Prof. dr hab. inż. arch. Piotr Lorens Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej Gdańsk, dnia 30 września 2017r. Recenzja pracy doktorskiej mgr inż. Anny Bocian pt. Koncentracja budynków biurowych w europejskich miastach wykonanej na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej pod kierunkiem dr hab. inż. arch. Tomasza Ossowicza, prof. PWr 1. Podstawa opracowania Niniejsza recenzja została sporządzona na podstawie zlecenia prof. dr hab. inż. arch. Elżbiety Trockiej - Leszczyńskiej, Dziekana Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej z dnia 18 lipca 2017r. Przy jej opracowaniu kierowano się także opisem wymogów jakie spełniać winna rozprawa doktorska, zawartymi w ustawie. 2. Temat, cel, tezy i metoda pracy Tematem pracy mgr inż. Anny Bocian jest zagadnienie kształtowania (a właściwie funkcjonowania i powiązań) koncentracji budynków biurowych (co stanowi pojęcie szersze od powszechnie stosowanych parków biurowych, a jednocześnie dobrze oddające charakter analizowanych struktur), przy jednoczesnej próbie określenia rekomendacji do projektowania kolejnych tego typu założeń. Autorka definiuje przy tym analizowane przez siebie założenia jako spójne funkcjonalnie i przestrzennie całości urbanistyczne, których najważniejszą funkcja jest biurowa. Takie ujęcie stanowi zdaniem Recenzenta pewną nowość w literaturze przedmiotu (a przynajmniej w odniesieniu do prac opublikowanych w Polsce). Równocześnie, z uwagi na współcześnie zachodzące procesy rozwoju funkcji biurowych w polskich miastach, temat pracy uznać należy za aktualny i związany także z praktyką projektową. Podjęcie tego tematu Autorka uzasadnia w sposób kompleksowy, odnosząc się do znaczenia koncentracji zabudowy biurowej w procesie kształtowania przestrzeni współczesnych miast. Wskazuje przy tym zarówno na kwestie urbanistyczne, ekonomiczne i społeczne. Autorka zdaniem Recenzenta słusznie zaznacza także fakt iż tego typu założenia są często krytykowane przez badaczy współczesnych miast, a także iż w realiach polskich wiedza na temat ich funkcjonowania, metod kształtowania i ewentualnych konsekwencji dokonywanych wyborów projektowych nie jest powszechna. Tym samym Autorka analizując wszystkie te obszary wywodzi celowość (a wręcz niezbędność) zajęcia się przedmiotowym zagadnieniem. 1
W swoich badaniach Autorka bazuje na wnioskach z analizy literatury przedmiotu. Równocześnie zasadniczą cześć rozważań opiera na analizie czynników zdefiniowanych przez T. Zipsera w ramach prac nad paradygmatem decyzji przestrzennych. Wybrane czynniki zdefiniowane w ramach tych studiów zostały przebadane (w odniesieniu do analizowanych przypadków) metodami ilościowymi i jakościowymi. W konsekwencji wyniki badań Autorki stanowić mogą interesujący przyczynek nie tylko do badań nad koncentracjami budynków biurowych, ale także jako element współczesnej weryfikacji metody zaproponowanej przez T. Zipsera już jakiś czas temu. Jednocześnie stanowić one mogą dobrą podstawę do dalszych badań nad oboma zagadnieniami W kontekście takiego ujęcia uznać należy iż praca ma niezwykle interesujący charakter, jako że Autorka podjęła ważny z uwagi na współczesne procesy rozwoju i przekształceń miast temat, równocześnie podejmując się równocześnie wykorzystania (i w tym kontekście swoistej weryfikacji) elementów wypracowanego wcześniej paradygmatu. Należy także stwierdzić iż Autorka wychodząc od pytania o charakterystykę współczesnych koncentracji budynków biurowych w swojej rozprawie dotyka problemu określenia zasad kształtowania tego typu obszarów. Oznacza to iż praca ma znaczenie nie tylko naukowe ale i aplikacyjne, jako że wnioski w niej zawarte służyć mogą podejmowaniu prac o charakterze wdrożeniowym. Temat pracy uznać więc należy w kontekście powyższego omówienia za niezwykle ważny i aktualny, a wyniki pracy za ważny głos w dyskusji nad współczesnymi procesami rozwoju urbanistycznego. Równocześnie co istotne Autorka dobrze uzasadnia wybór tego tematu, a jej wywód potwierdza jego zasadność. We wstępie do pracy Autorka określa m.in. jej cel, przyjmując je jako: zbadanie zasad rozmieszczenia, funkcjonowania oraz budowy koncentracji budynków biurowych w wybranych miastach europejskich. Dodatkowo Autorka określa swój obszar zainteresowania, definiując go jako ich (tzn. koncentracji budynków biurowych) wymiar przestrzenny (uwarunkowania i struktura) w skali miasta, terenów przyległych, czyli najbliższego otoczenia oraz tylko obszaru koncentracji. Z zapisów tych Autorka wywodzi część dysertacji nazwaną pytania badawcze, określając je jako: Pkt. 1. Jaki wpływ mają walory miejsca, kontakty oraz kompozycja przestrzenna na lokalizacje koncentracji budynków biurowych w miastach europejskich? Pkt. 2. Czy istnieją powiązania pomiędzy koncentracjami budynków biurowych a zagospodarowaniem przyległych do nich terenów? Pkt. 3. Jaka jest struktura wewnętrzna koncentracji budynków biurowych? Pkt. 3.1. Jakie są charakterystyczne elementy struktury funkcjonalnej i przestrzennej koncentracji budynków biurowych? Pkt. 3.2. Czy koncentracje budynków biurowych generują na swoim obszarze powstawanie lokali usługowych, a jeżeli tak, to jakich? 2
Zapisy te wskazują na poprawnie choć niezwykle ambitnie sformułowane założenia dotyczące pracy. Dodać tu należy iż zdaniem Recenzenta pytania te doskonale korespondują ze strukturą pracy. Na potrzeby pracy Autorka nie sformułowała tez. Na potrzeby realizacji przyjętego tematu Autorka zebrała liczne doświadczenia zarówno w kontekście teorii jak i praktyki związane z przedmiotem pracy. Pozwoliły one na precyzyjne określenie stanu badań, który uznać należy za przedstawiony w sposób przekrojowy. Obejmuje on zarówno odniesienia do głównych wątków prowadzonych aktualnie badań, formułowanych teorii jak i prac wdrożeniowych podejmowanych w poszczególnych ośrodkach. Element ten zasługuje na ogromne uznanie z uwagi na tytaniczną wręcz pracę, jaką Autorka musiała wykonać przy okazji przeglądu istniejącej literatury. W kontekście w/w przeglądu docenić także należy przyjęte założenia co do metodologii badań. Autorka nie ogranicza się tu tylko do przeglądu literatury i analizy elementów paradygmatu decyzji przestrzennych, ale także a może przede wszystkim wykorzystuje prowadzone przez siebie badania terenowe oraz analizy własne wybranych koncentracji zabudowy biurowej. Dodać tu należy iż analizy te prowadzone są w interesujący sposób, wykorzystując zaawansowane narzędzia statystyczne oraz wskazują na bardzo duża umiejętność posługiwania się przez Autorkę dostępnymi danymi przestrzennymi. W konsekwencji można stwierdzić iż mamy do czynienia z niezwykle interesująco zarysowaną pracą, o przekrojowym i dojrzałym charakterze. Podsumowując dotychczasowe rozważania należy stwierdzić iż Autorka w sposób generalnie poprawny sformułowała temat, cel i pytania badawcze pracy. Autorka w swoich badaniach oparła się zarówno na badaniach literaturowych jak i na własnych badaniach nad omawianym zagadnieniem. Zawarty w pracy materiał pozwala także na stwierdzenie iż Autorka bardzo dobrze porusza się w omawianej problematyce. 3. Struktura pracy Praca liczy 303 ponumerowanych stron (z czego zasadniczy tekst pracy obejmuje 216 stron, reszta to załączniki), złożonych w jeden tom o formacie A4. W dysertacji wyodrębniono pięć zasadniczych rozdziałów, wprowadzenie oraz wnioski końcowe i rekomendacje (łącznie 7 numerowanych głównych części pracy). Jak wspomniano, treści pracy towarzyszą także załączniki (w tym ujednolicone w postaci tabel omówienia wyników badań prowadzonych w odniesieniu do wybranych realizacji) oraz streszczenia i spisy pozycji literatury, tabel i rycin. Wykaz bibliograficzny obejmuje łącznie 45 pozycji. Znakomita większość z nich jest ściśle związana z tematyką pracy i są to jednocześnie pozycje z ostatnich lat a więc bardzo aktualne. 3
Poszczególne rozdziały poświęcone są wyodrębniającym się zagadnieniom. Wstęp obejmuje określenie celu, tematu i pytań badawczych zadanych w pracy, poruszanych w niej problemów oraz zakresu i struktury pracy. Ta część pracy zarysowana jest niezwykle skrótowy, ale równocześnie bardzo precyzyjny sposób. W rozdziale 2 Autorka dokonała wyboru koncentracji budynków biurowych do prowadzonych przez siebie badań, określając przy tym zarówno etapy wyboru jak i przytaczając katalog wybranych koncentracji budynków biurowych. Wybór ten dokonany został w trzech etapach, obejmujących kolejno: selekcję miasta (na bazie jego pozycji w hierarchii miast), koncentrację na wybranym obszarze miasta, a następnie identyfikacje granic wybranego założenia / zespołu zabudowy biurowej. W procesie tym Autorka posługuje się aktualnymi klasyfikacjami (wynikającymi z literatury przedmiotu), skupiając się jednocześnie na miastach europejskich. W konsekwencji tych analiz Autorka definiuje finalną listę pięciu miast do dalszych analiz. Zasadnicza część analiz prowadzonych na potrzeby pracy została zawarta w rozdziałach 3-5, w których Autorka omawia kolejno: czynniki wpływające na lokalizację koncentracji budynków biurowych na obszarze miasta, powiązania koncentracji budynków biurowych z terenami przyległymi oraz strukturę wewnętrzną koncentracji budynków biurowych. Także w tej części badań Autorka wykorzystuje typy lokalizacji określone w literaturze przedmiotu. Na tej bazie dokonuje selekcji możliwych grup koncentracji zabudowy biurowej, z których ostatecznie wybiera po jednym przypadku badawczym dla każdego z analizowanych ośrodków. W kolejnym etapie analiz Autorka dokonuje delimitacji wybranych obszarów, także z wykorzystaniem zarówno metod ilościowych jak i jakościowych. Pozwoliło to na przejście do kolejnych etapów badań, związanych ze szczegółową analizą wybranych pięciu przypadków badawczych, w tym przedstawienia ich struktury oraz innych elementów kompleksowej charakterystyki w postaci ujednoliconych tabel i rycin. Dodać tu należy iż przeprowadzone analizy dotyczyły koncentracji budynków biurowych funkcjonujących już ponad dwie dekady, co oznacza iż stanowią one rozwinięte, dojrzałe struktury. Zakończeniem pracy są wnioski końcowe oraz rekomendacje. Wywiedzione z przeprowadzonych badań wnioski dotyczą głównie: - wpływu walorów miejsca, kontaktów oraz kompozycji przestrzennej na lokalizację koncentracji budynków biurowych; - istnienia powiązań pomiędzy koncentracjami budynków biurowych a terenami do nich przyległymi; - struktury wewnętrznej koncentracji budynków biurowych. Wnioski sformułowano poprawnie, są one także dobrze ugruntowane w przeprowadzonych analizach, badaniach i studiach. Natomiast stanowiące ich kontynuację rekomendacje dotyczą głównie projektowania i zarządzania rozwojem / funkcjonowaniem koncentracji budynków biurowych w odniesieniu do trzech branych pod uwagę etapów cyklu życia tychże, a więc: 4
planowania i rozwoju, użytkowania i zarządzania oraz rewitalizacji i regeneracji. Na tej bazie Autorka pokusiła się także o wskazanie kierunków dalszych badań w przedmiotowej materii. W odniesieniu do każdego z zasadniczych rozdziałów pracy Autorka określa najpierw stan badań w przedmiotowym zakresie, precyzyjnie definiuje przedmiot prowadzonych analiz, następnie je rozwija, podsumowując całość w sposób pozwalający na udzielenie jednoznacznych odpowiedzi na postawione we wprowadzeniu pytania badawcze. Przyjęta struktura pracy nie budzi wątpliwości Recenzenta. Obejmuje ona zarówno części wprowadzającą i podsumowującą, omówienie kwestii teoretycznych, odniesienia do wybranych studiów przypadku, ich szczegółowe omówienie oraz wywiedzenie przeprowadzonej analizy wniosków. Innymi słowy, ujęto w pracy zarówno sformułowanie celu badań i pytań badawczych, omówienie kontekstu badanego zagadnienia jak i przeprowadzenie szczegółowych badań w odniesieniu do wybranych lokalizacji. Na tej bazie przebadano wybrany problem naukowy, formułując szereg konkluzji go dotyczących. Tak więc uznać można iż praca spełnia cechy rozprawy doktorskiej. 4. Uwagi merytoryczne do zawartości pracy Jak już wspomniano, praca bardzo dobrze skonstruowana i spójna pod względem merytorycznym a poszczególne rozdziały stanowią dobrze uzupełniające się nawzajem elementy. Dodać należy iż Autorka świadomie najpierw określiła kontekst zagadnienia, następnie przeprowadziła analizę wybranych przypadków, a następnie omówiła wnioski dotyczące wykorzystania omówionych wcześniej kwestii w szerszym kontekście. Niezależnie od tych rozważań natury ogólnej, Recenzent dostrzegł w pracy parę elementów o charakterze dyskusyjnym, wymagających ewentualnego wyjaśnienia w trakcie publicznej obrony pracy. Wymienić tu należy m.in.: - wątpliwość co do słuszności wykorzystania teorii K. Lyncha w procesie delimitacji obszarów koncentracji zabudowy biurowej (str. 18) oraz m.in. definicji stylu (kompozycji przestrzeni) tychże (str. 103); - brak przytoczenia prac polskich badaczy omawianego zjawiska Recenzent wnosi o wyjaśnienie czy faktycznie nikt w Polsce nie zajmował się dotychczas podejmowaną przez Autorkę problematyką; - pytanie o szczegółową metodę badania inercji struktury (bazująca na datowaniu zabudowy) w oparciu do dane satelitarne (str. 132 i dalej). Przedstawione pytania, zastrzeżenia i uwagi nie mają jednak znaczenia zasadniczego dla ogólnej bardzo pozytywnej oceny pracy. 5
5. Uwagi redakcyjne Praca została przygotowana niezwykle starannie pod względem graficznym i edytorskim. Wzbogaceniem tekstu pracy są liczne tabele i ryciny, w tym w części opracowane lub przetworzone przez Autorkę. Jednocześnie szereg informacji istotnych dla prowadzonego wywodu oraz ilustrujących wyniki szczegółowych badań i analiz Autorka zamieściła w licznych załącznikach do pracy. Zabieg ten pozwolił na unikniecie przeładowania zasadniczej treści pracy nadmiarem informacji o charakterze szczegółowym, co powoduje iż pracę bardzo dobrze się czyta. Jest ona zrozumiała nawet dla osób nieprzygotowanych do głębszej refleksji nad złożonością wykorzystywanych metod analitycznych, co jest jej zdecydowanym walorem. Autorka posługuje się także bardzo dobrym, dojrzałym językiem. Nie budzi także wątpliwości warsztat naukowy pracy Autorka w sposób bardzo dobry posługuje się przypisami oraz powołaniami literaturowymi. Elementem dyskusyjnym jest natomiast podzielenie omówienia stanu badań na poszczególne zagadnienia i przyporządkowanie ich poszczególnym rozdziałom. Co prawda pozwala to na odniesienie problematyki analizy stanu badań wprost do omawianego zagadnienia, z drugiej strony jednak powoduje iż w pracy brak zarysowanego całościowo obrazu stanu badań. Uwagę zwraca także dość krótka lista wykorzystanej literatury. Recenzent zdaje sobie sprawę iż wynika to może z niewielkiej ilości możliwych do wykorzystania aktualnych pozycji, nie mniej jednak skrótowość tej listy budzić może pewne wątpliwości. 6. Wnioski końcowe Autorka w przedstawionej rozprawie jednoznacznie sformułowała cel badań oraz postawiła szereg pytań badawczych. Cel pracy uznać należy za w pełni zrealizowany. Tym samym, niezależnie od zgłoszonych w recenzji drobnych uwag i zastrzeżeń, w mojej opinii rozprawa doktorska mgr inż. Anny Bocian spełnia kryteria stawiane przed rozprawami doktorskimi albowiem rozwiązuje postawiony problem badawczy, wykazując się przy tym ogólną wiedzą teoretyczną w wybranej dziedzinie. Na tej podstawie stawiam wniosek o przyjęcie recenzowanej pracy jako rozprawy doktorskiej i dopuszczenie jej do publicznej obrony. Równocześnie z uwagi na niezwykle wysoki poziom merytoryczny pracy wnioskuję o jej wyróżnienie. Uważam także iż należy rozważyć opublikowanie pracy lub jej skrótu (w formie monografii naukowej lub artykułu), albowiem stanowić ona może istotną pozycję w literaturze przedmiotu, przydatną zarówno dla kolejnych badaczy omawianego zagadnienia jak i dla praktyków urbanistów, inwestorów, władz miejskich zajmujących się planowaniem i realizacją znaczących założeń urbanistycznych zdominowanych przez funkcje biurowe. 6