Zadanie 2.1 Doskonalenie specjalistycznych maszyn i technologii sadowniczych celem ograniczenia emisji gazów cieplarnianych do atmosfery 1.

Zadanie 2.1 Doskonalenie specjalistycznych maszyn i technologii sadowniczych celem ograniczenia emisji gazów cieplarnianych do atmosfery 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od 01.01.-31.12.2011 roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Monitorowanie zużycia paliw i energii w gospodarstwach sadowniczych a także określenie zapotrzebowania na paliwo w zalezności od stosowanych maszyn i ciągników oraz warunków w jakich są wykonywane podstawowe zabiegi produkcyjne w sadownictwie. W 4 gospodarstwach sadowniczych prowadzono monitorowanie zużycia oleju napędowego w zależności od zabiegów agrotechnicznych w sadach. Monitorowaniem objęto następujące gospodarstwa: 1) Insad, Prusy, Gmina: Głuchów, łączna powierzchnia gospodarstwa 163 ha w tym: jabłonie 61 ha, czereśnie 3ha, wiśnie 1ha, grusze 2ha, śliwy 2ha, morele 2ha Posiadane ciągniki i specjalistyczny sprzęt sadowniczy: Ciągniki 5szt (30, 44 i 60KM)., kosiarki sadownicze 3szt (1x 3m i 2x1,5m),opryskiwacze sadownicze 5 szt. (4x100l i 1x 1500), belka herbicydowa sadownicza 1szt, rozsiewacz nawozów 1szt.(600 l do siewu pasowego), sadowniczy dozownik trutek przeciw gryzoniom. Do 31.12 wykonano: 27 zabiegów ochrony roślin, 4 zabiegi koszenia murawy, 1 zabiegi nawożenia mineralnego i 3 zabiegi niszczenia chwastów ( herbicydy). W okresie sprawozdawczym do 31.12.2011 zużyto 8600 l oleju napędowego. 2) Tomasz Papiernik, Ostrowiec 1, Gmina: Kocierzew Łączna powierzchnia gospodarstwa - 30,00 ha w tym jabłonie - 15,00 ha, porzeczki czarne 10 ha, wiśnie - 2,00 ha, śliwy - 2,00 ha, inne 1,0 ha. Posiadane ciągniki i specjalistyczny sprzęt sadowniczy: Ciągniki 6 szt. (30, 44, 60 i 72 KM), kosiarka sadownicza 2 szt. (szer.rob. 1,5 i 2,2m),opryskiwacze sadownicze 2 szt. (1x1000 i 1x 1500 l), opryskiwacze ciśnieniowy (1000l)z belką do herbicydów) - 1szt., rozsiewacz nawozów 1szt.(300 l do siewu pasowego), rozrzutnik obornika 1szt. Zaczepiany kombajn do zbioru porzeczek 1szt. Do 31.12 wykonano: zabiegów ochrony roślin 25 w jabłoniach, po 8 zabiegów w porzeczkach, wiśniach i śliwach, 5 zabiegów koszenia murawy, 1 zabiegi nawożenia mineralnego, 2 zabiegi niszczenia chwastów ( herbicydy). W okresie sprawozdawczym do 31.12.2011 zużyto 3620 l oleju napędowego 3) Bogusław Krzyszczak, Gościeńczyce nr 53; Gmina: Grójec Łączna powierzchnia gospodarstwa -13,46 ha w tym: jabłonie 7ha, truskawki 2ha, czereśnie 1ha, wiśnie 1ha, grusze 1ha, śliwy 1ha. Posiadane ciągniki i specjalistyczny sprzęt sadowniczy: Ciągniki 3szt (30, 47 i 52 KM), kosiarka sadownicza 1szt. (szer.rob.2,2m), opryskiwacz sadowniczy szt. (1000 l), opryskiwacz polowy (400 l ), rozsiewacz nawozów 1szt. belka herbicydowa 1szt. Do 31.12 wykonano zabiegów ochrony roślin 20 w jabłoniach, 8 zabiegów w porzeczkach i pozostałych gatunkach, 4 zabiegi koszenia murawy, 1 zabiegi nawożenia mineralnego, 2 zabiegi niszczenia chwastów ( herbicydy). W okresie sprawozdawczym do 31.12.2011 zużyto 1540 l oleju napędowego 4) Andrzej Michalski, Skierniewice ul. Mszczonowska 158 Łączna powierzchnia gospodarstwa - 15,00 ha w tym: porzeczki czarne 9,00 ha, jabłonie 164

4,50 ha, zboże 1,5 ha. Posiadane ciągniki i specjalistyczny sprzęt sadowniczy: Ciągniki 2 szt. (30, 60), kosiarka sadownicza 1 szt. (szer.rob. 2,0m),opryskiwacze sadownicze 1 szt. (1x1000 l ), opryskiwacze ciśnieniowy (300l)z belką do herbicydów) - 1szt., rozsiewacze nawozów 2szt.(zaczepiany 2t i zawieszany do siewu pasowego- 400kg), samojezdny kombajn do zbioru porzeczek KPS. Do 31.12 wykonano: zabiegów ochrony roślin 16 w jabłoniach, 6 zabiegów w porzeczkach, 4zabiegi koszenia murawy, 1 zabieg nawożenia mineralnego, 2 zabiegi niszczenia chwastów (herbicydy). W okresie sprawozdawczym do 31.12.2011 zużyto 1610 l oleju napędowego. Zużycie paliwa na 1 ha upraw sadowniczych w badanych gospodarstwach wyniosło od 118 do 125 litrów oleju napędowego. Rozkład zużycia paliw płynnych w poszczególnych kwartałach przedstawiono na rysunku 1. Rys. 1 Procentowy rozkład zużycia paliwa w 2011 roku. Wnioski: 1. Zużycie oleju napędowego w produkcji owoców można przyjąć na poziomie 120 l/ha w sezonie wegetacyjnym. 2. Większość paliw płynnych (ponad 80%) zużywa się w II i III kwartale sezonu wegetacyjnego. Podzadanie 2. Określenie warunków optymalizacji konstrukcji, eksploatacji i doboru specjalistycznych maszyn dla sadownictwa pod kątem obniżenia zużycia paliw płynnych Przeprowadzono pomiary poboru mocy dla 7 specjalistycznych maszyn : - kosiarko-rozdrabniacze sadownicze 3 szt. - opryskiwacz sadownicze 2 szt. - sadowniczy karczownik krzewów 1 szt. - ciągnikowe urządzenie do walki z przymrozkami 1 szt. Przeprowadzone pomiary poboru mocy kosiarko-rozdrabniaczy sadowniczych o różnej konstrukcji (sekcje robocze z poziomo pracującymi nożami i bębnowymi) dla koszenia i rozdrabniania gałęzi zestawiono w tab. 1 i 2. 165

Tabela 1 Pobory mocy przy koszeniu murawy Rodzaj Wysokość trawy [m] maszyny Kosiarka z poziomymi nożami tnącymi Kosiarka z poziomymi nożami tnącymi Kosiarka z bębnowym zespołem tnącym Szerokość robocza [m] przed koszeniem po koszeniu Pobór mocy [kw* m -1 ] Prędkość robocza [m*s -1 ] Opory tocznia [kw] Prędkość liniowa noży [m*s -1 ] Moment na osi roboczej [Nm] 2,4 0,20 0,07 5.13 2.47 5.96 75.40 102.18 1.8 0.20 0.07 9.27 2.47 5.49 80.58 180.25 1.5 0.20 0.05 9.71 2.47 8.90 43.33 64.08 Tabela 2 Pobory mocy przy rozdrabnianiu gałęzi Rodzaj maszyny Szerokość robocza [m] Masa gałęzi [kg*ha -1 ] Pobór mocy [kw*m -1 ] Prędkość robocza [m*s -1 ] Opory tocznia [kw] Całkowita moc [kw] Kosiarko-rozdrabniacz z poziomymi nożami tnącymi Kosiarko-rozdrabniacz z poziomymi nożami tnącymi Kosiarko-rozdrabniacz z poziomymi nożami tnącymi Kosiarko-rozdrabniacz z poziomymi nożami tnącymi Kosiarka z bębnowym zespołem tnącym Kosiarka z bębnowym zespołem tnącym Kosiarka z bębnowym zespołem tnącym 1.8 2575 7.77 1.14 2.37 10.14 2.4 3125 10.64 0.62 1.49 12.13 1.8 4655 13.24 1.14 2.37 15.60 2.4 9750 17.43 0.62 1.49 18.92 1.5 3100 12.81 0.62 2.22 15.03 1.5 4300 14.52 1.14 3.84 18.35 1.5 7830 14.96 0.62 2.22 17.18 Przeprowadzono również pomiary zapotrzebowania energetycznego na karczowanie plantacji krzewów z zastosowaniem specjalistycznych kosiarko-rozdrabniaczy i karczownika. Wyniki pomiarów pokazuje tabela 3. 166

Tabela 3. Pobory mocy przy karczowaniu porzeczki Rodzaj maszyny Szerokość robocza [m] Etap pracy Pobór mocy [kw*m -1 ] Prędkość robocza [m*s -1 ] Opory tocznia [kw] Całkowita moc [kw] Karczownik 0.55 1 5.99 0.23 0.31 6.30 Karczownik 0.55 2 7.88 0.34 0.39 8.27 Kosiarko-rozdrabniacz 1.8 1 / 2* 4.31 0.34 0.75 5.06 z poziomymi nożami tnącymi 2 / 2* 10.07 0.34 0.69 10.76 Kosiarko-rozdrabniacz z poziomymi nożami tnącymi Kosiarka z bębnowym zespołem tnącym 2.4 1 / 2* 6.10 0.62 1.49 7.59 2 / 2* 7.35 0.62 1.49 8.84 1 / 1* 15.00 0.62 1.49 16.49 1.5 1 / 2* 10.74 0.62 2.22 12.96 2 / 2* 12.32 0.62 2.22 14.55 1 / 1* 19.66 0.62 2.22 21.88 * Praca podzielona na etapy: 1 / 2 pierwszy etap z dwóch (rozdrabnianie krzewów do jednej trzeciej wysokości), 2 / 2 drugi etap krzewy rozdrabniane do ziemi, 1 / 1 rozdrobnienie krzewów jednoetapowo. Rys. 2. Całkowity pobór mocy z wałka odbioru mocy urządzenia do walki z przymrozkami (Frost Buster) w funkcji obrotów wałka odbioru mocy. Pełne zapotrzebowanie mocy podczas zabiegu ochrony przed przymrozkami będzie sumą wartości poboru mocy na WOM i oporów przetaczania oraz sprawności ogólnej agregatu na poziomie 8 kw.. 167

Rys. 3 Całkowity pobór mocy z wałka odbioru mocy opryskiwacza Vento 1500 pierwsza prędkość wentylatora w funkcji obrotów wałka odbioru mocy. Rys. 4 Całkowity pobór mocy z wałka odbioru mocy opryskiwacza Vento 1500 druga prędkość wentylatora w funkcji obrotów wałka odbioru mocy. Pełne zapotrzebowanie mocy podczas zabiegu ochrony sadów przy użyciu opryskiwacza Vento 1500 będzie sumą wartości poboru mocy na WOM i oporów przetaczania oraz sprawności ogólnej agregatu na poziomie 8 kw. 168

Rys. 5 Całkowity pobór mocy z wałka odbioru mocy opryskiwacza KWH Holland w funkcji obrotów wałka odbioru mocy. Wyniki pomiarów zużycia oleju napędowego podczas zabiegów wykonywanych specjalistycznymi kosiarko-rozdrabniaczami sadowniczymi zestawiono w tabeli 4. Pomiary przeprowadzono w jednakowych warunkach agrotechnicznych. Tabela 4. Jednostkowe zużycie oleju napędowego. Rodzaj maszyny Szerokość Zużycie oleju napędowego [l/ha] robocza [m] Koszenie murawy Ścinanie porzeczek Kosiarko-rozdrabniacz z 1,8 2,65 29,62 poziomymi nożami tnącymi Kosiarka z bębnowym zespołem tnącym 1,5 2,90 32,30 Uzyskane wyniki pokazują, że kosiarko-rozdrabniacze z bębnowym zespołem tnącym wykazują wyższe jednostkowe pobory mocy podczas zabiegów koszenia murawy i rozdrabniania ściętych gałęzi. Jednak różnice te w dużym stopniu zależą od konstrukcji i prędkości obwodowej noży tnących. I tak w przypadku kosiarki ze średnicą sekcji tnącej 125 cm i prędkości obwodowej noży 75 m/s pobór mocy jest o około 40 % niższy, natomiast przy średnicy sekcji 174 cm i prędkości noży 80 m/s jest o 5 % niższy niźli dla kosiarek z bębnowym zespołem tnącym. W przypadku rozdrabniania gałęzi pobory mocy kosiarko-rozdrabniaczy z poziomymi i bębnowymi zespołami roboczymi są zbliżone i uwarunkowanie głównie masą rozdrabnianych gałęzi. Podczas karczowania porzeczki stwierdzono że ścinanie kosiarko-rozdrabniaczami z poziomymi zespołami roboczymi jest efektywniejsze energetycznie, pomierzone pobory macy są o około 40% niższe w stosunku do zapotrzebowania mocy kosiarko rozdrabniaczy z bębnowymi zespołami roboczymi. Zapotrzebowanie mocy podczas likwidacji karp krzewów porzeczki można przyjąć na poziomie od 6 do 10 kw. Bezpośrednie pomiary zużycia paliwa wykazały około 10 % niższe zapotrzebowanie na paliwo w przypadku kosiarkorozdrabniaczy z poziomymi sekcjami tnącymi w stosunku do maszyn z zespołami tnącymi bębnowymi. Opryskiwacz Vento 1500 wymaga ciągnika o mocy silnika powyżej 50 kw, a opryskiwacz 169

KWH Holland może współpracować z ciągnikami o mocy od 35 kw. Urządzeni Frost Buster wymaga do współpracy ciągników o mocy co najmniej 50 kw. Wnioski: 1. Stosowanie w sadach kosiarek i kosiarko rozdrabniaczy z poziomymi sekcjami roboczymi o średnicach roboczych poniżej 1,5 m pozwala na obniżenie nakładów energetycznych podczas koszenia traw i rozdrabniania gałęzi. 2. Podczas karczowania plantacji krzewów zabieg ścinania pędów jest bardziej energochłonny od rozdrabniania karp korzeniowych. 3. Specjalistycznie opryskiwacze sadownicze wykazują duże zróżnicowania w zapotrzebowaniu mocy. Należy więc zwrócić uwagę by przy zakupie sprzętu dla gospodarstwa odpowiednio dobrać ciągnik zapewniający wykorzystanie pełnych parametrów pracy opryskiwacza. REFERATY/POSTERY PREZENTOWANE NA KONFERENCJACH SYMPOZJACH KRAJOWYCH 1) Konferencja pt.: Postęp Naukowo-Techniczny i Organizacyjny w Rolnictwie. Tytuł referatu: Ograniczania emisji gazów cieplarnianych do atmosfery w technologiach upraw sadowniczych Autor: P. Wawrzyńczak Miejsce:, Zakopane Termin: 14-18.02.2011 KONSULACJE KRAJOWE Dr inż. Jacek Rabcewicz i mgr inż. Paweł Białkowski uczestniczyli w wystawie maszyn rolniczych w tym sadowniczych Agro Show 2011 w Bednarach. Przeprowadzono konsultacje w zakresie prezentowanych nowych ciągników oraz maszyn pod kątem ograniczenia zanieczyszczenia środowiska i ograniczenia zużycia paliw płynnych podczas prac polowych. Uzyskane informacje zostaną wykorzystane do realizacji Zadania 2.1. KONSULTACJE ZAGRANICZNE Kraj, miejscowość i okres pobytu: Turcja, Istambuł, 20-24.09.2011r. (1 osoba). dr Paweł Wawrzyńczak Kierownik zadania 2.1PW Udział w 11 Międzynarodowej Konferencji Mechanizacji i Energii w Rolnictwie (Istambuł - Turcja). Wyjazd miał na celu pozyskanie najnowszych informacji w zakresie ograniczania emisji gazów cieplarnianych w uprawach sadowniczych. Wymierne korzyści wynikające z udziału w konferencji 1. Zapoznano się z najnowszymi badaniami nad obniżeniem zużycia paliw płynnych i zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych w technologiach upraw sadowniczych, w szczególności dotyczyło to zabiegów ochrony roślin przed chorobami i szkodnikami, zwalczania chwastów w sadach oraz transportu owoców. Uzyskane informacje wykorzystane zostaną przy realizacji kolejnych etapów badań. 2. Uzyskane informacje związane z doborem ciągników i maszyn stosowanych w zabiegach agrotechnicznych zostaną wykorzystane w kolejnych latach realizacji badań. Dotyczy to właściwego doboru maszyn (opryskiwaczy, kosiarek, chwastowników) oraz optymalnej organizacji transportu (eliminacja pustych przebiegów zestawów transportowych) owoców z sadu. Uzyskane informacje wykorzystane zostaną przy realizacji kolejnych etapów badań. 170

3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba gospodarstw sadowniczych objętych monitorowaniem zużycia paliwa i energii. Plan - 4 gospodarstwa. Wykonanie 4 gospodarstwa. Wykaz gospodarstw objętych monitorowaniem podano w podzadaniu 1. 2/ Liczba maszyn (agregatów) objętych pomiarami poboru mocy. Plan 7 maszyn. Wykonanie 7 maszyn. Wykaz maszyn objętych pomiarami podano w podzadaniu 2. 3/ Liczba specjalistycznych maszyn badanych pod kątem obniżenia zużycia paliw płynnych. Plan 2 maszyny. Wykonanie 2 maszyny. Wykaz maszyn podano w tabeli 4. 4/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan 1 publikacja. Wykonanie 1 publikacji. Wawrzyńczak P. Białkowski P. Możliwości ograniczenia zużycia paliw płynnych w sadach. Artykuł w druku w czasopiśmie MPS-Sad. 4. Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) W realizacji zaplanowanych zadań prowadzona była współpraca z producentami owoców z województw: łódzkiego i mazowieckiego, którzy umożliwili monitorowanie zużycia paliw oraz wykonanie pomiarów zapotrzebowania mocy na wykonywanie zabiegów koszenia murawy i ochrony roślin. 171

Zadanie 2.2. Optymalizacja nawadniania upraw sadowniczych w Polsce z uwzględnieniem przebiegu pogody i zasobów wodnych gleby w głównych rejonach upraw sadowniczych 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od 01.01.-31.12.2011 roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Opracowanie systemu zbierania pomiarowych danych meteorologicznych służących do oceny potrzeb nawadniania roślin. Stworzono aplikację pozwalającą na automatyczne pobieranie danych meteorologicznych z konta serwera stacji meteorologicznej i zapisywanie ich na określonym komputerze PC. Dane te stanowić będą bazę do oceny potrzeb wodnych roślin. Dane pomiarowe z naszych stacji meteorologicznych przekazywane są automatycznie do serwera producenta stacji (Pessl). Dostęp do danych z możliwością wyboru odczytywanych parametrów uzyskiwany jest po zalogowaniu się na stronie producenta i wpisaniu indywidualnego kodu dostępu. Dotychczas brak było możliwości automatycznego regularnego importu danych pomiarowych (naszych stacji meteorologicznych) z serwera producenta stacji na komputer PC, na którym stworzona będzie baza danych meteo. Prace związane z tworzeniem automatycznej bazy danych meteorologicznych składały się z dwu etapów: Pierwszym etapem było powiązanie systemu operacyjnego na komputerze bazowym z danymi przesyłanymi ze stacji meteo i gromadzonymi przez producenta stacji - firmę Pessl. Proces ten polegał na synchronizacji danych pogodowych z systemem operacyjnym. Do tego celu wykorzystano dwa programy. Jednym z nich jest Microsoft.net Framework 3.5 firmy Microsoft. Celem jego platformy programowej jest łączenie odmiennych aplikacji. Posiada on wiele bibliotek umożliwiających współpracę różnych narzędzi programowych. Kompatybilność z językami programowania pozwala nam na płynny przepływ informacji między nimi. W naszym przypadku wykorzystano wersję 3.5 z SP1 pod system operacyjny Windows XP Home Edition. Po zainstalowaniu i uruchomieniu aplikacji można było przejść do instalacji kolejnego programu, który ma za zadanie łączyć się z danymi z konta użytkownika. Wykorzystano tu oprogramowanie PesslSync. Moduły udostępnione przez producenta, a dedykowane pod systemy operacyjne Windows. Program ten jest oparty na interfejsie SOAP (protokół wywołania zdalnego dostępu) zawiera zestaw funkcji umożliwiających odczyt wszystkich danych z konta użytkownika. Pozwala na konfigurację stacji meteo oraz danych pogodowych. Daje dostęp nie tylko do danych pomiarowych, ale także bilansowych. Drugim etapem zadania było zaprogramowanie pobierania interesujących nas danych pogodowych na komputer bazowy. W tym celu wykorzystano kolejną aplikacje dostępną dla użytkowników firmy Pessl o nazwie Trapman Export. Aplikacja ta daje możliwość wyeksportowania danych pogodowych z konta użytkownika do własnego komputera. Pobierane informacje zapisywane są w nowo utworzonych katalogach w formacie xls. Format ten jest ogólnodostępny i obsługiwany przez większość arkuszy kalkulacyjnych. Po uruchomieniu programu i załogowaniu się do konta klienta w interfejsie użytkownika możemy konfigurować pożądane opcje. Mamy tu dostęp do listy stacji i czujników, z których będziemy eksportować dane. W zakładce sezon wybieramy interesujący nas okres pomiarów. Po ustawieniu wszystkich opcji i naciśnięciu klawisza Export tworzone są katalogi z wybranymi danymi pogodowymi. Aby zautomatyzować funkcję eksportu bez codziennego uruchamiania programu Trapman Export pod systemem Windows XP wykorzystano opcję zaplanowane zadania. Aplikacja ta pozwala włączyć program według zaplanowanego 172

harmonogramu startu. Wpisując nasze zadanie w dziennik startu możemy ustalić, w jakie dni i o jakiej godzinie ma nastąpić uruchomienie Trapman Expot. W zaplanowanym wcześniej czasie w folderze export zostaną utworzone katalogi z danymi wybranych stacji meteorologicznych. Dzięki wykorzystaniu wyżej wymienionych aplikacji odbywa się automatyczne ściąganie danych i zapisywanie ich na bazowym komputerze PC, z którego będą pobierane do dalszych działań obliczeniowych i prezentacyjnych. Podzadanie 2. Opracowanie zaleceń optymalizacji nawadniania roślin sadowniczych na podstawie kryteriów glebowych, ocena przydatności dla warunków Polski klimatycznych modeli szacowania potrzeb wodnych roślin sadowniczych. Tab. 1. Pomiar średnicy pnia i przyrostów na jabłoni Beni Shogun Warunki Ściółki Średnica pnia [mm] Przyrosty [cm] uprawy wiosna 2010 jesień 2010 jesień 2011 Suma jesień 2010 Suma jesień 2011 Nawadnianie Kontrola 15,58 17,94 22,79 167,73 410,80 Folia szkółkarska 15,97 17,77 24,33 174,20 737,20 Zrębki 15,84 18,55 24,23 194,33 733,13 Kontrola Kontrola 15,62 17,07 21,85 141,73 363,3 Folia szkółkarska 15,81 18,29 23,65 178,00 601,67 Zrębki 16,49 18,84 24,4 183,87 652,20 Doświadczenia polowe 1 Ocena zastosowania ściółek w sadach. Doświadczenie prowadzone jest w Sadzie Pomologicznym w Skierniewicach na jabłoniach odmiany Beni Shogun. Na podstawie uzyskanych wyników i danych literaturowych można stwierdzić, że ściółkowanie gleby podnosi jej żyzność, chroni przed, erozją, utratą wilgotności, czy wahaniami temperatury gleby. Na podstawie uzyskanych wyników można zauważyć, że drzewa rosnące na glebie ściółkowanej charakteryzowały się istotnie wyższym przyrostem średnicy pnia oraz sumaryczną długością przyrostów w porównaniu z kontrolą już w drugim roku trwania doświadczenia. Dodatkowo przeprowadzono doświadczenie szklarniowe, w którym oceniano straty wody z powierzchni nie okrytych i ściółkowanych, w warunkach kontrolowanych. W tym celu skrzynki wypełnione glebą przykryto 5 cm i 10 cm warstwą zrębek (w zależności od wariantu doświadczenia), zalano wodą i ustawiono w szklarni. Następnie raz w tygodniu skrzynki ważono, notując ubytek wagi. Kontrolę stanowiła gleba nie okryta. Obserwacje prowadzono przez okres 7 tygodni. 173

% utraty masy 0 2 4 6 8 10 12 Tygodnie suszy I II III IV V VI VII kontrola zrębki 5 cm zrębki 10 cm Rys. 1. Ocena straty wody z powierzchni ściółkowanych. Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że w okresie suszy ściółkowanie (zwłaszcza 5 cm warstwą zrębek) znacznie opóźnia i ogranicza straty wody z gleby. Ponadto w trakcie sezonu wegetacyjnego prowadzony jest monitoring zmian wilgotności gleby we wszystkich gospodarstwach, w których zainstalowane są automatyczne stacje meteorologiczne. Prowadzone są również prace laboratoryjne, które pozwolą na określenie optymalnego dla wzrostu roślin poziomu wilgotności gleby w poszczególnych sadach doświadczalnych. Uzyskane dotychczas wyniki wykazują, że obserwacje przebiegu zmian wilgotności gleby, mogą istotnie zredukować ilość wody podawanej w sadach. Podzadanie 3. Ocena przydatności dla warunków Polski klimatycznych modeli szacowania potrzeb wodnych roślin sadowniczych. Prowadzono 3 doświadczenia polowe: 1. Optymalizacja nawadniania roślin jagodowych. (Gospodarstwo Sadownicze SADPOL, Janusz Glinicki, Kondrajec Pański, Gospodarstwo Ogrodnicze Jerzy Wilczewski, Białousy) 2. Optymalizacja nawadniania roślin sadowniczych. (Sad Pomologiczny ISK Skierniewice, Gospodarstwo Sadowniczo Szkółkarskie Tadeusz Pagacz, Biała Rządowa, Gospodarstwo Rolne Andrzej Lis, Zawichost) W kolejnym etapie oceny przydatności dla warunków Polski klimatycznych modeli szacowania potrzeb wodnych prowadzona jest weryfikacja współczynników liczbowych w nich zawartych. W tym celu kontynuowane są obserwacje meteorologiczne (archiwizacja i analiza danych uzyskanych ze stacji meteorologicznych) w wymieniowych gospodarstwach sadowniczych objętych badaniami. Do wyznaczenia ewapotranspiracji referencyjnej badano 4 modele obliczeniowe. 1. FAO 56 Penmana-Monteiha - ET 0 (PM) - wymaga pełnych danych meteo 2. Model Grabarczyka - ET 0 (G) 3. Model Hargreavesa (H) 4. Model Hargreavesa w modyfikacji Droogersa i Allena - ET 0 (HDA) Dla każdego gospodarstwa prowadzony jest również bilans klimatyczny, który ułatwia sadownikowi podjęcie decyzji o nawadnianiu plantacji. 174

3. Ocena przydatności korekcyjnych współczynników roślinnych niezbędnych do szacowania ewapotarnspiracji. W 2011 roku założono doświadczenie polowe w celu oceny zużycia wody przez wybrane gatunki roślin sadowniczych (jabłoń, grusza, śliwa, czereśnia, wiśnia, borówka wysoka, truskawka). Wykonywano pomiary zużycia wody przez rośliny, natężenia wymiany gazowej (transpiracja) oraz analizę morfologiczną liści w celu określenia liczby aparatów szparkowych. Tab.1. Natężenie transpiracji oraz liczba aparatów szparkowych na powierzchni liści roślin sadowniczych. grusza jabłoń borówka wiśnia czereśnia śliwa truskawka Natężenie transpiracji (mmol H 2 O m -2 s -1 ) 2,12 2,37 1,33 2,17 1,64 2,33 1,97 Liczba aparatów szparkowych (liczba mm -2 ) 160,69 288,75 290,76 293,78 370,61 411,15 429,28 Po przeprowadzonych pomiarach natężenia wymiany gazowej (transpiracji) poszczególnych gatunków roślin sadowniczych stwierdzono, że z największą intensywnością transpirowały jabłoń, śliwa oraz wiśnia, z najmniejszą borówka wysoka. Doświadczenie będzie kontynuowane w kolejnym roku w celu weryfikacji uzyskanych wyników, jednak już wstępna analiza wskazuje na potrzebę korekty współczynników roślinnych, stosowanych obecnie w modelach szacowania potrzeb wodnych roślin sadowniczych. W celu wyjaśnienia przyczyn różnic w transpiracji pomiędzy gatunkami roślin wykonano pomiary liczby aparatów szparkowych na powierzchni blaszki liściowej. Stwierdzono, że w przypadku niektórych gatunków (śliwa, truskawka), wysoki poziom transpiracji może wynikać z dużej liczby aparatów szparkowych znajdujących się na powierzchni liścia. W dalszym etapie badań zostanie przeprowadzona analiza rozmiarów aparatów szparkowych. REFERATY/POSTERY PREZENTOWANE NA KONFERENCJACH SYMPOZJACH KRAJOWYCH 1) Konferencja pt. Współczesne rolnictwo, ogrodnictwo i leśnictwo innowacyjne badania naukowe Tytuł referatu/posteru: Ocena wpływu siły wzrostu odmiany szlachetnej na architekturę systemu korzeniowego jabłoni w warunkach stresu suszy Autor: Anna Tryngiel-Gać, Waldemar Treder, Krzysztof Klamkowski Organizator: CreativeTime Miejsce: Kraków Termin: 11. 06. 2011 REFERATY/POSTERY PREZENTOWANE NA KONFERENCJACH SYMPOZJACH ZAGRANICZNYCH Kraj, miejscowość i okres pobytu: Litwa, Babtai, Institute of Horticulture, Lithuanian Research Centre for Agriculture and Forestry. 19.06.2011-23.06.2011. Research Centre for Agriculture and Forestry. 19.06.2011-23.06.2011. dr Krzysztof Klamkowski Wykonawca zadania 2.2 PW 175

Udział w międzynarodowej konferencji Climate change: agro-and forest systems sustainability. Prezentacja posteru pt. Influence of mulch on rainfall interception in an apple orchard. Wymierne korzyści wynikające z udziału w konferencji: 1. Zapoznanie się z metodami optymalizacji zużycia wody w produkcji ogrodniczej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. 2. Poznanie charakteru zmian klimatycznych zachodzących w krajach Europy Środkowo- Wschodniej (zmiany temperatury oraz wielkości i rozkładu opadów) oraz ich wpływu na produkcję ogrodniczą. 3. Udział w konferencji pozwolił na zapoznanie się z tematyką badawczą prowadzoną w ośrodkach naukowych Europy Środkowo-Wschodniej oraz możliwościami nawiązania dwustronnej współpracy. 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba systemów zbierania danych meteorologicznych do oceny potrzeb nawadniania. Plan 1 system. Wykonanie 1 system. Opracowano 1 system zbierania danych pomiarowych. Prace związane z tworzeniem automatycznej bazy danych meteorologicznych polegały na powiązaniu systemu operacyjnego na komputerze bazowym z danymi przesyłanymi ze stacji meteo i gromadzonymi przez producenta stacji - firmę PESEL, a następnie zaprogramowanie pobierania interesujących nas danych pogodowych na komputer bazowy. Dzięki wykorzystaniu odpowiednich aplikacji ściąganie danych i zapisywanie ich na bazowym komputerze PC odbywa się automatycznie. 2/ Liczba zaleceń do optymalizacji nawadniania. Plan 1 zalecenie. Wykonanie 1 zalecenie. Zalecenie optymalizacji nawadniania upraw sadowniczych polega na: 1. Stosowaniu efektywnych systemów nawodnieniowych. Do nawadniania upraw sadowniczych zalecamy stosowanie systemów mikro nawadniania systemy kroplowe lub mini zraszanie. W przypadku instalacji kroplowych należy stosować linie kroplujące z emiterami o wydatku 1-2 l/h i rozstawie 30 60 cm. Minizraszacze stosowane do nawadniania sadów powinny emitować wodę wzdłuż rzędów drzew tak aby nie zwilżać międzyrzędzi. 2. Budowie instalacji nawodnieniowej, która powinna być poprzedzona uzyskaniem pozwolenia na korzystanie z wód powierzchniowych lub gruntowych wg. przepisów Prawa Wodnego. Zaleca się w pierwszej kolejności wykorzystywanie wód powierzchniowych 3. Instalacji nawodnieniowej, która powinna być zaprojektowana według zasad hydrauliki. 4. Do budowy instalacji należy wykorzystywać materiały dobrej jakości a instalacja powinna być wykonana tak aby wyeliminować straty wody podczas transportu. 5. Nawadnianie powinno być prowadzone w oparciu o kryteria klimatyczne i (lub) glebowe W gospodarstwie sadowniczym powinny być prowadzone pomiary wielkości opadów i przebiegu temperatury powietrza. W miarę możliwości zaleca się instalowanie automatycznych stacji meteorologicznych. Na podstawie tych danych wyznaczany jest Klimatyczny Bilans Wodny (KBW). KBW = O ETo O opady, ETo ewapotranspiracja wskaźnikowa 3/ Liczba badanych modeli do szacowania potrzeb wodnych roślin sadowniczych. Plan 3 modele. Wykonanie 4 modele. 176

Do wyznaczenia ewapotranspiracji referencyjnej badano następujące modele obliczeniowe. 1. FAO 56 Penmana-Monteiha - ET 0 (PM) - wymaga pełnych danych meteo 2. Model Grabarczyka - ET 0 (G) 3. Model Hargreavesa (H) 4. Model Hargreavesa w modyfikacji Droogersa i Allena - ET 0 (HDA) 4/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan 1 publikacja. Wykonanie 1 publikacja. Klamkowski K., Treder W., Tryngiel-Gać A. 2011. Influence of mulch on rainfall interception in apple orchard. Scientific Works Of The Institute Of Horticulture, Lithuanian Research Centre For Agriculture And Forestry And Lithuanian University Of Agriculture. Sodininkystė Ir Daržininkystė. 30 (2) 15-21. 4. Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) 1. Współpraca z firmą PESSL w zakresie serwisu stacji meteo i przesyłania danych meteorologicznych do serweru IO. 2. Współpraca z wybranymi gospodarstwami sadowniczymi, w których zainstalowano stacje meteo. W realizacji zaplanowanych zadań istotna była współpraca z 4 sadownikami z województw: łódzkiego, mazowieckiego, świętokrzyskiego, podlaskiego, którzy wyrazili zgodę na zainstalowanie w sadzie stacji meteorologicznych, monitorowanie i lustrację sadów na terenie ich gospodarstw. 177

Zadanie 3.1 Monitorowanie i prognozowanie uwarunkowań ekonomicznych produkcji sadowniczej 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od 01.01.-31.12.2011 roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Ocena bieżąca i powiązanie stanu produkcji z wymogami rynku polskiego i Unii Europejskiej. Dokonano analizy stanu potencjału produkcyjnego jabłek, wiśni i truskawek w państwach UE ze szczególnym uwzględnieniem Austrii i Węgier. Oceniano także koszty produkcji tych gatunków i możliwe zmiany ich wysokości i struktury w przyszłości w Polsce i w wybranych krajach UE. Sadownictwo austriackie różni się od polskiego, przede wszystkim 10-krotnie mniejszą skalą produkcji. Poza tym towarowa produkcja owoców w Austrii jest bardziej intensywna niż w Polsce. Austria i Polska należą do tych nielicznych krajów Europy, gdzie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat sadownictwo intensywnie się rozwijało. Powierzchnia towarowej uprawy jabłoni (drzew owocujących) w Austrii w ciągu ostatnich 30 lat zwiększyła się o 55% (z 3905 ha w roku 1982 do 6051 w roku 2010), a powierzchnia uprawy grusz o 85 % (z 215 ha w roku 1982 do 398 ha w roku 2010). Zwiększyła się w tym okresie, także towarowa powierzchnia uprawy pozostałych gatunków sadowniczych z wyjątkiem brzoskwiń i śliw. Zbiory jabłek i gruszek z nasadzeń towarowych zwiększyły się w tym okresie dwukrotnie. W Polsce w tym okresie zbiory jabłek także zwiększyły się około dwukrotnie, osiągając jednak wielkość nie 200 tys. jak w Austrii, lecz powyżej 2 mln ton. Polskie jabłka jednak nie dorównują jeszcze austriackim pod względem jakości. W Austrii niewiele ziemi nadaje się dla nasadzeń sadowniczych. Prawie 75% powierzchni tego kraju, 3,5 krotnie mniejszego od Polski, stanowią tereny górzyste. Jedynie wschodnia jej cześć jest nizinna z ciepłym klimatem, sprzyjającym uprawie drzew owocowych i winorośli. Największym zagłębiem sadowniczym jest położona na płd. wschodzie kraju Styria (ściślej jej wschodnia część i okolice miasta Graz), na którą przypada ponad 65% powierzchni sadów w całej Austrii. W roku 2010 wyprodukowano w tym kraju 237 tys. owoców, z czego 86 % stanowiły owoce ziarnkowe, 9% jagodowe i 5% pestkowe (tab.1). Ciekawostką jest, że około 8% (1033ha) powierzchni upraw sadowniczych stanowi bez czarny. Plony tego krzewu wynosiły 7,2 tony na ha w roku 2010 i 9,2 tony na ha w roku 2009. Owoce bzu używane są do produkcji soków, konfitur, marmolady, galaretek, herbaty (kwiatostany), jako naturalny barwnik dla różnych artykułów spożywczych oraz do produkcji wina i winiaku. Jego intensywna technologia uprawy została spopularyzowana przez naukowców Straussa i Nowaka z HBLVA Klosterneuburg. Niewielkie znaczenie gospodarcze ma natomiast towarowa produkcja porzeczek, w całej Austrii zajmuje około 220 ha oraz wiśni -około 30 ha. Produkcja owoców kierowana jest w zasadzie wyłącznie na rynek wewnętrzny. Pomimo to jedynie w przypadku jabłek i śliwek stopień samozaopatrzenia jest bliski 100%, dla czereśni i gruszek wynosił on w ostatnich latach powyżej 80%, dla truskawek 40-50%, a dla brzoskwiń tylko około 20%. 178

Tabela 1. Zbiory i powierzchnia uprawy wybranych gatunków owoców w Austrii w latach 2010-2011. Zbiory w tonach Powierzchnia upraw owocujących w ha 2010 2011* 2010 Jabłka odmian zimowych 194600-6051 Jabłka odmian letnich 2846 - Gruszki 8185-398 Śliwki 3784 3900 228 Morele 3400 5600 563 Brzoskwinie 2097 2300 188 Czereśnie 1998-232 Truskawki deserowe 16426-1254 Maliny 1168-177 Borówki wysokie 945 900 125 Orzechy włoskie 252-57 Bez czarny 7396-1033 *-szacunek Źródło: STATISTIC AUSTRIA Co pięć lat przeprowadza się w Austrii statystyczne badanie upraw sadowniczych. Ostatnie takie badanie miało miejsce w roku 2007. Jest ono na tyle dokładne, że dla danego gatunku sadowniczego, w każdym z dziewięciu krajów związkowych i w każdym gospodarstwie, obejmuje powierzchnie upraw oraz liczbę drzew i krzewów. W przypadku gdy liczba gospodarstw w którymś z krajów związkowych jest mniejsza od trzech, nie podaje się jej ze względu na możliwość identyfikacji gospodarstwa (ochrona danych osobowych). Zgodnie z badaniem z roku 2007, uprawy sadownicze zajmowały 12390 ha, z czego 58,3 % tj. 7229 ha stanowiła uprawa jabłoni. W dziesięcioleciu 1997-2007 liczba gospodarstw sadowniczych w Austrii zmniejszyła się prawie o 20%, z 5141 do 4222. Dla porównania w Niemczech w tym okresie liczba gospodarstw sadowniczych spadła o połowę; z 21,6 tys. do 11,5 tys. w Holandii o jedną trzecią z ponad 4,0 tys. do 2,6 tys., a w Polsce o 16%, z około 331 tys. do 276,5 tys. Powierzchnia upraw sadowniczych w Austrii w tym okresie wzrosła z 11938 ha do 12390 ha, w rezultacie średnia powierzchnia upraw sadowniczych w gospodarstwie wzrosła z 2,32 ha do 2,93 ha. Sukcesywnie w tym okresie rosła także średnia gęstość nasadzeń drzew. Dla jabłoni w roku 2007 wyniosła ona 3070 sztuk/ha, dla grusz 1367 sztuk na ha, dla czereśni 1249 drzew na ha, w przypadku bzu czarnego było to 526 krzewów na 1 ha.. Najczęściej uprawianą odmianą jabłoni jest Golden Delicious, uprawa tego gatunku jabłoni zajmowała blisko 25% powierzchni uprawy odmian zimowych. Na następną odmianę Gala i jej sporty przypadało 19,5 %, na Jonagold i Idared przypadało z kolei po około 11,5%. Spośród odmian letnich najczęściej uprawiano odmianę Summerred, która zajmowała 38% powierzchni uprawy odmian letnich, następnie Early Gold (20%) i Delbarestivale (13%). Sprzedaż owoców wyprodukowanych Austrii zależy od skali ich produkcji. Ponad 60% jabłek i gruszek sprzedawanych jest przez grupy producenckie. W przypadku owoców pestkowych i jagodowych, uprawianych na dużo mniejszą skalę największe znaczenie ma natomiast sprzedaż bezpośrednia, najczęściej z podwórza gospodarstwa lub sklepu farmerskiego (tzw. Hofladen). W ten sposób sprzedaje się prawie 40% owoców pestkowych, podczas gdy 179

poprzez grupy producenckie około 20%. Jeszcze większe znaczenie sprzedaż bezpośrednia ma w przypadku owoców jagodowych, tu ponad 50% owoców sprzedaje się na farmach lub w sklepach farmerskich. Na Węgrzech w przeciwieństwie do Polski produkcja owoców ma coraz mniejsze znaczenie gospodarcze. Węgry przez wiele lat były krajem o największej produkcji jabłek na świecie w przeliczeniu na jednego obywatela. Jednakże urynkowienie gospodarki i integracja z UE diametralnie zmieniły ekonomiczne uwarunkowania w produkcji owoców tego kraju, powodując znaczny spadek opłacalności produkcji, przy braku możliwości efektywnych inwestycji po 2004 roku. Wzrost kosztów zwłaszcza siły roboczej, środków ochrony oraz oleju napędowego, przy niższych niż w krajach starej unii dotacjach, sprzyja marginalizacji produkcji. Obecnie uprawa owoców prowadzona jest na obszarze około 100 tys. hektarów w 59 tys. gospodarstw. Natomiast średnia roczna produkcja oscyluje w granicach 700 800 tys. ton owoców. Jest więc nieomal 2 razy mniejsza niż w latach 1986-90 kiedy na Węgrzech zbierano średnio 1,56 mln ton. Na spadek opłacalności bardzo duży wpływ mają niekorzystne uwarunkowania klimatyczne w ostatnich latach. Niewystarczające opady powodują suszę i stepowienie ziemi, gdyż nawadnianie w większości przypadków jest zaniechane z powodu niskich cen owoców i wysokich kosztów wody. Niekorzystne zjawiska w produkcji pogłębia deficyt siły roboczej z uwagi na emigrację zarobkową i duży udział w handlu żywnością sieci które zaopatrują się w owoce w innych krajach. Podzadanie 2. Analiza kosztów produkcji jabłek, wiśni i truskawek z uwzględnieniem oddziaływania wymogów bezpieczeństwa żywności określonych standardami i ochroną środowiska. W 2011 roku bezpośrednie koszty produkcji jabłek, wiśni i truskawek oraz wiśni wzrosły w stosunku do roku ubiegłego średnio o 8,8%. Bezpośrednie koszty produkcji truskawek dla przetwórstwa wynosiły 14061 zł/ha i wzrosły W stosunku do roku ubiegłego o 6,5% (rys.1). Ponad 58% (8168 zł/ha) tych kosztów przypadało na koszty zbioru owoców przy średnim plonie 9,8 tony/ha. W przypadku truskawek deserowych, okrywanych włókniną i folią perforowaną bezpośrednie koszty produkcji były ponad dwukrotnie wyższe, na co składał się koszt słomy, włókniny i stosowanych własnych opakowań. Liczba zabiegów ochrony w zależności od gospodarstwa wahała się od 5 do 8. 180

9000 8000 8168 7000 6000 zł/ha 5000 4000 3000 3246 2000 1312 1335 1000 0 Zwalczanie chwastów Zwalczanie chorób i szkodników Nawożenie Zbiór Rys. 1 Koszty bezpośrednie polowej produkcji truskawek (bez osłon) w 2011r. w zł/ha Bezpośrednie koszty produkcji wiśni w roku wynosiły 9907 zł/ha i w stosunku do roku ubiegłego wzrosły o 10,3%.Najwiekszą pozycję w kosztach bezpośrednich (45,2%) stanowiły koszty zbioru w kwocie 4476zł/ha. Na koszty ochrony przypadało 2879 zł co stanowiło 29,1 % kosztów bezpośrednich. (rys.2) Obciążenia dla środowiska były o 50% mniejsze niż w przypadku jabłek, ponieważ na wiśniach stosowano mniej zabiegów ochrony (średnio 13-14). 5000 4500 4476 4000 3500 3000 2879 zł/ha 2500 2000 1500 1000 500 860 528 648 516 0 Zwalczanie chwastów Zwalczanie chorób i szkodników Koszenie trawy Cięcie drzew Nawożenie Zbiór Rys.2 Koszty bezpośrednie produkcji wiśni w 2011r. w zł/ha Dla jabłek deserowych wynosiły 10827 zł /ha, z czego około 44% (4814zł/ha) przypadało na koszty ochrony tzn. koszt pestycydów, koszty pracy ludzi i maszyn przy zabiegach (rys 3.). W badanych gospodarstwach koszty te były o 35 % wyższe niż średnio dla lat ubiegłych, co wiąże się z dużą ilością opadów w roku 2011 i koniecznością wykonywania dodatkowych 181

zabiegów, głównie przeciwko parchowi jabłoni. Z tego powodu wzrosły obciążenia środowiska naturalnego. Przy liczbie zabiegów od 15 do 25 w badanych gospodarstwach na 1 ha sadu jabłoniowego wyemitowano około 20-25 kg fungicydów i insektycydów. Do tego dodać należy około 20 kg herbicydów, których także używano więcej z racji większej ilości opadów. 6000 5000 4814 4000 zł/ha 3000 2658 2000 1000 968 666 736 987 0 Zwalczanie chwastów Zwalczanie chorób i szkodników Koszenie trawy Cięcie drzew Nawożenie Zbiór Rys.3 Koszty bezpośrednie produkcji jabłek w 2011r. w zł/ha Po uwzględnieniu kosztów amortyzacji nasadzeń kosztów pośrednich oraz podatków ubezpieczeń obliczono dochód czysty netto na 1 ha (tab.1). Najbardziej opłacalna uprawą była produkcja truskawek dla przetwórstwa, która przynosiła około 16 tys. zł dochodu czystego z ha. Największą produkcję towarową (52440 zł/ha) osiągano w przypadku truskawek deserowych okrywanych włókniną, wysokie koszty powodowały jednak niską opłacalność uprawy, stosunek produkcji do kosztów, czyli wskaźnik opłacalność wyniósł w tym przypadku 109,5%. Bardziej opłacalna była produkcja jabłek gdzie wskaźnik opłacalności (przy sprzedaży do końca grudnia) wyniósł 123,6%. Badane gospodarstwa znacznie różniły się pod względem zużycia wody i energii. Największe zużycie wody miało miejsce w gospodarstwach z produkcją truskawek z racji znacznego udziału powierzchni nawadnianych, wynosiło średnio 417 m 3 na 1 ha uprawy truskawek. W gospodarstwach produkcją jabłek zużycie wody wynosiło średnio 231 m 3 na 1 ha uprawy jabłoni, a w gospodarstwach z produkcją wiśni jedynie około 20 m 3 na 1 ha uprawy, ale tu nie stosowano nawadniania. Ogólnie w roku 2011 zużycie wody, w opinii sadowników, było mniejsze niż w latach 2005-2009 z racji dużej ilości opadów w okresie wegetacyjnym. Według producentów zmniejszenie ilości zużywanej do nawadniania wody, możliwe będzie po wprowadzeniu systemów pomiarowych do określania dawek wody niezbędnych dla danej uprawy. We wszystkich gospodarstwach stosowano kropelkowy system nawadniania, a dawki wody ustalano na podstawie własnego doświadczenia i danych z literatury. Poza nawadnianiem najwięcej wody zużywano przy zabiegach ochrony, średnio od 7,5 m 3 na 1 ha w uprawie wiśni do średnio 15,6 m 3 /ha w uprawie jabłoni. Dużo problemów stwarzała niska jakość wody do zabiegów ochrony, co w więcej niż połowie badanych gospodarstw nie pozwalało na obniżanie ilości zużywanej wody poprzez zwiększanie stężenia 182

środka ochrony. Według właścicieli ankietowanych gospodarstw woda stosowana do oprysków z reguły zawierała zbyt dużo jonów wapnia i żelaza. Poprawa jakości wody przyczyni się do zmniejszenia jej zużycia przy zabiegach ochrony. Zużycie energii w badanych gospodarstwach wynosiło średnio około 12,5 Gj na 1 ha upraw sadowniczych. Najmniejsze było w grupie gospodarstw nie posiadających chłodni na owoce gdzie wynosiło średnio 5,6 GJ na 1 ha upraw sadowniczych. W grupie gospodarstw z chłodniami na owoce, w zależności od wielkości chłodni i jej długości okresu wykorzystania w ciągu roku wynosiło od 10,2 GJ do 35 GJ na 1 ha upraw sadowniczych. Nie jest to zużycie zbyt duże w porównaniu do gospodarstw sadowniczych w innych krajach UE. W Niemczech i Holandii jest ono 3 do 5 krotnie większe z racji większego wyposażenia gospodarstw w chłodnie. Według danych EUROSTATU dla ogółu gospodarstw rolnych w Holandii wynosiło ono około 80 GJ/ha, w Belgii około 30 GJ/ha, a średnio dla państw UE około 8 GJ/ha. Tabela 1. Koszty i opłacalność produkcji jabłek, wiśni i truskawek w roku 2011 w Polsce. Wyszczególnienie Truskawki dla Truskawki przetwórstwa deserowe Wiśnie Jabłka (włóknina) Plony w t/ha 9,80 9,50 7,20 18,75 Średnia cena w zł/kg 3,90 5,52 2,51 1,31 Produkcja towarowa w zł/ha 38220 52440 18072 24562 Koszty bezpośrednie produkcji ( zł/ha) 14061 32670 9907 10828 Rata amortyzacyjna (zł/ha) 4950 10328 3880 6340 Koszty pośrednie i inne (zł/ha) 3515 4901 1486 2707 Całkowite koszty produkcji (zł/ha) 22526 47899 15273 19875 Dochód czysty netto (zł/ha) 15694 4541 2799 4686 Wskaźnik opłacalności (%) 169,7 109,5 118,3 123,6 KONSULATCJE ZAGRANICZNE Kraj, miejscowość i okres pobytu: Węgry Fertod Austria Klosterneuburg Bundeslehranstalt, 12.09-16.09.2011. Osoby uczestniczące: dr Krzysztof Zmarlicki Kierownik zadania 3.1, dr Piotr Brzozowski Wykonawca zadania 3.1 Służbowy wyjazd zagraniczny obejmował wymianę doświadczeń oraz konsultacje w zakresie monitorowania i prognozowania uwarunkowań ekonomicznych produkcji sadowniczej na Węgrzech i w Austrii. Węgry konsultacje prowadzono w dniach 13-14.09.2011 z Dr. Dénes Ferenc ügyvezető igazgató ze Stacji doświadczalnej Fertődi Gyümölcstermesztési Kutató- Fejlesző Intézet Nonprofit Kft.9435 Sarród, Kossuth utca 57. Zapoznano się z wpływem przemian własnościowych, jak również dopłatami do rolnictwa w ramach PHARE SAPARD oraz efektami akcesji do UE na ekonomikę produkcji sadowniczej na Węgrzech. W ocenie dr Denes a opłacalność produkcji owoców na Węgrzech uległa drastycznemu spadkowi z chwilą wejścia do UE. Wielokrotnie niższe dopłaty, w ramach subwencjonowania rolnictwa UE, do produkcji na Węgrzech w stosunku do sąsiedniej Austrii oraz innych krajów powodują, że produkcja owoców przy pełnym rachunku ekonomicznym jest nieopłacalna. Zwłaszcza, że coraz więcej ziemi jest dzierżawionych przez rolników z Austrii. Konkurencyjną w stosunku do rolnictwa, w tym produkcji owoców, staje się w ostatnim okresie agroturystyka. Z rolnictwa następuje odpływ pracowników do innych gałęzi oraz do Austrii i Niemiec. 183

Austria konsultacje prowadzono 15.09.2011 z prof. Haraldem Lindnerem oraz z mgr Eva- Maria Gantar w kompleksie uczelniano doświadczalnym Die Höhere Bundeslehranstalt und das Bundesamt für Wein- und Obstbau in Klosterneuburg umiejscowionym w obszarze administracyjnym Wiednia. Zakres działalności jednostki obejmuje sadownictwo, uprawę winorośli oraz produkcję wina i przetworów owocowych. Model gospodarstw sadowniczych jest zbliżony do przeciętnego gospodarstwa sadowniczego w Polsce z wyjątkiem systemu dystrybucji owoców. W ocenie prof. Lindnera w Austrii dochodowość produkcji podstawowych gatunków owoców, z uwagi na bardzo wysokie koszty pracy, bez dopłat unijnych nie miałaby ekonomicznego uzasadnienia. Inaczej jest w przypadku mniej znanych gatunków sadowniczych gdzie zmechanizowano zbiór owoców. Coraz większego znaczenia nabierają w Austrii bez czarny, pigwa, rokitnik kasztan jadalny oraz jarzębina. Uzgodniono warunki przyszłej współpracy i wymiany informacji pomiędzy jednostkami z Węgier i Austrii. 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba analiz związanych z oceną powiązania stanu produkcji sadowniczej z wymogami rynku krajowego i UE Plan 1 analiza. Wykonanie 1 analiza. Wykonano analizę porównawczą pt. Ocena powiązania produkcji sadowniczej z wymogami rynku krajowego i UE. 2/ Liczba analiz kosztów produkcji jabłek, wiśni i truskawek. Plan -3 analizy. Wykonanie - 3 analizy. Wykonano następujące analizy: 1/ analiza kosztów produkcji jabłek 2/ analiza kosztów produkcji wiśni 3/ Analiza kosztów produkcji truskawek 3/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan 1 publikacja. Wykonanie 1 publikacja. Zmarlicki K., Brzozowski P. 2011. Ceny środków ochrony roślin a koszty produkcji. Sad Nowoczesny 4/2011, s.78-80. 4. Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Prowadzona była współpraca z Rynkami Hurtowymi w tym: warszawki rynek hurtowy w Broniszach, wielkopolski we Franowie, lubelski w Elizówce oraz rynek sandomierski. Analizowano koszty produkcji jabłek, wiśni i truskawek w oparciu o dane z Ośrodków Doradztwa Rolniczego i aktualne badania własne. Przy ocenie wykorzystania środków produkcji i tendencji rozwojowych gospodarstw sadowniczych współpracowano z Instytutem Ekonomiki i Gospodarki Żywnościowej PIB w Warszawie. Prowadzono współpracę z : AMI Service, Główny Urząd Statystyczny, Niemiecki Urząd Statystyczny, Holenderski Urząd Statystyczny, Austriacki Urząd Statystyczny oraz wykorzystano dane pochodzące z FAOSTAT, EUROSTAT. 184

Zadanie 3.2. Monitorowanie i prognozowanie uwarunkowań ekonomicznych produkcji roślin ozdobnych 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od 01.01.-31.12.2011 roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Ocena bieżąca i powiązanie stanu produkcji roślin ozdobnych z wymogami rynku krajowego i Uni Europejskiej. Produkcja roślin ozdobnych w Polsce jest obecnie bardzo ważnym działem rolnictwa. Sektor produkcji kwiaciarskiej w Polsce jest w bardzo niewielkim stopniu objęty informacją statystyczną, a i te dostępne dane są także obciążone nieraz dużymi błędami, stąd istnieje potrzeba prowadzania badań i monitoringu produkcji oraz zmian jakie zachodzą w tej dziedzinie. Szczególnie po roku 2004, kiedy Polska stała się członkiem Unii Europejskiej, a więc także członkiem globalnego rynku. Produkcja roślin ozdobnych w Polsce zajmowała w 2007 roku około 10 tys. ha i nadal w niektórych działach rozwija się dynamicznie (szkółkarskie rośliny ozdobne, produkcja roślin rabatowych, bylin oraz kwiatów ciętych), zajmując w 2011 areał 11 tys. ha. Warunki klimatyczne, a w szczególności czynniki termiczno solarne, mają kluczowe znaczenie w rozwoju produkcji kwiatów ciętych pod osłonami. Produkcja w szklarniach lub zblokowanych tunelach wymaga ogrzewania, a w Polsce warunki zimą są zdecydowanie mniej korzystne niż w zachodniej i południowej Europie. Tylko z uwagi na wyższe temperatury nakłady na energię w Holandii są nawet o 40% niższe niż w Polsce. W sytuacji szybszego wzrostu cen nośników energii w stosunku do cen kwiatów holenderscy producenci kwiatów stosując nowoczesne rozwiązania techniczne zmniejszyli zużycie opału na jednostkę powierzchni o około 1/3. W Polsce z uwagi na przestarzałe budownictwo szklarniowe dostosowywanie do nowych warunków gospodarowania trwa dłużej. Dopiero po 2000 roku widać dużo bardziej dynamiczne zmiany w technologii szklarniowej, możliwe również dzięki doinwestowaniu gospodarstw ze środków przedakcesyjnych (SAPARD) oraz środków unijnych Sektorowy Program Operacyjny oraz Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich w ramach, których wspiera się inwestycje w gospodarstwach, tworzenie grup producenckich, ułatwia start młodym rolnikom. Programy te kontynuowane są w latach 2007-2013. W Polsce uprawa kwiatów ciętych w okresie zimowym, gdzie potrzebne są duże nakłady na ogrzewanie będzie coraz trudniejsza zawłaszcza tych gatunków, których cena jednostkowa transportu jest relatywnie niska. W tej sytuacji import z krajów południowych Europy lub nawet Afryki czy Ameryki Południowej będzie wysoce konkurencyjny. Producenci tych roślin zostaną zmuszeni do ukierunkowania produkcji na inne grupy roślin o wyższych kosztach transportu lub źle zanoszące transport na duże odległości. Zjawisko dynamicznego wzrostu płac w rolnictwie po wstąpieniu Polski w struktury UE powoduje, iż koszty produkcji wzrastają, a przewaga w zakresie taniej siły roboczej nad producentami z krajów tzw. Starej Unii wyraźnie zmalała. W Holandii w latach 2000-2010 nastąpił spadek upraw kwiatów pod osłonami o około 1000 ha. Wzrosła w tym czasie powierzchnia upraw warzyw, a szczególności pomidorów i papryki. Z kwiatów uprawianych w szklarniach na znaczeniu straciły róże, których areał zmniejszył się w tym czasie o około 420 ha, dalej chryzantemy spadek powierzchni upraw o 270 ha (Ryc. 1). Wzrosła natomiast powierzchnia upraw 185