawierających repertuar pseudochorałowy. Przekazuje on nie tylko liczne kompozycje nieznane z innych źródeł, ale również dowodzi, że niektóre z mszy znane były powszechnie w klasztorach bernardyńskich. Nie można wykluczyć, że w miarę kontynuowania badań ustalone zostaną również konkordancje i materiał źródłowy dla pozostałych opracowań ordinarium missae. Zapisany w omawianym rękopisie repertuar pseudochorałowy nie jest odmienny od repertuaru i praktyki wykonawczej typowej dla klasztorów bernardyńskich w XVIII wieku. Źródło to jednakże w znaczącym stopniu uzupełnia naszą wiedzę o osiemnastowiecznej monodii liturgicznej wykonywanej na terenie Rzeczpospolitej. Przykład 5. Fragment Gloria z Missa Gallicana. Źródło: AKJK, bez sygn., Antyfonarz Swięta Zakonne y Patronow Polskich zawierający, s. 162 163, rps. 79

ANEKS Indeks 62 Incipit Win Wng 62 Trzyliterowe nazwy stanowią odniesienie do katalogu pseudochorałowych śpiewów ordinarium missae autora artykułu. Zob. A.E. Godek, Studia nad repertuarem, op. cit., s. 108 181. 80

Wss 81

Wgl Wll Wqt 82

Wch Wjb 83

Wqn 84