225 rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja

Transkrypt

1 225 rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja

2 Sytuacja Rzeczypospolitej w połowie XVIII wieku Od przełomu XVII/XVIII wieku Rzeczypospolita Obojga Narodów chyliła się ku upadkowi. Jeszcze niedawno jedna z europejskich potęg, stała się przedmiotem działań mocarstw, szczególnie ościennych cesarstwa rosyjskiego, monarchii Habsburgów zwanej wówczas cesarstwem austriackim oraz Prus. Obce wojska bezkarnie przemieszczały się przez terytorium Rzeczypospolitej tocząc wojny. Zasadnicze decyzje dotyczące nas podejmowały wymienione mocarstwa ościenne, zwłaszcza Rosja, pod której protektoratem znalazła się Rzeczypospolita.

3 Ustrój Rzeczypospolitej był anachroniczny. Naczelnym organem władzy był Sejm Walny, składający się z króla, izby senatorskiej i izby poselskiej. Zasady ustrojowe określone w tzw. artykułach henrykowskich w 1573 r. przewidywały, że król nie może niczego postanowić bez zgody szlachty na sejmie walnym. Ale sejm w praktyce nie był w stanie podejmować żadnych postanowień, zwanych konstytucjami, bo obowiązywała zasada jednomyślności, czyli liberum veto. Oznaczało to, że sprzeciw jednego posła przekreślał cały dorobek posiedzenia izby poselskiej i żadna konstytucja nie mogła być przyjęta.

4 Szlachta, obok wielu istotnych przywilejów politycznych i ekonomicznych, miała tzw. prawo oporu, czyli mogła bezkarnie sprzeciwić się królowi stąd konfederacje i ich zbrojny wyraz rokosze uniemożliwiające dokonanie reform usprawniających działanie władz państwa. W rezultacie państwo stało się konglomeratem domen magnackich i to oni decydowali zgodnie ze swoimi prywatnymi interesami o losach kraju. Stan taki nazywano rządami oligarchii magnackiej.

5 Projekty reform w Rzeczypospolitej Wśród części szlachty i magnaterii stan Rzeczypospolitej budził niepokój. Docierały do nich nowatorskie idee oświeceniowe, które powstały w Europie Zachodniej. Grupa ta widziała zapóźnienie Rzeczypospolitej w wielu dziadzinach, szczególnie w zakresie organizacji państwa i jego życia politycznego i gospodarczego. Rodziły się projekty zmian.

6 Stanisław Leszczyński, król Polski w latach i opublikował anonimowo w 1746 roku dzieło Głos wolny wolność ubezpieczający, w którym proponował usprawnienia w funkcjonowaniu Rzeczypospolitej.

7 Podobne koncepcje reform, na polityczne potrzeby stronnictwa magnackiego Familii, proponował ksiądz Stanisław Konarski w dziele O skutecznym rad sposobie, opublikowanym w latach

8 Konkretne działania, mające usprawnić funkcjonowanie Rzeczypospolitej podjął król Stanisław August Poniatowski, wybrany na elekcji w 1764 r.

9 Na dokonanie reform nie zezwoliła jednak Caryca rosyjska Katarzyna II. Wspólnie z Prusami, posiłkując się wojskami rosyjskimi, zmusiła Sejm Rzeczypospolitej do przyjęcia tzw. praw kardynalnych, zawierających nienaruszalność wolności szlacheckich i prawa szlachty do liberum veto i do buntu przeciw władzy królewskiej rokoszu. Gwarantem niezmienności ustroju Rzeczypospolitej stała się caryca Katarzyna II, a Rzeczypospolita oficjalnie znalazła się pod protektoratem rosyjskim. Król zaakceptował te decyzje.

10 Przeciwko jawnemu mieszaniu się Rosji w sprawy polskie oraz uległemu Rosji królowi wystąpiła znaczna część szlachty i niektórzy magnaci, zawiązując w 1768 r. konfederację barską. Podjęła ona walkę zbrojną z wojskami rosyjskimi i królewskimi, która jednakże zakończyła się klęską. Ukarano Rzeczypospolitą dokonując pierwszego jej rozbioru.

11

12 Obraz Europy w lipcu 1772, satyryczna rycina brytyjska

13 Kołacz królewski alegoria rozbioru Rzeczypospolitej. Pokazani są od lewej: caryca rosyjska Katarzyna II, cesarzowa Maria Teresa i cesarz Józef II reprezentujący Austrię i król Prus Fryderyk II.

14 Rozbiór jednoznacznie ukazał światłej części elity Rzeczypospolitej konieczność dokonania reform. Caryca Katarzyna II wspaniałomyślnie zezwoliła na powołania Komisji Edukacji Narodowej pierwszego w Europie ministerstwa oświaty z której dokonań tak jesteśmy dzisiaj dumni oraz na utworzenie centralnego organu zarządzania państwem, tzw. Rady Nieustającej, zresztą licząc, że za jego pośrednictwem łatwiej jej będzie utrzymać Rzeczypospolitą pod swoim protektoratem.

15 Z inspiracji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego podjęto próbę kompleksowego zreformowania państwa. Koncepcję zmiany ustroju Rzeczypospolitej przygotował kanclerz wielki koronny Andrzej Zamoyski. Zgodnie z nią wzmocnieniu uległaby władza królewska, urzędnicy staliby się odpowiedzialni przed Sejmem, kler i jego finanse znalazłyby się pod kontrolą państwa, a bezrolna szlachta zwana gołotą zostałaby pozbawiona wielu prawnych przywilejów. Koncepcja ta, znana jako Kodeks Andrzeja Zamoyskiego, została przedstawiona na Sejmie w 1780 r., ale ten ją odrzucił.

16 Kanclerz Andrzej Zamoyski

17 Sejm Wielki W celu dokonania reform król w 1788 r. zwołał Sejm. Wykształciły się na nim wśród posłów stronnictwa. Jedno, zwane Stronnictwem Patriotycznym, konsekwentnie dążyło do unowocześnienia ustroju Rzeczypospolitej. Przeciwni zmianom byli posłowie nazywający się republikanami, którym przewodzili magnaci: Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski.

18 Pod koniec 1790 roku inicjatywę w pracach nad reformą ustroju państwa przejął król. W tajemnicy, w wąskim gronie zaufanych współpracowników, przygotowano projekt dokumentu. W pracach obok króla uczestniczyli między innymi Stanisław Małachowski, Ignacy Potocki, Stanisław Staszic i osobisty sekretarz króla Scipione Piattoli oraz Hugon Kołłątaj, który też ostatecznie zredagował tekst.

19 Zwolennicy Konstytucji, w obawie przed groźbą użycia siły przez republikanów i wspierającą ich Rosję, wykorzystali fakt, że główni oponencie nie powrócili jeszcze z wielkanocnej przerwy świątecznej, przyspieszyli obrady o dwa dni. Obrady sejmowe i przyjęcie Konstytucji odbyły się w warunkach zamachu stanu. Wielu posłów przybyło wcześniej w tajemnicy, a miejscem obrad był Zamek Królewski w Warszawie strzeżony przez Gwardię Królewską i oddziały wojskowe. Konstytucja została uchwalona przez połączone stany w Sali Senatorskiej.

20 Sala Senatorska na Zamku Królewskim w Warszawie, miejsce uchwalenia Konstytucji 3 Maja

21 Konstytucja została przyjęta przytłaczająca większością głosów, co zostało owacyjnie przyjęte przez tłum zgromadzony przed zamkiem. Jan Matejko Konstytucja 3 Maja

22 Uchwalenie Konstytucji 3 Maja (obraz z 1806 r.) Kazimierz Wojniakowski

23 Twórcy Konstytucji 3 Maja Król Stanisław August Poniatowski Hugon Kołłątaj

24 Stanisław Małachowski Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Kazimierz Nestor Sapieha

25 Scipione Piattoli, włoski ksiądz, prywatny sekretarz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Stanisław Wawrzyniec Staszic

26 Ignacy Potocki, wniósł wielki wkład w redakcję ostatecznego kształtu Konstytucji 3 Maja Adam Stanisław Krasiński, biskup kamieniecki, jeden z twórców Konstytucji 3 Maja

27 Znaczenie Konstytucji 3 Maja dla Polski Kopia Konstytucji 3 Maja eksponowana w Sali Senatorskiej Oryginalny manuskrypt Konstytucji 3 Maja

28 Strona tytułowa dokumentu zawierającego treść Konstytucji 3 Maja

29 Konstytucja 3 Maja, nazwana została Ustawa Rządową dla wyróżnienia, gdyż tradycyjnie w Rzeczypospolitej każdą uchwałę sejmową nazywano konstytucją. Wzorowana była na konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki. W obu konstytucjach dostrzec można wpływy oświeceniowe, jak np. myśl Monteskiusza o podziale i równowadze władz pomiędzy organami władzy.

30 W artykule V konstytucji 3 Maja czytamy:...całość państw, wolność obywatelska i porządek społeczności w równej wadze na zawsze zostały, trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą, to jest: władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i Straży i władza sądownicza w jurysdykcyjach na ten koniec ustanowionych lub ustanowić się mających....

31 Konstytucja 3 Maja ujęta była w 11 artykułach. Wprowadzała prawo powszechnej niepodległości (dla szlachty i mieszczaństwa) oraz trójpodział władzy na ustawodawczą (dwuizbowy parlament), wykonawczą (król) i sądowniczą. Konstytucja przewidywała zebrania sejmu zwyczajne co dwa lata oraz nadzwyczajne w razie narodowej potrzeby. Izba niższa (Izba Poselska) składała się z 204 posłów oraz 24 przedstawicieli (plenipotentów) miast królewskich. Izba wyższa (Izba Senacka) składała się z 132 członków: senatorów, wojewodów, kasztelanów, ministrów oraz biskupów.

32 Konstytucja ograniczała przywileje polityczne tzw. szlachty zagrodowej. Natomiast tzw. szlachtę gołotę, czyli szlachtę nie posiadającą dóbr ziemskich, pozbawiała całkowicie praw politycznych. Przyjęty przez Sejm Wielki akt prawny: Miasta Nasze Królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej włączono do Konstytucji. Nadawał on mieszczanom prawo do bezpieczeństwa osobistego, prawo do posiadania majątków ziemskich, prawo zajmowania stanowisk oficerskich i stanowisk w administracji państwowej oraz prawo nabywania szlachectwa.

33 Władza wykonawcza spoczywała w rękach Straży Praw. Na jej czele stał król. Składać się ona miała z pięciu ministrów: ministra policji, pieczęci (tzn. spraw wewnętrznych), spraw zagranicznych, belli (wojny), skarbu. Ministrowie byli wybierani przez króla, ale odpowiadali przed sejmem. W jej skład wchodził ponadto prymas Kościoła katolickiego (będący przewodniczącym Komisji Edukacji Narodowej), następca tronu, marszałek sejmu i dwóch sekretarzy. Każdy akt prawny wydany przez króla wymagał kontrasygnaty jednego z ministrów.

34 W celu wzmocnienia jedności i bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Konstytucja zniosła Unię Polsko Litewską. W to miejsce tworzyła państwo unitarne, zwane oficjalnie Rzeczpospolitą Polską. Na miejsce wolnej elekcji wprowadzono elekcję w ramach dynastii. Postanowiono, że tą dynastią będą Wettynowie po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego na tronie miał zasiąść Fryderyk August I.

35 Obalenie Konstytucji Z reform usprawniających rządy i wzmacniających Rzeczypospolitą niezadowolonych było wielu. Wewnątrz kraju cześć szlachty i magnaterii, tzw. malkontenci, byli niezadowoleni z powodu utraty przywilejów, do których przywykli, zwanych Złotą wolnością. Niezadowolone były mocarstwa ościenne, zwłaszcza Rosja i Prusy, bo Konstytucja uniemożliwiała w przyszłości nabytki terytorialne kosztem Rzeczypospolitej.

36 Grupa magnatów od początku przeciwna Konstytucji, na czele ze Szczęsnym Potockim, Sewerynem Rzewuskim i Ksawerym Branickim poprosili carycę Katarzynę II o interwencję i przywrócenie im utraconych przywilejów. Z jej poparciem utworzyli konfederacje. Akt konfederacji podpisała caryca w stolicy Rosji Petersburgu, ale ogłoszony został już na terenie Rzeczypospolitej w Targowicy, stąd określenie konfederacja targowicka.

37 W maju 1792 roku wkroczyła do Rzeczypospolitej armia rosyjska licząca ok żołnierzy i ok szlachty konfederatów. Wybuchła wojna polsko rosyjska zakończona klęską Rzeczypospolitej. Władzę objęli targowiczanie, a Konstytucja 3 Maja została zniesiona. Rzeczypospolitą ukarano Rosja i Prusy w 1793 r. dokonały drugiego rozbioru.

38 Tadeusz Kościuszko w chłopskiej sukmanie po bitwie pod Racławicami Tadeusz Kościuszko. Rycerz wolności, równości i braterstwa

39 Jeszcze w 1794 r. podjęto próbę ratowania niepodległości. Wybuchło powstanie, na czele którego stanął Tadeusz Kościuszko. Symbolicznie ukarano zdrajców, czyli targowiczan. Powstanie upadło pod ciosami rosyjskich i pruskich wojsk. Rzeczypospolita utraciła na 123 lata niepodległość.

40 Obraz Jana Norblina przedstawiający symboliczne wieszanie targowiczan