Puszcza Białowieska i ludzie: działalność Antoniego Tyzenhauza (1733-1785) podskarbiego nadwornego litewskiego Dr hab. Dorota Michaluk Katedra Europy Wschodniej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Antoni Tyzenhauz h. Bawół I - 1762-1764 pisarz wielki litewski - 1764-1765 koniuszy litewski - od 1765 podskarbi nadworny litewski - 1771 odznaczony Orderem Orła Białego - Stronnik Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Rodzina Antoniego Tyzenhauza Ród Tyzenhauzów wywodzi się z Westfalii lub Holsztyna. Protoplastą rodu miał być Engelbrecht, który w końcu XII wieku osiadł nad Dźwiną. Linia rodu, z której wywodził się Antoni Tyzenhaua stała się główną gałęzią rodu litewsko-koronnego. Antoni Tyzenhauz kształcił się w kolegium jezuickim w Wilnie W WKL poznał się ze Stanisławem Augustem Poniatowskim stając się jego stronnikiem. Początkiem jego kariery politycznej było popieranie stronnictwa,,familii obozu reform kierowanych przez Czartoryskich i możną rodziną Massalskich (m.in. właścicieli dóbr Narewka).
Stanisław August Poniatowski król Rzeczpospolitej Obojga Narodów 1764-1795 W 1766 Tyzenhauz podał własny projekt stworzenia stronnictwa królewskiego na Litwie (bez zależności od Czartoryskich). Najważniejszą kwestią w l. 70. XVIII wieku były reformy ustrojowe i tzw. sprawa dysydencka tj. przywrócenie przez sejm pełnych praw politycznych dla protestantów i prawosławnych (dostępu do urzędów, sejmu, praktyk religijnych). Odebranie praw politycznych innowiercom dawał Rosji i Prusom pretekst do mieszania się w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej.
Antoni Tyzenhauz stronnik króla Na sejmie 1768 roku uchwalono prawa kardynalne: prawa polityczne dla innowierców, liberum veto, wolną elekcję, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, prawo szlachcica nad chłopem; gwarantem ustroju Rzeczpospolitej stała się Katarzyna II i Rosja. Do kraju wprowadzono wojsko rosyjskie. Przeciwko prawom dla innowierców, utraty niezależności Rzeczpospolitej, królowi zawiązała się konfederacja szlachty w Barze tzw. konfederacja barska (1768-1772), jej hasłem była obrona wiary i wolności (katolicyzmu i starych praw szlacheckich). Na jej czele stał m.in. Kazimierz Pułaski. Antoni Tyzenhauz zbierał na Litwie stronnictwo królewskie i zwalczał politycznie konfederację barską.
Rzeczpospolita w okresie kariery Tyzenhauza Nieudana próba porwania króla w 1771 roku zmniejszyła poparcie dla konfederacji barskiej w kraju i za granicą. W 1772 roku nastąpił pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej pomiędzy Prusy, Austrię i Rosję. Państwa zaborcze tłumaczyły rozbiór anarchią i różnicami ustrojowymi w stosunku do monarchii absolutnych.
Antoni Tyzenhauz wobec wpływów Rosji Zatwierdzenie rozbioru odbyło się na Sejmie w 1773-1775 roku pomimo starań króla, by do tego nie dopuścić. Na sejmie tym omawiano także sprawy gospodarcze kraju. A. Tyzenhauz uważał ścisłe przymierze z Rosją za konieczne i polityczne, jeśli nie chce być ona jednocześnie pod wpływami krzyżujących się trzech mocarstw jednocześnie. Był zwolennikiem wzmocnienia rządu w Rzeczpospolitej i wierzył, że Rosja jest gwarantem silnych rządów króla.
Dobra prywatne Tyzenhauza - Chotynicze w woj. nowogródzkim - Folwark Bobryk w powiecie pińskim - Kamionka w powiecie grodzieńskim - Postawy w powiecie oszmiańskim - Pałac w Wilnie - Dobra pojezuickie Rzepichowa w województwie nowogródzkim - Byteń i starostwo Błudów
A. Tyzenhauz człowiek Oświecenia Fot. Pałac Tyzenhauza w Grodnie Instrukcja na sejm dla posłów grodzieńskich ułożona przez A. Tyzenhauza w 1766: 1/ podniesienie kultury rolnej,,,ozdobne miasta, porządne dwory, wsie, mosty, groble i drogi, zakaz przywozu z zagranicy przedmiotów zbytku, 2/ podniesienie w kraju wszelkich rzemiosł i rozwój przemysłu krajowego 3/ środki: aby rzemiosła i manufaktury podnieść, należy mieszczanom miast królewskich zakazać utrzymywania się z rolnictwa.
Antoni Tyzenhauz działalność gospodarcza W 1775 roku podskarbiostwo nadworne podniesiono do rangi ministra. Manufaktury grodzieńska i brzeska, ordasznia w Masiewie. Popieranie rozwoju handlu: ulepszenie dróg i komunikacji wodnej i lądowej m.in. kanał Narew-Narewka. Departament Spławny (Jan Benkin z Narewki i Tomasz Kaczyński) spław Bugiem i Wisłą do Gdańska z ekonomii brzeskiej, z grodzieńskiej Narwią do Wisły lub Niemnem do Królewca, Kowna, Rygi.
A. Tyzenhauz mecenas nauk - Szkoła lekarska w Grodnie - Ogród Botaniczny - Gabinet historii naturalnej - Biblioteka medyczna - Szkoła akuszeryjna - Korpus Kadetów w Grodnie - Szkoła miernicza - Szkoła buchalteryjna - Szkoła inżynieryjna - Szkoła handlowa dla młodzieży żydowskiej - Szkoła niemiecka Fot. Jean Gilibert lekarz i przyrodnik z Lyonu pracujący w Grodnie
Ekonomie litewskie zarządzane przez A. Tyzenhauza: - grodzieńska - olicka - szawelska - mohylewska - kobryńska - brzeska: Gubernie: rudzka, łomaska, milejczycka, prużańska (klucze: prużański, linowski, czachecki, suchopolski, horodoczeński, dacełowski).
Gospodarka leśna - Rozwój gospodarki leśnej - Pomiary lasów ekonomicznych i nowy ich podział nie na puszcze lecz na leśnictwa i kwatery (lub klucze): Leśnictwa: kotrzańskie, bobrzańskie, olickie, szawelskie, brzeskie (do 1674 Puszcza Białowieska). Leśnictwo brzeskie: - kwatery: rudzka, białowieska, kobryńska, jamneńska - klucze: dąbrowski, suchopolski, jamneński, dubiński, ameliński, narewkowski, białowieski (7 dworów, 918 dymów, w tym strażnicy 51 dymów, strzelcy 16 dymów). Mapa z atlasu,,mappa Geometryczna Traktu JKMci
Memoriał Gotfryda Harnaka, sekretarza łowiectwa JKMci, 1764 - opłaty za drzewo z puszczy - wycofanie się z kontraktów dzierżawnych na handel materiałami z puszczy i kierowanie nim samodzielnie - obsiewanie wolnych wrębów - nowa ordynacja łowiecka (oddzielenie jurysdykcji łowiectwa od ekonomicznej w sferze wybierania podatków i dochodów) -,,konserwacja puszczy : - zwiększenie dozoru puszczy - ustanowienie przysięgłych leśniczych, także z wiosek ekonomicznych ( do 1775 Puszcza Białowieska: 1 oberstrażnik (Bormann), 16 strażników, 1 strzelec z obowiązkami strażnika, 5 strzelców, 16 ogrodników).
Reformy A. Tyzenhauza w Puszczy Białowieskiej - ograniczył wstępy do puszczy - ceny rynkowe za drzewo wywożone z puszczy - kolorowe karty wstępu dla tych, którzy uiścili opłaty - konserwacja bindug rzecznych (m.in. w Narewce i Białowieży) - podzielił i rozmierzył grunty ekonomiczne i leśne na nowe kwatery - zwiększył stan służby leśnej - do 1780 roku uregulował spory o granice i wchody z właścicielami prywatnymi (Czarnawczyce Radziwiłłów),,dukt naokoło puszczy - połączył kanałem źródła Narwi i Narewki
,, Mappa Geometryczna Traktu JKMci z Przyległościami Geografice położonemi każdey Stacyi udzielnie 1784, Michał Połchowski Michał Połchowski komornik piński i przysięgły geometra, w 1780 roku wydzierżawił klucz jamneński (bez wsi osockich). Za prace pomiarowe w Puszczy Białowieskiej w 1791 roku otrzymał na 50 lat majątek Policzna (19 włók i wieś Policzna). W 1797 roku Paweł I odebrał Połchowskiemu wieś Policznę i podarował ją księżnej Gagarinowej; jemu przydano wieś Panasiuki.
Narewka w końcu XVIII wieku
Upadek Antoniego Tyzenhauza - nadużycia skarbowe w ekonomiach - trudności z wyliczeniem dochodów skarbu królewskiego - narażenie się wpływowym osobom - intrygi przeciwników (Radziwiłłowie, Massalscy, Izabela Branicka, Rzewuscy, Otto Magnus von Stackelberg ambasador rosyjski w Warszawie). - procesy sądowe zakończone uwolnieniem od zarzutu nadużyć za wstawiennictwem króla - śmierć w 1785 w Warszawie