P o l i t e c h n i k a C z ę s t o c h o w s k a W y d z i a ł Z a r z ą d z a n i a Beata Ślusarczyk TEORETYCZNO-PRAKTYCZNE ASPEKTY GLOBALIZACJI GOSPODARCZEJ Wydanie II rozszerzone Częstochowa 2013
RECENZENCI: dr hab. Stanisław Brzeziński prof. PCz Politechnika Częstochowska prof. dr Marek Michalski Universidad Rey Juan Carlos KOREKTA JĘZYKOWA Joanna Jasińska REDAKCJA TECHNICZNA Marcin Pilarski PROJEKT OKŁADKI Anna Nitkiewicz ISBN 978-83-63500-47-4 Copyright by Sekcja Wydawnictw Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej Częstochowa 2013 Sekcja Wydawnictw Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej 42-200 Częstochowa, Al. Armii Krajowej 36 B tel. 34 325 04 80, dystrybucja 34 325 08 67 e-mail: wyd.wz@zim.pcz.czest.pl Wydanie II rozszerzone; B5. Nakład 100 egz.
Spis treści Wstęp... 5 Rozdział I TEORETYCZNE PODSTAWY PROCESU GLOBALIZACJI GOSPODARCZEJ... 9 1.1. Istota i cele globalizacji gospodarczej... 9 1.2. Chronologia procesu globalizacji gospodarczej... 17 1.3. Czynniki globalizacji gospodarczej... 23 1.4. Konsekwencje procesu globalizacji... 31 Rozdział II ROLA ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH W TWORZENIU GLOBALNEGO USTROJU GOSPODARCZEGO... 44 2.1. Rola organizacji międzynarodowych a globalny ustrój gospodarczy... 44 2.2. Międzynarodowy Fundusz Walutowy... 48 2.3. Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju... 56 2.4. Światowa Organizacja Handlu... 60 Rozdział III GLOBALIZACJA A ROZWÓJ UGRUPOWAŃ REGIONALNYCH... 70 3.1. Regionalizm w kontekście globalizacji... 70 3.2. Integracja krajów europejskich oraz euroazjatyckich... 79 3.3. Procesy integracji w Ameryce Północnej i Południowej... 83 3.4. Ugrupowania integracyjne krajów afrykańskich... 88 3.5. Procesy integracyjne państw regionu Azji Południowo-Wschodniej... 93 Rozdział IV ROLA ZAGRANICZNYCH INWESTYCJI BEZPOŚREDNICH W UPOWSZECHNIENIU GLOBALIZACJI... 99 4.1. Istota i charakterystyka BIZ... 99 4.2. Analiza wolumenu i struktury BIZ na świecie... 114 4.3. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce... 128
Rozdział V TRANSGRANICZNE FUZJE I PRZEJĘCIA W PROCESIE GLOBALIZACJI... 140 5.1. Istota oraz formy transakcji fuzji i przejęć... 140 5.2. Analiza przyczyn i barier realizacji transakcji fuzji i przejęć... 151 5.3. Analiza transgranicznych transakcji fuzji i przejęć... 166 Rozdział VI GLOBALNA SKALA DZIAŁALNOŚCI KORPORACJI TRANSNARODOWYCH... 174 6.1. Teoriopoznawcze aspekty korporacji transnarodowych... 174 6.2. Krytyka korporacji transnarodowych... 187 6.3. Analiza struktury KTN na świecie... 195 Rozdział VII PODSTAWY ANALIZY NATĘŻENIA PROCESU GLOBALIZACJI... 213 7.1. Podstawy teoretyczne analizy procesu globalizacji... 213 7.2. Poziom globalizacji przy użyciu wskaźnika globalizacji MGI (Maastricht Globalisation Index)... 218 7.3. Wskaźnik globalizacji A.T. Kearney... 230 7.4. Kwantyfikacja globalizacji przy zastosowaniu wskaźnika globalizacji KOF... 238 7.5. Nowy Wskaźnik Globalizacji (NGI) próbą uniknięcia dotychczasowych błędów w analizach... 241
WSTĘP W ostatnich dwudziestu latach daje się zauważyć znaczący wzrost publikacji akademickich, prasowych czy też audycji w mediach poświęconych zagadnieniu globalizacji. Od czasu pierwszego pojawienia się w słowniku w latach sześćdziesiątych termin globalizacja wszedł do użycia codziennego w wielu różnych językach. Niestety, tak szerokie i powszechne wykorzystanie tego pojęcia i jego zróżnicowane rozumienie, włączając cały szereg problemów w zakresie terminu globalizacja, stwarza realne ryzyko utraty ostrości jego znaczenia. Nieprzypadkowo wzrost zainteresowania globalizacją w latach dziewięćdziesiątych zbiegł się z zakończeniem zimnej wojny i rozwojem oraz szerokim zastosowaniem Internetu. Upadek Muru Berlińskiego był swego rodzaju symbolem końca podziałów i początkiem zjednoczenia na świecie. Uproszczenie dostępu do Internetu i jego szeroka użyteczność spowodowały przyspieszenie wymiany informacji i danych, rozwój międzynarodowych kontaktów gospodarczych i społecznych. Przyspieszenie procesu globalizacji spowodowało również większe zainteresowanie badaczy tym tematem, powstały liczne publikacje, w tym polskojęzyczne, omawiające problematykę globalizacji w rożnych aspektach. Istotne jest, iż rozważanie tego tematu, kierując się określonym podejściem, ogranicza wielowymiarowość analiz, co dla czytelnika podejmującego własne badania w obszarze globalizacji może stwarzać pułapkę jednostronnego podejścia, a co za tym idzie podjęcia nie do końca trafnych wniosków na temat istoty tego procesu i jego skutków. Stąd potrzeba napisania podręcznika akademickiego obejmującego wielowymiarowy i wieloaspektowy charakter procesu globalizacji, prezentującego szerokie poglądy i dyskusje. W tym kontekście niniejsze opracowanie może służyć studentom wyższych uczelni, jak i kadrze naukowej jako przystępny rezerwuar wiedzy w tym obszarze. Podręcznik został podzielony na siedem rozdziałów obejmujących wybrane aspekty globalizacji. W rozdziale pierwszym przeprowadzono dyskusję definicji i znaczenia pojęcia globalizacji, kierując się różnymi podejściami, gdyż zjawisko to jest niemożliwe do jednoznacznego zinterpretowania ze względu na swój dynamiczny i wieloaspektowy charakter. W dalszej części przedstawiono obszary globalizacji i pojęcia utożsamiane z globalizacją, takie jak: internacjonalizacja, liberalizacja, uniwersalizm czy westernalizacja. Poszukiwanie korzeni globalizacji i jej rozwój na przestrzeni czasu składa się na dalszą część przemyśleń. Szczegółowa analiza przyczynowo-skutkowa globalizacji stanowi końcowy etap rozważań w tym rozdziale. Skala globalizacji byłaby z pewnością nieporównywalnie mniejsza, gdyby nie działalność międzynarodowych organizacji, takich jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy oraz Światowa Organizacja Handlu, umożliwiających
i przyspieszających rozwój handlu międzynarodowego, finansowych powiązań oraz międzynarodowej współpracy gospodarczej. Z tej przyczyny rozdział drugi jest poświęcony roli organizacji międzynarodowych w tworzeniu globalnego ustroju gospodarczego. W rozdziale tym szeroko przedyskutowano powstanie, rozwój i zmieniającą się rolę wymienionych organizacji międzynarodowych. Przedstawiono również krytykę międzynarodowych organizacji, których wpływ na rozwój globalizacji bywa oceniany niejednoznacznie. Regionalizm i ugrupowania regionalne w kontekście globalizacji i jej efektów są motywem przewodnim treści rozdziału trzeciego. W szczególności dyskutowane jest pojęcie regionalizmu i jego rezultatów oraz konsekwencji dla globalnego porządku świata. W rozdziale tym przedstawiono regionalne ugrupowania integracyjne w oparciu o podział geograficzny. Na szczególną uwagę zasługują prezentowane ugrupowania: Unia Europejska, NAFTA, MERCOSUR, ASEAN, COMESA, mające największy wpływ na liberalizację światowego handlu, wzrost przepływów bezpośrednich inwestycji zagranicznych, jak i szeroko pojętą współpracę gospodarczą. W rozdziale czwartym opisano rolę zagranicznych inwestycji bezpośrednich jako wiodącego czynnika upowszechniania globalnych efektów gospodarczych poprzez budowanie międzynarodowych powiązań. W rozdziale przedstawiono istotę, charakterystykę oraz podział bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Następnie prezentowano efekty BIZ dla kraju goszczącego oraz inwestorów. Przeprowadzona analiza wolumenu i struktury BIZ na świecie wskazuje na rosnące rezultaty globalizacji. W rozdziale przedstawiono również analizę bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce. Umiędzynarodowienie gospodarki przejawiające się w transgranicznych fuzjach i przejęciach jest tematem rozdziału piątego. Poczynając od form, motywów, poprzez analizę przyczyn i barier transakcji fuzji i przejęć. Przedstawiono rezultaty szerokich badań transgranicznych połączeń przedsiębiorstw w podziale na obszary geograficzne i sektory. Zaprezentowano także ranking fuzji i przejęć w ujęciu największych wartości transakcji. Korporacje transnarodowe (KTN) i ich działanie uznawane są za jeden z głównych przejawów globalizacji. Dlatego rozdział szósty jest poświęcony wpływowi, jaki wywierają korporacje transnarodowe na globalną gospodarkę. W rozdziale zamieszczono rozważania dotyczące istoty korporacji transnarodowych, ich cech charakterystycznych, sposobów ekspansji międzynarodowej oraz rozwoju działalności KTN. Istotną częścią tego rozdziału jest prezentowana krytyka działania korporacji transnarodowych na forum globalnym. W rozdziale tym zawarto również analizę sporządzanych rankingów KTN, kierując się generowanymi przychodami, wartością marek, wartością aktywów zagranicznych oraz wartością kapitalizacji rynkowej. Ważną częścią tego rozdziału jest prezentowana analiza tendencji wzrostowej znaczenia KTN pochodzących z krajów rozwijających się.
Globalizacja jest procesem, który nasila się lub spowalnia, czego niewątpliwym przejawem są jej efekty. Globalizacja charakteryzuje się także zróżnicowanym natężeniem w poszczególnych regionach geograficznych. Dlatego niezmiernie istotne jest określenie sposobów pomiaru globalizacji, co jest tematem rozdziału siódmego. W rozdziale tym prezentowane są wskaźniki natężenia procesu globalizacji opracowane za pomocą różnej metodologii, pozwalające określić poziom globalizacji zarówno w wymiarze geograficznym, jak i czasowym. Kwantyfikacja poziomu globalizacji może stanowić źródło umożliwiające podejmowanie prawidłowych decyzji w zakresie zmniejszania negatywnych skutków globalizacji w postaci nierówności, ubóstwa i nierównomiernego wzrostu gospodarczego. Autorka, mając świadomość, że opracowanie to nie wyczerpuje problematyki przedmiotu, wyraża nadzieję, że podręcznik ten zachęci czytelników do głębszego studiowania emocjonującej i dotykającej większości obszarów naszego życia tematyki globalizacji.