INFORMACJA O WYNIKACH PRACY WOJSKOWEJ KOMISJI ARCHIWALNEJ W ARCHIWACH FEDERACJI ROSYJSKIEJ W OKRESIE WRZESIEŃ 1992 CZERWIEC 1993

INFORMACJA O WYNIKACH PRACY WOJSKOWEJ KOMISJI ARCHIWALNEJ W ARCHIWACH FEDERACJI ROSYJSKIEJ W OKRESIE WRZESIEŃ 1992 CZERWIEC 1993 Skład wojskowej komisji archiwalnej 1. płk prof. dr hab. inż. Jan PIĘTA przewodniczący 2. płk dr Andrzej KALINOWSKI sekretarz 3. płk doc. dr hab. Adam MARCINKOWSKI 4. płk mgr Jerzy CIESIELSKI 5. płk dr Krzysztof KOMOROWSKI 6. płk dr Henryk STAŃCZYK 7. płk dr Stefan ZWOLIŃSKI 8. ppłk dr Andrzej CIUPIŃSKI 9. ppłk doc. dr hab. Czesław GRZELAK 10. ppłk dr Stanisław JACZYŃSKI 11. ppłk Michał KAMIŃSKI 12. ppłk dr Kazimierz MALAK 13. ppłk dypl. Jan PODSIADŁO 14. mjr mgr Lech ŁUKASIK 15. mjr mgr Jan SZOSTAK 16. st. chor. szt. Tadeusz DĄBROWSKI 17. st. sierż. Andrzej DYDECKI 18. dr Andrzej CHMIELARZ 19. mgr Jan KIŃSKI 20. mgr Urszula OLECH 21. dr Henryk PISKUNOWICZ 22. st. eksp. Krzysztof JABŁONKA

W S T Ę P Wojskowa Komisja Archiwalna powołana została decyzją ministra Obrony Narodowej 29 czerwca 1992 roku w celu rozpoznania, opracowania, zreprografowania i przekazania do Centralnego Archiwum Wojskowego wszelkiej dokumentacji dotyczącej losów żołnierzy i formacji polskich na terytorium b. ZSRR w latach 1939 1947 oraz jednostek radzieckich działających na ziemiach polskich. W skład Wojskowej Komisji Archiwalnej weszli przedstawiciele Sztabu Generalnego WP, Centralnego Archiwum Wojskowego, Wojskowego Instytutu Historycznego, Akademii Obrony Narodowej, Departamentu Oświatowo- Wychowawczego WP, Departamentu Polityki Kadrowej i Szefostwa Wojskowych Służb Informacyjnych. Do prac w Komisji zaproszony został również przedstawiciel Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Początkowo zespół pracujący w Moskwie liczył 5 osób. Liczebność Komisji zwiększała się w miarę uzyskiwania coraz to pełniejszej informacji o zasobach archiwalnych i rozszerzania się zakresu prac badawczych. Pod koniec maja liczba ta wzrosła do 11 osób. Ogółem w pracach Komisji uczestniczyły 22 osoby. Środki finansowe niezbędne do funkcjonowania Komisji wydzielone zostały z budżetu MON. Pewne koszty ponosi również Ministerstwo Spraw Zagranicznych, a ściślej Ambasada RP w Moskwie, częściowo zabezpieczając zakwaterowanie, transport i łączność. Istotną pomocą ze strony Ambasady RP jest także zapewnienie doradztwa prawnego i ułatwienie kontaktów z agendami rządowymi Federacji Rosyjskiej. Szczególne zainteresowanie i pomoc w pracach komisji okazywały Attachat Wojskowy i Konsulat RP w Moskwie. Zorganizowanie tego bezprecedensowego zamierzenia stało się możliwe dzięki zmianom politycznym jakie nastąpiły w Polsce i Rosji po 1989 roku. W

rezultacie tych zmian doszło do podpisania w 1990 roku międzyrządowej Deklaracji o współpracy w dziedzinie kultury, nauki i wykształcenia. Stworzyła ona podstawę prawną dla nawiązania na nowych zasadach współpracy pomiędzy służbami archiwalnymi Polski i Rosji. Jej zakres i formy określone zostały w Porozumieniu o współpracy pomiędzy Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych RP i Komitetem ds. Archiwów przy Rządzie Federacji Rosyjskiej zawartym 27 kwietnia 1992 roku. Głównym miejscem pracy członków WKA był Ośrodek Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentacyjnych (OPZH D F Ros.) dawne Centralne Państwowe Archiwum Specjalne. Przechowywana jest w nim m.in. dokumentacja Zarządu NKWD ds. Jeńców Wojennych i Internowanych. W połowie września 1992 roku z dyrekcją tego archiwum ustalono udostępnienie do przestudiowania i ewentualnego skopiowania w pierwszej kolejności: kartoteki polskich jeńców wojennych z 1939 roku, teczek personalnych jeńców i internowanych, dokumentacji obozowej, spisów repatriowanych Polaków oraz innych dokumentów dotyczących spraw polskich. W celu skopiowania wybranych dokumentów w OPZH D zainstalowano cztery kserokopiarki Rank Xerox przywiezione z kraju. Na wyżej wymienione przedsięwzięcia wyraziło zgodę kierownictwo Komitetu ds. Archiwów przy Rządzie Federacji Rosyjskiej, które jednocześnie umożliwiło badania w innych podległych mu archiwach: w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej; w Ośrodku Przechowywania Zbiorów i Studiów Historii; w Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym. Kierownictwo Komitetu popierało także wysiłki WKA mające na celu dotarcie do archiwów podległych Kancelarii Prezydenta FR oraz resortom obrony narodowej, spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa. Od września 1992 roku do czerwca 1993 roku członkowie Komisji przejrzeli dokumenty archiwalne o łącznej objętości ponad 4 mln arkuszy. Spośród tego zbioru skopiowano i przekazano do Centralnego Archiwum Wojskowego około 435 tysięcy arkuszy. Ponadto wykonano około 182 tysiące dodatkowych kopii dokumentów dla Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Muzeum Oświęcimskiego oraz Służby Archiwalnej Federacji Rosyjskiej.

Łącznie wykonano około 0,6 mln kopii. Rezultaty pracy Komisji pod wieloma względami przekroczyły pierwotne oczekiwanie. Dotyczy to przede wszystkim liczby żołnierzy, których losy zdołano wyjaśnić oraz zakresu tematycznego skopiowanych dokumentów. Zakładano wyjaśnienie losów 30 50 tys. żołnierzy, a faktycznie liczba ich sięga 200 tys. Tematyka dokumentów, poza pierwotnie zakładaną dokumentacją obozową żołnierzy września 1939 roku i Armii Krajowej, m.in. obejmuje: działalność rozpoznawczą i dywersyjną organów NKWD i kontrwywiadu wojskowego oraz działania Armii Czerwonej na ziemiach polskich, dokumentację repatriacyjną oraz dokumentację dotyczącą górników przymusowo wywiezionych ze Śląska Opolskiego i żołnierzy, którzy wzięci do niewoli w mundurach niemieckich zadeklarowali narodowość polską i skierowani zostali do 1 DP im. T Kościuszki. Poza zasadniczym kierunkiem prac Komisji rozpoznawaniem, badaniem i kopiowaniem oraz przesyłaniem do kraju dokumentów archiwalnych Komisja współdziałała z wieloma instytucjami krajowymi i zagranicznymi. Współpracę z WKA nawiązały te instytucje i osoby, których działalność wiąże się z przedmiotem jej prac. Poza Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych są to m.in.: Prokuratura Federacji Rosyjskiej, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Polska Akademia Nauk i Uniwersytet Warszawski. Z inicjatywy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych Komisja wykonała około 165 tysięcy dodatkowych kopii dokumentów przeznaczonych dla mieszanego (polsko-rosyjskiego) komitetu redakcyjnego dzieła o zbrodni katyńskiej. Bez udziału WKA wydanie tego dzieła w planowanym terminie byłoby nierealne. Ze zbiorów komisji zgromadzonych w Ambasadzie RP wielokrotnie korzystała prokuratura Federacji Rosyjskiej oceniając, że posuwają one znacząco śledztwo w sprawie zbrodni popełnionych na naszych obywatelach. Z komisją nawiązała współpracę Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, która zainteresowana była tzw. dokumentacją cmentarną. Jest to unikalny zbiór dotyczący cmentarzy przyobozowych i innych miejsc pochówków naszych obywateli zmarłych na terytorium b. ZSRR. Wykonano około 8 tys. kopii Dokumentacją tą

zainteresowane jest również nasze MSZ w związku z negocjacjami prowadzonymi z Rządem Federacji Rosyjskiej w sprawie rekonstrukcji cmentarzy polskich na terytorium Rosji. Ministerstwo Spraw Zagranicznych zainteresowane było ponadto skopiowaniem przez WKA tzw. dokumentów oświęcimskich. Jest to dokumentacja oświęcimskiej administracji obozowej (w jęz. niemieckim) sporządzona na terytorium Polski i dotycząca naszych obywateli, która po wyzwoleniu obozu została wywieziona do Moskwy. O rewindykację tych dokumentów obok polskiego MSZ ubiega się również MSZ RFN. Niezależnie od wyników negocjacji skopiowanie tych dokumentów jest niezbędne, ponieważ w przypadku otrzymania oryginałów zobowiązani jesteśmy pozostawić kopie. Dotychczas wykonano ponad 3 tysiące kopii. Współpracę z WKA nawiązał również Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, który z graniu Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej wysyła swoich pracowników i innych historyków do archiwów celem kwerendy archiwalnej i kopiowania akt dotyczących stosunków polsko-rosyjskich. Pracownicy Instytutu korzystali z materiałów zgromadzonych przez WKA oraz jej opracowań syntetycznych bez których wg oceny pracowników Instytutu realizacja ich zamierzeń byłaby znacznie trudniejsza. Wojskowa Komisja Archiwalna dla potrzeb realizacji swych zadań merytorycznych prac archiwalno-historycznych i kserograficznych wszechstronnie rozpoznawała struktury organizacyjne, zasoby i system wzajemnych powiązań archiwów Federacji Rosyjskiej. Gromadziła także informacje o zasobach archiwów poza granicami Federacji. W tym celu kierowane były zapytania o konkretne sprawy i ludzi do określonych archiwów bezpośrednio lub za pośrednictwem Komitetu do spraw Archiwów przy Rządzie FR. Pisma w sprawie archiwów resortowych nie podległych Komitetowi kierowane były do odpowiednich ministerstw (MSW, KGB, MO) za pośrednictwem wiceministra Obrony Narodowej RP, Szefa Sztabu Generalnego WP lub Ambasadora RP w Moskwie. Uzyskane tą drogą informacje pomogły zorganizować efektywną pracę bieżącą i stworzyć solidną podstawę do kontynuowania dzieła rozpoczętego przez WKA w dalszej perspektywie.

1. DOKUMENTACJA JENIECKA I OBOZOWA 1.1. DOKUMENTACJA POLSKICH JEŃCÓW WOJENNYCH I INTERNOWANYCH ŻOŁNIERZY ARMII KRAJOWEJ Kartoteka polskich jeńców wojennych z 1939 roku Kartoteka ta jako jedyna jest wydzielona w oddzielny zbiór z ogólnej kartoteki jeńców i internowanych, liczącej ponad 6 mln kart. Znajdują się w niej karty ewidencyjne żołnierzy polskich wziętych do niewoli po 17 września 1939 roku i przetrzymywanych w obozach do drugiej połowy 1941 roku. Na mocy układu polskoradzieckiego podpisanego 31 lipca 1941 roku w Londynie przez gen. W. Sikorskiego i ambasadora I. Majskiego oraz umowy wojskowej z 6 sierpnia 1941 roku, przystąpiono do formowania Wojska Polskiego w ZSRR. Głównym zapleczem mobilizacyjnym tego wojska stały się obozy jenieckie, skąd kierowano zwolnionych jeńców do miejsc formowania armii gen. W. Andersa. Kartoteka obejmuje głównie tę kategorię jeńców. Brakuje w niej natomiast kart ofiar zbrodni katyńskiej oraz jeńców zwolnionych z niewoli jeszcze w 1939 roku. Karty ewidencyjne jeńców mają format A 6 i zawierają podstawowe informacje; nazwę obozu, dane personalne, przynależność do partii, wykształcenie cywilne i wojskowe, stopień wojskowy, datę i miejsce wzięcia do niewoli, numer teczki personalnej jeńca (nie we wszystkich kartkach ewidencyjnych), zawód, miejsce zamieszkania do chwili powołania do wojska, informacje o próbach ucieczki z obozu, informacje o schwytaniu podczas ucieczki, obozy w których przebywał jeniec, adnotacje dodatkowe, dokąd, kiedy i z jakiej przyczyny ubył z obozu.

Kartoteka zawiera ogółem około 125 tys. kart. Skopiowana w całości przekazana została do Centralnego Archiwum Wojskowego. Ogólna kartoteka jeńców wojennych i internowanych W OPZH D znajduje się kartoteka, zawierająca karty ewidencyjne jeńców i internowanych wszystkich narodowości przetrzymywanych w obozach na terytorium ZSRR. Liczy ona ponad 6 mln kart ułożonych alfabetycznie. W tym ogólnym zbiorze nie wydzielono narodowości. Zawarte wiec w nim karty personalne żołnierzy AK i innych obywateli polskich aresztowanych bezprawnie pracz organy NKWD w latach 1944 1947 i wywiezionych z kraju, rozproszone są w tym ogromnym zbiorze. Zawierają te same informacje co karty jeńców z 1939 roku. Znając nazwisko, za pośrednictwem kartoteki można dotrzeć do teczek personalnych jeńców i internowanych. W kartotece tej wydzielone zostały jedynie karty wziętych do niewoli generałów. Ze względów technicznych niemożliwe było wybranie z kartoteki kart wszystkich Polaków. Dlatego członkowie WKA starali się w pierwszej kolejności odnaleźć w dokumentacji obozowej spisy internowanych żołnierzy AK, a następnie ich teczki personalne. Teczki personalne polskich jeńców wojennych z 1939 roku Wydzielony zbiór akt osobowych polskich jeńców wojennych z 1939 roku znajduje się w OPZH D. Tak jak kartoteka nie obejmuje on jednak ofiar zbrodni katyńskiej. Zbiór ten tworzą teczki personalne jeńców zwolnionych w 1941 roku z sowieckiej niewoli i skierowanych do miejsc formowania armii gen. Andersa. Zbiór ten liczy ogółem 21.031 teczek personalnych. Teczki personalne zakładano na każdego jeńca i internowanego. Każda teczka posiada stronę tytułową, na której odnotowano: nazwę obozu, datę przybycia do

obozu, kolejny numer, nazwisko, imię i imię ojca, przyczynę w związku z którą zakończono teczkę. Na następnej stronie jest wykaz dokumentów znajdujących się w teczce wraz z ilością stron każdego dokumentu. Strona następna składa się z kilkunastu rubryk, w których wpisywano wszystkie dane dotyczące jeńca, łącznie ze stopniem wojskowym i datą wzięcia do niewoli. Dalsze strony dotyczyły rysopisu jeńca, uwag służbowych, szczegółowej charakterystyki jeńca (np. znajomość języków obcych itp.). W teczce bardzo często umieszczano jeszcze jedną kartę personalną z podobnymi rubrykami, lecz w innym układzie. Są tam też zaświadczenia i niekiedy dokumenty osobiste jeńca, a także korespondencja obozowa dotycząca spraw związanych z jeńcem. W skład teczki wchodzi również protokół z przesłuchania jeńca. Liczba kartek zwykle wynosi 6 8, a w wyjątkowych przypadkach przekracza nawet 50. Dotyczy to głównie członków partii politycznych, oficerów, żandarmów i policjantów, członków innych organizacji oraz osób należących do wrogich klasie robotniczej grup ludności obszarników, kułaków, kupców itp. Zbiór obejmuje również około 2.000 teczek personalnych jeńców Wehrmachtu polskiego pochodzenia, którzy w 1944 roku zostali zwolnieni z obozów jenieckich i skierowani na uzupełnienie 1 armii WP gen. Z. Berlinga. Ponadto w OPZH D przechowywane są teczki pozostałych Polaków, którzy jako żołnierze Wehrmachtu dostali się do niewoli na froncie wschodnim. WKA dysponuje spisami tej kategorii jeńców na 1946 rok obejmującymi 115 tys. osób. Teczki personalne żołnierzy AK i innych internowanych obywateli polskich Jak wynika z dokumentów Zarządu NKWD ds. Jeńców Wojennych i Internowanych w latach 1939 1945 przez obozy sowieckie przeszło 185.685 osób. Z tego 130.242 wziętych do niewoli w 1939 roku, 46.856 w latach 1941 1945 oraz 85.87 żołnierzy Armii Krajowej. 1 listopada 1945 roku w obozach przetrzymywano jeszcze 13.858 obywateli polskich w tym 7.718 żołnierzy Armii Krajowej. Ustalenie rzeczywistej liczby osób, które przeszły przez obozy jenieckie i internowanych

wymaga jednak dalszych badań. Stan na określony dzień nie uwzględnia np. osób, które wcześniej zmarły w obozach, skierowanych do batalionów roboczych, więzień, ewentualnie zwolnionych. Z drugiej strony w okresie powojennym cały czas trwało w kraju polowanie na żołnierzy AK, działaczy podziemnego państwa polskiego oraz żołnierzy innych podziemnych organizacji zbrojnych, jak np. BCh czy NSZ. Odnajdując spisy Polaków (7 tomów), aresztowanych bezprawnie przez organa NKWD i Kontrwywiadu Wojskowego (Smierszy) na terytorium Polski w latach 1944 1946, a następnie wywiezionych do obozów w ZSRR, WKA mogła przystąpić do wyszukiwania w kartotece ogólnej numerów archiwalnych teczek internowanych żołnierzy AK, które następnie były kopiowane. W pierwszej kolejności skopiowano teczki generałów i oficerów AK w liczbie 486. Kontynuując tę żmudną pracę do końca czerwca br. skopiowano ogółem 3.700 teczek internowanych żołnierzy Armii Krajowej. Zawierają one te same dane, w omówione wyżej teczki jeńców wojennych. Znajdują się w nich również dokumenty osobiste, które żołnierze AK mieli przy sobie w chwili aresztowania. Taczki filtracyjne repatriowanych żołnierzy Armii Krajowej Innym rodzajem dokumentacji zakładanej internowanym żołnierzom AK są teczki filtracyjne. Zawierają one dokumenty polskich organów bezpieczeństwa publicznego (nie wszystkie), jak i dokumenty tworzone w organach NKWD. Pierwszym dokumentem bywa z reguły informacja o aresztowanym zawierająca dane personalne, pseudonim, adres, datę aresztowania, przyczynę (przynależność do AK), nazwisko przesłuchującego i podpis zatwierdzającego decyzję o aresztowaniu. W dalszej kolejności teczki zawierają pisemne zeznania aresztowanych, protokóły z przesłuchań, decyzje organów NKWD i MBP, dokumenty osobiste oraz decyzje o repatriacji. Materiały te mają jednorodny charakter. Odnoszą się one do aresztowanych w 1944 i 1945 roku. Były sporządzane zaraz po aresztowaniu i prowadzono je do momentu wydania decyzji o repatriowaniu do Polski w latach 1946 1947. Poza

urzędowym udokumentowaniem okresu uwięzienia, materiały te unaoczniają w swej masie zasięg społeczny i geograficzny działalności AK. Pozwalają na drobiazgowe niekiedy zapoznanie się z wieloma elementami działalności AK na poszczególnym terenie oraz na poznanie losów wielu szeregowych AK-owców, ludzi wywodzących się z różnych warstw społecznych. Zasięg geograficzny omawianego materiału to mniej więcej linia Wisły od zachodu po tereny Wileńszczyzny i lwowskiego na wschodzie. Omawiany materiał umożliwia również na zapoznanie się ze strukturą i mechanizmem działalności NKWD na ziemiach polskich po tzw. wyzwoleniu. Ponadto ma on jeszcze aspekt bardzo ludzki pozwoli byłym AK-owcom, więźniom łagrów do dziś żyjącym, na urzędowe potwierdzenie ich pobytu w obozach NKWD. Ma to wpływ na sprawy emerytalno-rentowe wielu z nich. Z ubolewaniem należy stwierdzić, że nie udało się dotrzeć do teczek filtracyjnych wyższych oficerów AK, którzy byli więzieni na terenie ZSRR. Pracownicy archiwum utrzymują, że w tym archiwum ich nie ma, że są przechowywane w innym miejscu. WKA weszła w posiadanie ok. 3.200 teczek filtracyjnych, które w całości posiadają dużą wartość poznawczą. 1.2. DOKUMENTACJA ZARZĄDU NKWD ds. JEŃCÓW WOJENNYCH I INTERNOWANYCH Zespół dokumentów ww. Zarządu zawiera dokumenty prawno-normatywne dotyczące spraw generalnych, jak również materiały odzwierciedlające funkcjonowanie zarządu w latach 1939 1956. Pierwszy dokument normatywny, dotyczący utworzenia dwóch obozów jenieckich w Kozielsku i Putiwlu był wydany 15 września 1939 roku przez Szefa Sztabu Generalnego ACz, marsz. B. Szaposznikowa. Dwa dni później polecił on zwiększyć ilość organizowanych obozów do ośmiu, a następnie, 19 września, do dziesięciu. Nakazał w nim utworzyć po pięć punktów zbornych jeńców dla obu frontów. W Żytkowicach, Stołpcach, Timkowicach, Orechowie i Radoszkowicach dla Frontu Białoruskiego oraz Jarmolińcu, Kamieńcu Podolskim, Szepietówce, Wołoczyskach i Olewsku dla Frontu Ukraińskiego. Rozkaz

regulował również sprawę transportu jeńców oraz zasady przekazywania ich organom NKWD. Dalsze losy jeńców określała tymczasowa instrukcja o trybie przetrzymywania jeńców wojennych zatwierdzona 1 października 1939 roku przez Berię. Zgodnie z nią poszczególne instytucje były zobowiązane do wypełniania następujących dokumentów: spisów komendantów konwoju, obozowej księgi rejestracyjnej, spisów transportowych. W przypadku zachorowania jeńca, należało wypełnić dokument o jego przekazaniu do szpitala, a w przypadku śmierci sporządzić akt śmierci. W obozie sporządzono protokół przesłuchania, kierowany później do teczki personalnej jeńca oraz kartę ewidencyjną. Biuro Polityczne KC WKP (b), problem jeńców wojennych omawiało 2 października 1939 roku. Wykonując jego postanowienia, Beria wydał rozkaz regulujący dalsze postępowanie z jeńcami. Nakazywał w nim m.in. skoncentrować generałów i oficerów starszych w obozie w Starobielsku, oficerów młodszych w Kozielsku oraz policjantów, żandarmów i kadrę KOP-u w Ostaszkowie. Rozkaz ten do końca jednak nie był wykonany. Zasadniczy zbiór dokumentów i materiałów odzwierciedlający losy polskich jeńców w ZSRR został wytworzony w Zarządzie NKWD ds. Jeńców Wojennych i Internowanych, który działał na prawach samodzielnej jednostki organizacyjnej. Naczelnik Zarządu (Soprunienko) podlegał Komisarzowi Spraw Wewnętrznych (Beria). Bezpośredni nadzór nad Zarządem sprawował zastępca Komisarza Spraw Wewnętrznych (komdiw Czemyszew). Zarząd ten zajmował się organizacją obozów jenieckich, przyjęciem i rozmieszczeniem jeńców, ich utrzymaniem, wykorzystaniem do prac gospodarczych oraz wszelką ewidencją. Oprócz naczelnika Soprunienki w kierownictwie Zarządu pracowali: Niechoroszew, Chochłow, Połuchin, Słuckin, Tiszkow, Maklarskij, Sokołow, Romanow. Najczęściej na dokumentach normatywnych i sprawozdawczych Zarządu spotyka się podpisy Soprunienki i Niechoroszewa (Komisarz Zarządu). Dokumentacja będąca w zasięgu badawczym Wojskową Komisji Archiwalnej, odzwierciedla wszystkie kierunki pracy Zarządu. Należą do niej m.in. dyrektywy do Zarządów Obwodowych, instrukcje regulujące zasady selekcjonowania i

przekazywania jeńców, dokumenty Głównego Zarządu Wojsk Konwojowych NKWD, teczki personalne oraz karty ewidencyjne. Dokumenty zawarte w tej grupie dotyczą rozmieszczenia obozów dla jeńców, etaty i wytyczne kadrowe mówiące o doborze pracowników do obozów jenieckich, sposobu ochrony obozów i podstawowych urządzeń obozowych oraz zestawień o transportach, informacji o liczebności jeńców i przesyłania materiałów ewidencyjnych dotyczących jeńców. Również są tu materiały wykonane w formie instrukcji o trybie przetrzymywania jeńców, ich transportu, sposobu przesłuchiwania i wypełniania odpowiednich dokumentów z tym związanych. Zespół akt Zarządu zawiera również raporty o stanie obozów jenieckich, meldunki o nastrojach, plany i sprawozdania z pracy politycznej w obozach, korespondencję szefa Zarządu z kierownictwem NKWD i obozami, dyslokację i formularze obozów. Zespół ten tworzą także akta poszczególnych oddziałów wchodzących w skład Zarządu: politycznego, porządku i dyscypliny, ewidencyjnego, kadr, zaopatrzenia, medycznego oraz oddziału frontowego, jak również część akt obwodowych wydziałów NKWD ds. jeńców i internowanych. 1.3. DOKUMENTACJA OBOZÓW JENIECKICH W KTÓRYCH WIĘZIONO POLAKÓW Kwerenda archiwalna przeprowadzona przez członków Wojskowej Komisji Archiwalnej w Ośrodku Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentacyjnych (OPZHD) pozwoliła na zebranie bogatej dokumentacji obrazującej funkcjonowanie obozów NKWD, w których przetrzymywani byli polscy jeńcy wojenni. Jej uzupełnieniem są akta odnalezione w Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym. W zespole Głównego Zarządu Wojsk Konwojowych znajdują się meldunki, statystyczne dane o liczebności polskich jeńców wojennych na terytorium sowieckim, a także informacje (wiadomości) o przemieszczaniu i miejscach rozmieszczenia jeńców wojennych. Ponadto odnaleziono dokumenty o warunkach przetrzymywania jeńców, o przypadkach ucieczek z miejsc aresztowania, o ilości

konwojów, a także listy etapowe i akty o przekazywaniu jeńców. Bardzo cenne są dokumenty dotyczące wymiany jeńców między stroną sowiecką a niemiecką w 1939 roku. Materiały zebrane w OPZHD dotyczą przede wszystkim trzech obozów specjalnych: Kozielsk, Starobielsk i Ostaszków oraz Pawliszczew Bor (nazywanym także Juchnów) i Griazowiec, do których przetransportowano kilkuset jeńców, których ocalono. Dokumentacja trzech obozów specjalnych obejmuje: akta kwatermistrzowskie związane z utrzymaniem obozów, akta operacyjne związane z załogą NKWD ochraniającą obozy (wykazy obsady etatowej, jej zadania, rozkazy wewnętrzne komendantów itp.), dokumenty dotyczące liczebności jeńców (spisy, księgi rejestracyjne, wykazy zwolnionych, a także odesłanych do więzień bądź innych obozów), akta osobowe jeńców (teczki personalne, protokoły przesłuchań). W materiałach znajduje się również korespondencja miedzy Zarządem NKWD ds. Jeńców Wojennych i Internowanych a komendantami obozów oraz materiały z kontroli funkcjonowania obozów. Cenne są akta dotyczące pracy politycznej prowadzonej przez enkawudzistów. Obrazują one bowiem w jak prymitywny sposób próbowano prowadzić indokrynację polityczną polskich jeńców. Odnalezione przez WKA dokumenty pozwalają na stwierdzenie, iż wiemy już bardzo dokładnie w jakich warunkach jeńcy żyli w obozach oraz jak byli traktowani. Znamy też sposoby likwidacji obozów, a także wiemy, którzy oficerowie zostali objęci ułaskawieniem i znaleźli się w Griazowcu. Nie znamy natomiast zasad wyselekcjonowania tych osób, jakimi kierowały się organa NKWD. Nie wiemy także, gdzie znajdują się akta operacyjne zarządu i terenowych wydziałów NKWD, a wśród nich dokumenty o konwojowaniu polskich jeńców do miejsc zbrodni. Strona rosyjska nie ujawniła również dokumentów dotyczących realizacji decyzji o wymordowaniu jeńców. Obozów przymusowej pracy sformowano na terenie ZSRR kilkanaście. Do największych z nich należały w Krzywym Rogu, Równem i Lwowie. Wszystkie obozy mają swoją dokumentację, choć do niektórych z nich nie ma zbyt dużo materiałów archiwalnych. Na podstawie zachowanych akt można jednak odtworzyć w

przybliżeniu liczbę jeńców i warunki w jakich przebywali. Do podstawowych akt należą materiały statystyczne w postaci spisów przetrzymywanych w obozie, przesyłanych do innych obozów, jeńców inwalidów, a także zwolnionych z obozów jeńców narodowości niemieckiej. Następną grupę materiałów stanowią sprawozdania komendantów obozów do Zarządu NKWD ds. Jeńców i Internowanych o stanie dyscypliny, o nastrojach wśród więzionych, o liczbie ucieczek i schwytaniu uciekinierów. Zachowało się również kilka instrukcji dotyczących sposobu rejestracji jeńców, wypełniania dokumentów ewidencyjnych i transportowania jeńców. W wyniku pracy członków Komisji przejrzano 2.113 jednostek archiwalnych liczących średnio po około 400 stron każda. Z liczby tej zakwalifikowano do skopiowania 579 jednostek archiwalnych z zespołu akt Zarządu NKWD ds. Jeńców Wojennych i Internowanych w tym dokumentację następujących obozów w których przetrzymywani byli jeńcy wojenni z 1939 roku i internowani żołnierze Armii Krajowej: Kozielsk, Starobielsk, Ostaszków, Kozielszczyzna, Griazowiec, Juchnow (Pawliszczew Bor), Wołogda, Juża, Suzdal, Oranki, Krzywy Róg, Równe, Lwów, Dniepropietrowsk, Siewierżełdorłag, Ponojsk, Włodzimierz Wołyński, Riazań, Diagilewo, Czerepowiec, Borowicze, Bogorodskoje, Majdanek, Rembertów. WKA dysponuje także spisami jeńców i internowanych przetrzymywanych na obszarach poszczególnych republik i obozów. Znajdujące się w archiwach spisy więźniów i łagierników, sporządzone zostały głównie w okresie od lutego do marca 1945 roku i dotyczą osób rozmieszczonych w obozach: 1) na terenie republik: Ukraińskiej, Białoruskiej, Gruzińskiej, Komi ASRR, Północno-Osetyńskiej ASRR, Turkmeńskiej SRR i Udamurckiej ASRR; 2) na terenie obwodów: czelabińskiego, czkałowskiego, kiemierowskiego, kujbyszewskiego, murmańskiego, nowogródzkiego, odesskiego, stalińskiego, swierdłowskiego, mińskiego, homelskiego, mohylewskiego, poleskiego, wołogodskiego, riazańskiego i innych. W zbiorach znajduje się 7 tomów spisów zawierających alfabetyczny wykaz Polaków więzionych w obozach i szpitalach NKWD na dzień 21 czerwca 1945 roku. Niektóre zespoły archiwalne zawierają akta zgonów i akta pochowania zwłok Polaków

zmarłych w obozach, batalionach roboczych i szpitalach NKWD w okresie 1941 rok oraz od 1.01.1945 31.12.1947 roku. Akta śmierci jeńców z 1939 roku (za wyjątkiem ofiar zbrodni katyńskiej) zebrane zostały w trzy tomy. Oddzielną grupę dokumentów stanowią spisy Polaków przetrzymywanych w batalionach roboczych NKWD. Są to najczęściej zestawienia ilościowe oraz spisy imienne sporządzone na dzień 15 i 22 czerwca 1945 roku przez komendantury tych jednostek, bazujących na terenach: Gruzińskiej SRR i Turkmeńskiej SRR oraz w obwodach: charkowskim, czelabińskim, czkałowskim, dniepropietrowskim, odesskim, połtawskim, stalińskim, winnickim, woroszyłowgradzkim, uljanowskim i zaporożskim. Prezentowany zbiór obejmuje również szereg innych dokumentów z lat 1945 1949, zawierających m.in.: spisy Polaków przenoszonych do innych obozów, spisy Polaków odsyłanych do obozu w Brześciu w celu przekazania ich władzom polskim, spisy osób osądzonych przez Trybunał Wojenny i przetrzymywanych w obozie w Nowogrodzie, spisy wiezionych w obozach w roku 1947, akta ewidencyjne żołnierzy AK, inne dokumenty. W zbiorach znajdują się także dokumenty zestawienia ilościowe Polaków wiezionych w obozach NKWD (następnie MWD) na terytorium ZSRR, w latach 1939 1947. Z zawartych w nich danych wynika, że we wrześniu 1947 roku w obozach przebywało jeszcze 9.718 Polaków. 1.4. DOKUMENTACJA CMENTARZY PRZYOBOZOWYCH Przedmiotem zainteresowania WKA była również dokumentacja przyobozowych cmentarzy, na których chowano jeńców, którzy zmarli śmiercią naturalną, zostali zamęczeni, zabici lub byli ofiarami częstych epidemii tyfusu,

czerwonki, komplikacji po urazach, operacjach i leczeniu w szpitalach specjalnych. Dokumentacja ta znajduje się w OPZH D i stanowi zwarty zbiór teczek poszczególnych cmentarzy. Analiza tego materiału pozwala ustalić miejsca przetrzymywania Polaków (obozy, bataliony pracy, szpitale specjalne), ustalić nazwiska osób, które zmarły w czasie uwięzienia oraz; miejsca ich pochówku. Większość cmentarzy znajdowała się na obszarze centralnej Rosji. Spora ich liczba zlokalizowana była jednak także na obszarach odległych republik jak np. azerbejdżańskiej, uzbeckiej czy gruzińskiej. Z ogólnego zbioru wybierano tylko materiał, który dotyczył jeńców wojennych i internowanych Polaków. Przykładowo w obozie nr 270 (Nowgorodskaja obłast) na czterech cmentarzach pochowanych było 367 Polaków. W sumie dokumentacja cmentarna zawiera nazwiska ponad 4 tys. osób. W poszczególnych teczkach cmentarnych znajdują się następujące dokumenty: akt założenia cmentarza, schemat plan cmentarza wraz z legendą, schemat i numeracja poszczególnych grobów, spis zmarłych jeńców i internowanych na danym cmentarzu, akt o likwidacji cmentarza, często dołączone są zdjęcia cmentarzy jak i poszczególnych grobów. Materiał planograficzny ukazuje stan cmentarzy. Po wojnie ulegały one stopniowej likwidacji. Dokumentacja cmentarna nie jest kompletna, ale w 90% pozwala odtworzyć miejsca, gdzie nasi Rodacy zostali pochowani, jak również ustalić ich tożsamość. Ma ona dużą wartość społeczną zwłaszcza dla rodzin, które straciły swoich bliskich na tej ziemi. Stanowi ona również ważny materiał uzupełniający dla badaczy losów Polaków na terytorium ZSRR w latach drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu. Ogółem zbiór zawiera 498 teczek cmentarnych. Nazwiska Polaków odnaleziono w 300 teczkach, które zostały skopiowane z przeznaczeniem dla Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.

1.5. DOKUMENTACJA ZBRODNI KATYŃSKIEJ W trakcie pracy WKA w Moskwie przedmiotem stałego zainteresowania członków Komisji była dokumentacja katyńska. Jeszcze przed rozpoczęciem prac w archiwach do Komitetu ds. Archiwów Federacji Rosyjskiej kierowano zapytania o dokumenty decyzyjne i teczki personalne ofiar. Za pośrednictwem ambasadora RP w Moskwie, Stanisława Cioska, zwracano się z prośbą do ministrów Bezpieczeństwa i Spraw Wewnętrznych FR o udostępnienie materiałów znajdujących się w podległych im archiwach. Odbyło się także spotkanie z dyrektorem Archiwum Prezydenckiego. Podstawowe dokumenty Biura Politycznego KC WKP (b) z 5 marca 1940 roku, zawierające decyzję o rozstrzelaniu 21.857 polskich oficerów, policjantów oraz cywilnych przedstawicieli władz II Rzeczypospolitej, prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn przekazał prezydentowi Polski Lechowi Wałęsie, już w trakcie prac WKA w Moskwie. Ujawnienie tych dokumentów postawiło przed członkami WKA zadanie ustalenia nazwisk dalszych 7 tysięcy ofiar. Byłoby to możliwe w przypadku dopuszczenia w pierwszej kolejności do zbioru teczek personalnych ofiar zbrodni katyńskiej. Teczki te w 1959 roku były jeszcze przechowywane w specjalnym pomieszczeniu w KGB. Nie udostępniono też akt świadczących o zniszczeniu tych teczek, można więc przypuszczać, że zachowały się do dnia dzisiejszego. Innym sposobem ustalenia tej listy mogłoby być dopuszczenie do centralnej kartoteki więźniów, jeńców i internowanych, będącej najprawdopodobniej w dyspozycji ministra spraw wewnętrznych. Stronie polskiej powinna być również udostępniona dokumentacja kierowniczej trójki (Mierkułow, Kabulów, Basztakow), na którą nałożono obowiązek wykonania tego ludobójczego zadania. Nadzór nad jej działalnością sprawował bezpośrednio Beria, dlatego w dokumentach kierownictwa NKWD na pewno znajdują się dokładne informacje na ten ważny dla nas temat. Interesujące nas informacje znajdują się niewątpliwie także w dokumentach I Wydziału Specjalnego NKWD, będącego bezpośrednim realizatorem zbrodni, jak również w materiałach obwodowych wydziałów NKWD w Smoleńsku, Charkowie, Twerze (d. Kalininie) i

innych. W celu dotarcia do tych ostatnich, WKA przeprowadziła rekonesans w Archiwum Zarządu Spraw Wewnętrznych w Twerze. Był on wynikiem, po części tylko pozytywnej reakcji ministra spraw wewnętrznych na pismo ambasadora. Sądzić jednak można, że możliwości pracy Komisji w archiwach tego resortu będą się stopniowo rozszerzać. W archiwum tym nie odnaleziono dokumentów związanych ze zbrodnią katyńską. Są tam natomiast spisy polskich jeńców wojennych za lata 1941 1943 oraz spisy Polaków przewidzianych do zwolnienia z obozu ostaszkowskiego w 1945 roku oraz około 1.000 teczek personalnych więzionych tam żołnierzy Armii Krajowej. Liczne informacje na temat zbrodni katyńskiej zawiera uzyskana przez WKA dokumentacja Zarządu NKWD ds. Jeńców Wojennych i Internowanych, zwłaszcza korespondencja szefa Zarządu Soprunienki oraz dokumentacja obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Analiza tych dokumentów pozwala odtworzyć przebieg przygotowań do zbrodni, sposób jej przeprowadzenia oraz działań mających na celu zatarcie śladów. Zawiera ona również korespondencję od rodzin ofiar oraz zapytania żon, matek, instytucji (PCK) o los więzionych mężów i synów. Wszystkie adnotacje obozowe na te zapytania są jednakowe ubył w I. Specotdieł (wysłany do I Wydziału Specjalnego). Próbą zatarcia prawdy o zbrodni katyńskiej było powołanie komisji Burdenki, która na polecenie Stalina miała udowodnić, że zbrodnię katyńską popełnili Niemcy. Materiały Komisji liczą 38 jednostek archiwalnych i przechowywane są w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej. W związku z tym, że stanowią one jaskrawy przykład fałszowania historii w tej bolesnej dla Polaków sprawie postanowiono skopiować cały zbiór liczący ogółem 6 tys. stron. Obrazuje on przebieg prac Komisji oraz zawiera protokoły przesłuchań podstawionych świadków. Ponadto w zbiorze zawarte są fotografie z ekshumacji, wycinki prasowe, korespondencja rodzin ofiar do niemieckiego Czerwonego Krzyża, kilka druków zwartych (książka, broszury), ekspertyza prof. Olbrychta z Krakowa i dokumenty końcowe.

Dokumentów mówiących o zbrodni katyńskiej poszukiwano również w Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym. W kolekcji Frontu Białoruskiego i Frontu Ukraińskiego odnaleziono dokumenty podające liczby wziętych do niewoli oficerów i żołnierzy WP oraz odzwierciedlające ich losy od chwili wzięcia do niewoli do przekazania ich do obozów rozdzielczych, nadzorowanych już przez NKWD. Członkom WKA udostępniono również dokumentację Zarządu Wojsk Konwojowych NKWD, które zajmowały się transportem oraz nadzorem jeńców w największych obozach jenieckich (Kozielsk, Starobielsk, Ostaszków). Niestety dokumentów dotyczących konwojowania jeńców z obozów do miejsc kaźni nie odnaleziono. Natomiast w aktach brygad wojsk konwojowych natrafiono na dokumenty o przekazywaniu małych grup bądź pojedynczych jeńców z obozu do obozu. Ogółem z tej grupy dokumentów przejrzano 90 teczek i zakwalifikowano do skopiowania ok. 1.500 stron. 2. DZIAŁALNOŚĆ ROZPOZNAWCZA I REPRESYJNA ARMII CZERWONEJ I ORGANÓW NKWD NA ZIEMIACH POLSKICH 2.1. DOKUMENTACJA ZBRODNI WOJENNYCH POPEŁNIANYCH NA ŻOŁNIERZACH WP I LUDNOŚCI CYWILNEJ W 1939 roku Dokumenty świadczące o prowadzonej na ziemiach polskich działalności rozpoznawczej i represyjnej WKA odnalazła w kilku archiwach. W Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym w zespole akt z działań bojowych Armii Czerwonej na ziemiach polskich we wrześniu i październiku 1939 roku spotyka się dokumenty świadczące jednoznacznie o dosyć licznych przypadkach rozstrzeliwania na miejscu wziętych do niewoli żołnierzy polskich i represjach wobec ludności

cywilnej. Najpełniej ten proceder przedstawiony jest w meldunkach prokuratur wojskowych ACz, które ścigały sprawców tego rodzaju przestępstw. WKA dysponuje ponadto innymi dokumentami przedstawiającymi okoliczności kilku tego typu przypadków. Charakterystyczne są także niektóre rozkazy dowódców frontów, przyzwalające na organizowanie doraźnych sądów i egzekucji, co oczywiście pozostawało w jaskrawej sprzeczności z prawem międzynarodowym. Dokumenty na ww. temat są rozproszone. Stanowią one integralną część zespołu akt z działań ACz na ziemiach polskich w 1939 roku, który przedstawiony zostanie w dalszej części informacji. Podstawową formą represji wobec ludności cywilnej stały się masowe deportacje Polaków z obszarów zajętych przez ACz w 1939 roku. Ta zakrojona na wielką skalę akcja znajduje swoje odzwierciedlenie w aktach Archiwum Państwowego Federacji Rosyjskiej. Członkowie WKA zbadali i zakwalifikowali do skopiowania: postanowienie Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z 5.12.1939 roku zawierające decyzje i ustalające tryb przesiedlenia obywateli polskich z tzw. zachodniej Białorusi i Ukrainy, zbiór zarządzeń ministra spraw wewnętrznych oraz innych organów NKWD w tej sprawie; materiały informacyjne i sprawozdawcze z przebiegu deportacji; dokumenty ilustrujące warunki transportu i życia deportowanych Polaków w poszczególnych obwodach i obozach; zestawienia statystyczne tej operacji; sprawozdania i informacje nt. pobytu tysięcy Polaków, w poszczególnych republikach ZSRR. Ten zespół akt zawiera również dokumenty ukazujące wielkie trudności jakie stwarzano Polakom w ich powrocie do kraju po wojnie. Np. zarządzenia Rady Ministrów ZSRR z lat 1948 1952 przyznające prawo do powrotu tylko niektórym kategoriom zesłańców, korespondencję w sprawie repatriacji oraz materiały ukazujące losy Polaków w obozach Gułagu. Dokumenty ukazujące skalę i formy represji Polaków, WKA znalazła również w zespołach: Rady Najwyższej ZSRR, sekretariatu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (meldunki oddziałów NKWD o likwidacji oddziałów AK w Polsce), Wydziału Więziennictwa MSW oraz Głównego Zarządu Obozów Pracy. Ogółem w tej grupie akt zbadano 283 jednostki archiwalne z których wybrano do skopiowania ok. 6,5 tys. stron.

2.2. DOKUMENTACJA UKRAIŃSKIEGO I BIAŁORUSKIEGO SZTABU RUCHU PARTYZANCKIEGO DOTYCZĄCA ROZPOZNANIA POLSKIEGO PODZIEMIA ZBROJNEGO Rozpoznanie to prowadzone było przez organa NKWD i wywiadu wojskowego. W ramach tego ostatniego zadanie to realizowane było m.in. przez wydziały rozpoznania sztabów ruchu partyzanckiego na Ukrainie, Białorusi i Litwie. Dokumenty dotyczące ich działalności znajdują się w Rosyjskim Ośrodku Przechowywania Zbiorów i Studiów Historycznych (ROPZiSH) oraz w Archiwum Ministerstwa Obrony FR w Podolsku. Tylko w tym pierwszym udało się WKA uzyskać niektóre dokumenty z rozpracowania polskich podziemnych organizacji partyzanckich (AK, POW) na Litwie oraz na Kresach Wschodnich o ogólnej objętości około 100 stron. Są to meldunki o składzie, obszarze i formach działania polskiego podziemia. Zawierają m.in. nazwiska i adresy dowódców, mieszkania kontaktowe, stan uzbrojenia polskich oddziałów. Głównie jednak przedstawiają ich polityczną podległość i cele. Przedstawiane są jako organizacje wrogie Związkowi Radzieckiemu, spotyka się też meldunki o aresztowaniach organizatorów podziemia na kresach wschodnich. W posiadaniu WKA jest również zbiorcze opracowanie o działaniu grup wywiadowczych Głównego Zarządu Wywiadowczego ACz (GRU) na terenie Polski w latach 1943 1945. Przygotowane one zostały już po wojnie przez szefostwo GRU dla kierownictwa partii. Uczy ono około 100 stron maszynopisu. Przedstawiono w nim ogólną informację o składzie, rejonach działania i rezultatach działalności wywiadowczej kilkunastu grup GRU. Były one wysyłane zarówno przez centralę GRU, jak i zarządy wywiadowcze 1 Frontu Białoruskiego i 1 Frontu Ukraińskiego. Przedmiotem ich zainteresowania, obok rozpoznania sił niemieckich na tyłach frontu, było również rozpracowanie polskiego podziemia, zwłaszcza AK i NSZ. W pozostałych archiwach w spisach inwentarzowych członkowie WKA odnajdywali znacznie więcej materiałów na ten temat, jednak nie były one

udostępniane polskim historykom, gdyż zawierają materiały z rozpoznania agenturalnego, objętego ścisłą tajemnicą. 2.3. MATERIAŁY DOTYCZĄCE DZIAŁALNOŚCI WOJSK NKWD W LATACH 1939 1950 W Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym udostępniono członkom WKA dokumenty wojsk NKWD dotyczące ich działalności na obszarach województwa białostockiego, północnego Mazowsza, Kujaw i Pomorza. Ukazują one działania sztabów i oddziałów wojsk NKWD na tym obszarze, skierowane m.in. przeciwko Armii Krajowej i innym organizacjom narodowym. Przedmiotem badań członków WKA były zespoły akt (fondy) Głównego Zarządu Wojsk Konwojowych, Zarządu Ochrony Szczególnie Ważnych Obiektów Przemysłowych i Linii Kolejowych, Zarządów wojsk NKWD, 1 Frontu Ukraińskiego, 2 i 3 Frontu Białoruskiego, białoruskiego okręgu wojskowego oraz dywizji, brygad i pułków, które działały w północno-wschodniej Polsce. Ogółem badaniami objęto 37 zespołów akt (ponad 200 teczek) z których skopiowano ponad 4,5 tys. stron dokumentów. Nie udało się jednak dotrzeć do najważniejszych dokumentów z operacyjnego rozpoznania polskiego podziemia zbrojnego. Jako bazujące na doniesieniach agenturalnych objęte są one ścisłą tajemnicą przez okres 75 lat. W skopiowanych dokumentach dominują meldunki dzienne dowódców poszczególnych szczebli, sprawozdania okresowe, w mniejszym stopniu dokumenty organizacyjne (struktura i obsada jednostek NKWD), rozkazy i wytyczne dla oddziałów NKWD. Na powyższy temat badania były prowadzone również w Archiwum Państwowym Federacji Rosyjskiej i OPZH D F. Ros. W rezultacie udało się odtworzyć system terroru NKWD na ziemiach północnej i wschodniej Polski oraz wejść w posiadanie cennych materiałów poznawczych dotyczących działań organów NKWD we wrześniu 1939 roku, losów polskich jeńców wojennych, internowanych żołnierzy AK i obywateli polskich, zwalczania struktur administracyjnych i

wojskowych polskiego państwa podziemnego. Materiały te odpowiadają na wiele pytań nurtujących historyków. Przybliżają one poznanie skali i zasięgu represji na ludności polskiej w latach 1939 1941 na kresach wschodnich i w okresie 1944 1947 na obszarze całej Polski. WKA w swoich badaniach koncentrowała się na prześledzeniu zagadnień związanych z działalnością AK i zwalczaniem jej przez wojska NKWD. Materiał jaki uzyskano na ten temat jest niezwykle cenny, zmieniający radykalnie dotychczasowe wyobrażenia o tym co działo się na Kresach Wschodnich i na obszarze całego kraju, jakie straty poniosła Armia Krajowa, jakie siły zostały użyte do pacyfikowania Polski. Dokumentacja wojsk NKWD podważa jednocześnie przez lata lansowaną tezę o misji wyzwoleńczej Armii Czerwonej, ukazując prawdę o środkach i metodach jakie zostały zastosowane w celu rozszerzenia imperialnych wpływów Związku Radzieckiego. 2.4. AKTA PROCESU SZESNASTU Podstępne aresztowanie przez Sierowa szesnastu przywódców polskiego państwa podziemnego i ich proces, stanowi jaskrawy przykład łamania przez organa NKWD wszelkich norm prawa międzynarodowego i traktowania Polski, jako obszaru pod bezpośrednim nadzorem sowieckim. Nieznane polskim historykom materiały dotyczące tego procesu zostamy odnalezione przez członków WKA w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej. Stanowią one cenne uzupełnienie Kolekcji Krajowej. Akta te nie zostały udostępnione w całości. W 8 teczkach, które badała WKA znajdują się nieznane w kraju protokoły przesłuchań Okulickiego, Bagińskiego, Jasiukowicza, Zwierzyńskiego, Bienia, Urbańskiego, Pajdaka, Czarnowskiego, Pużaka, Mierzwy, Michałowskiego, Stemler-Dąbskiego, Świeczkowskiego, Hermana, Stypułkowskiego, Chacińskiego i Jansona. Dokumenty zawierają ponadto indeks osób włączonych do sprawy oraz rękopiśmienne opracowania Leopolda Okulickiego z IV 1945 roku na temat Armii Krajowej i ekspertyza pt. Wartość niemieckiego żołnierza. Pomimo usilnych starań WKA nie otrzymała zgody na skopiowanie tych akt, dlatego najważniejszy z nich zeznanie generała L. Okulickiego nt. działalności

Armii Krajowej wysłane 5.04.1945 roku do Berii został przepisany odręcznie (75 stron). 2.5. WYKAZ 10 TYS. GÓRNIKÓW WYWIEZIONYCH W 1945 R. Z GÓRNEGO ŚLĄSKA I OPOLSZCZYZNY W zbiorach OPZH D w dokumentacji jenieckiej odnaleziono wydany drukiem w Poznaniu w 1946 roku spis prawie 10 tys. górników wywiezionych bezprawnie do obozów pracy w Związku Radzieckim. Napisany w języku polskim i rosyjskim stanowił podstawę starań o ich repatriację. Spis ten uzupełnia korespondencja w ww. sprawie. Dokumenty poza ustaleniem liczby i nazwisk wywiezionych górników stanowią kolejny przykład bezprawia na wielką skalę, realizowanego przez organa NKWD na obszarze Polski Ludowej, określanej oficjalnie suwerennym państwem. 3. POLSKIE REGULARNE FORMACJE ZBROJNE NA TERYTORIUM ZSRR 3.1. POSTANOWIENIA PAŃSTWOWEGO KOMITETU OBRONY (PKO) ZSRR DOTYCZĄCE FORMOWANIA ARMII GEN. ANDERSA I GEN. BERLINGA Postanowienia PKO były dokumentami o najwyższej randze państwowej. WKA miała do nich ograniczony dostęp w ROPZiSH, gdzie przechowywana jest część tych dokumentów (komplet postanowień PKO znajduje się w Archiwum Prezydenckim). Wybrano z nich postanowienia odnoszące się bezpośrednio do spraw polskich i Polaków w ZSRR w czasie II wojny światowej. W sumie odnaleziono i skopiowano 29 uchwał PKO z lat 1941 1945 dotyczących przesiedlenia ludności

polskiej w ZSRR, Armii gen. Andersa, 1 Dywizji Piechoty im. T Kościuszki oraz wywozu do ZSRR poniemieckich urządzeń przemysłowych z terenów Polski i Niemiec. Pierwsze dwa postanowienia nr 865 i 922 z listopada 1941 roku mówią o przesiedleniu Polaków do miejsc formowania armii gen. Andersa w Kotłas, Tockoje, Tatiszczewo i Buzułuk w liczbie 10.831, a następnie 36.500 osób zwolnionych z łagrów, więzień i osad specjalnych. Sprawę tych przesiedleń miał nadzorować NKWD, zaś przyjęcie i rozmieszczenie miały zabezpieczyć władze Kazachskiej SRR. Postanowienia nr 863 i 1064 z października i grudnia 1941 roku dotyczą utworzenia w ZSRR Armii Polskiej pod dowództwem gen. Andersa. Pierwsze ustala liczebność armii na 30.000 ludzi, drugie powiększa tę liczbę do 96.000 ludzi. Kolejne postanowienia dotyczą formowania 1 Dywizji im. T Kościuszki (nr 3294 z 6 maja 1943 roku) oraz Armii Polskiej w ZSRR (nr 5523 z 3 kwietnia 1944 roku). Załącznikiem do tej ostatniej jest tymczasowy Statut Rady Wojennej Armii Polskiej. 3.2. DOKUMENTACJA ARMII GEN. ANDERSA Materiały archiwalne przedstawiające problemy organizacyjne, zaopatrzeniowe oraz związane z ewakuacją armii Andersa na Bliski Wschód przechowywane są w Centralnym Archiwum Ministerstwa Obrony FR w Podolsku. Ze względu na brak formalnej umowy pomiędzy sztabami generalnymi Wojska Polskiego i Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej, członkowie WKA mieli do nich ograniczony dostęp. Do wglądu udostępniono zaledwie 18 teczek z sześćdziesięciu kilku, które znajdują się w tym archiwum. Wśród nich znalazły się protokoły posiedzeń polskosowieckiej komisji mieszanej, na których zapadały ustalenia odnośnie organizacji, struktury, liczebności, wyposażenia, kosztów itp. Armii Polskiej. Najcenniejsze dokumenty to korespondencja pełnomocnika Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej ds. formowania Armii Polskiej, gen. Panfiłowa i jego zastępcy gen. mjr

Żukowa, ich meldunki do Stalina i Berii o przebiegu formowania polskich jednostek, nastrojach oficerów i żołnierzy. Dokumenty te zawierają m.in. mało znane informacje o skali nasycenia poszczególnych dywizji i pułków oficerami łącznikowymi nie tylko NKWD, ale i Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. Bardzo cenne dla historyków wojskowych są cztery teczki dokumentów z rozkazami sztabu armii gen. Andersa, dowództw 5 i 6 DP oraz innych samodzielnych jednostek wchodzących w skład armii. Strona polska winna podjąć działania w sprawie udostępnienia całego zbioru i umożliwienia jego skopiowania. Z udostępnionych dzieł, członkowie WKA wybrali 8 grup dokumentów o łącznej objętości 232 kopii. Są to protokoły z posiedzeń radziecko-polskiej komisji ds. formowania armii gen. Andersa, postanowienie Stawki o uwolnieniu z więzień obywateli polskich, dokumenty dotyczące formowania, organizacji i zabezpieczenia mobilizacyjnego tworzącej się armii, raport o stanie 6 DP, i pismo gen. Andersa do pełnomocnika Naczelnego Dowództwa ACz w sprawie uzbrojenia 5 DP. 3.3. MATERIAŁY DOTYCZĄCE BITWY POD LENINO Dokumentacja organizacyjna, kadrowa, zaopatrzeniowa i inna dotycząca 1 DP im. T. Kościuszki, 1 Korpusu Polskiego i 1 Armii WP prawie w komplecie znajduje się w Centralnym Archiwum Wojskowym w Rembertowie. Dlatego w trakcie prac badawczych w Podolska nie natrafiono na nowe nieznane dotąd dokumenty dotyczące tej kwestii. Braki występowały natomiast w dokumentacji bitwy pod Lenino. Chodzi zwłaszcza o materiały 33 armii radzieckiej gen. Wasilija Gordowa, w składzie której 1 dywizja walczyła pod Lenino. Ostatecznie Wojskowej Komisji Archiwalnej udostępniono opis działań bojowych 1 DP sporządzony przez gen. Berlinga, meldunek gen. Gordowa do dowódcy Frontu Zachodniego gen. Sokołowskiego wraz z fragmentami przesłuchań jeńców niemieckich wziętych do niewoli w dniach 12 15 października 1943 roku oraz opis działań bojowych 1 DP autorstwa gen. mjr

Makarowa szefa Zarządu Politycznego Frontu Zachodniego. Ostatni dokument to notatka gen. Gordowa do Berlinga z przeprowadzonej przez niego kontroli w 2 pułku piechoty. Dokumenty te pozwalają bliżej poznać realia w jakich walczyli żołnierze kościuszkowcy pod Lenino. Materiały te uzupełnia kilkunastostronicowy raport gen. Berlinga i płk Sokorskiego o przebiegu bitwy pod Lenino z wnioskami krytykującymi sposób dowodzenia dywizją przez dowódcę 33 armii. Raport ten WKA uzyskała w ROPZ i SH. 4. DZIAŁANIA BOJOWE ARMII CZERWONEJ NA ZIEMIACH POLSKICH 4.1. AGRESJA ZWIĄZKU RADZIECKIEGO NA POLSKĘ W 1939 R. Główne dokumenty archiwalne, związane z agresją Związku Radzieckiego na Polskę we wrześniu 1939 roku znajdują się w Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym, w którym zgromadzone są zasadnicze zespoły wojskowych dokumentów Armii Czerwonej z lat 1918 1941. Zasadnicze dokumenty dotyczące wojskowego planowania i realizacji agresji przeciwko Polsce we wrześniu 1939 roku znajdują się w około 20 zespołach akt. Dotyczą one politycznego i militarnego przygotowania do agresji, działalności operacyjnej Frontu Białoruskiego i Ukraińskiego oraz działalności takich instytucji jak: Sztab Generalny (zarząd operacyjny, rozpoznawczy, mobilizacyjny, formowania itp.), Główny Zarząd Polityczny, sekretariat Ludowego Komisarza Obrony czy dowództwa Sił Powietrznych ZSRR. Cześć akt dotyczących września 1939 roku (a także wcześniejszych i późniejszych) badana jest obecnie przez specjalną komisję ze Sztabu Generalnego Armii Rosyjskiej i nie została udostępniona WKA. Znajdują się w niej dokumenty pierwszorzędnej wartości m.in. rozkazy ludowego komisarza obrony ZSRR marszałka