Materiały szkoleniowe. Kurs D1. wersja 2.01

Materiały szkoleniowe Kurs D1 wersja 2.01 Podstawy administracji szkolną pracownią informatyczną Windows NT 4.0 + SBS 4.0 PL (pakiet MEN) edycja 2001 Opracował: mgr inż. Tomasz Chudzikiewicz Centrum Kształcenia Praktycznego Wrocław 2001

Str. 1 Spis treści: Rozdział 1. Sprzęt, zasoby systemowe i BIOS...3 1.1 Sprzęt i oprogramowanie dostarczane w ramach projektu 2001... 3 1.2 Zasoby systemowe... 5 1.3 Konfiguracja BIOS-u.... 7 Rozdział 2. Organizacja dysku, podstawy MS-DOS...10 2.1 Wstęp do organizacji dysku...10 2.2 Podział dysku na partycje...12 2.3 Formatowanie dysków...16 2.4 Podstawy MS-DOS...16 Rozdział 3. Instalacja i konfiguracja Windows 98...19 3.1 Instalacja systemu Windows 98...19 3.2 Wstęp od instalacji urządzeń w Windows 98...20 3.3 Instalacja karty graficznej....22 3.4 Instalacja innych urządzeń np. karty sieciowej...23 3.5 Instalacja modemu...25 3.6 Instalacja sterowników do płyty głównej...26 3.7 Konfiguracja połączenia Dial-up (np. z Internetem)...26 3.8 Narzędzia systemowe...30 Rozdział 4. Wstęp do sieci, konfiguracja sieci w Windows 98...32 4.1 Wstęp do sieci...32 4.2 Instalacja i konfiguracja sieci w Windows 98...42 4.3 Sieć równoprawna (peer to peer) w Windows 98...45 4.4 Narzędzia diagnostyczne dla sieci TCP/IP...47 Rozdział 5. Instalacja Systemu Windows NT 4.0 Server...49 5.1 Wygenerowanie dyskietek instalacyjnych...49 5.2 Faza tekstowa instalacji...49 5.3 Faza graficzna instalacji...50 5.4 Instalacja Service Pack...53 5.5 Instalacja karty graficznej...53 5.6 Zmiana ustawień regionalnych...54 Rozdział 6. Instalacja serwera Win NT/SBS i klienta Win 98 edycja 2000...55 6.1 Instalacja serwera NT/SBS...55 6.2 Instalacja stacji roboczej Windows 98...57 Rozdział 7. Instalacja serwera Win NT/SBS i klienta Win 98 edycja 2001...59 7.1 Instalacja serwera NT/SBS...59 7.2 Instalacja stacji roboczej Windows ME...65 Rozdział 8. Oprogramowanie antywirusowe...68 8.1 Rodzaje wirusów...68 8.2 Instalacja AVP...69 8.3 Monitor AVP...70 8.4 Centrum Sterowania AVP Monitor AVP...70 8.5 Centrum Sterowania uaktualnianie bazy...73 8.6 Centrum Sterowania - Skaner...74 8.7 Centrum Sterownia - Ustawienia...75 Rozdział 9. Rozpoczęcie pracy z serwerem...77 9.1 Zalogowanie do domeny...77

Str. 2 9.2 Okno dialogowe Windows NT Security...78 9.3 Administracja dyskami serwera....78 9.4 Uruchomienie i zamknięcie systemu...79 Rozdział 10. Administracja kontami użytkowników i grup...81 10.1 Konto użytkownika i grupy....81 10.2 Zakładanie kont użytkowników...83 10.3 Modyfikowanie ustawień zaawansowanych kont użytkowników...86 10.4 Zasady wykorzystania kont...88 10.5 Zarządzanie grupami użytkowników...89 10.6 Prawa użytkowników...91 Rozdział 11. Zarządzanie zasobami dyskowymi serwera...93 11.1 Ochrona zasobów sieciowych za pomocą uprawnień do udostępnianych folderów...93 11.2 Ochrona zasobów sieciowych za pomocą uprawnień NTFS...95 Rozdział 12. Profile użytkowników i założenia systemowe...100 12.1 Profile użytkowników....100 Rozdział 13. Literatura...105

Str. 3 Rozdział 1. Sprzęt, zasoby systemowe i BIOS 1.1 Sprzęt i oprogramowanie dostarczane w ramach projektu 2001 1.1.a. Serwer 1 szt. Model: ADAX s ALFA 800 40 - Procesor Intel Celeron 800 MHz - Płyta główna GIGABYTE Intel 810E - Pamięć SDRAM 128 MB DIMM - Karta graficzna na płycie głównej - Karta dźwiękowa na płycie głównej - Dysk twardy 40 GB Ultra DMA - CD-RW Multi 7700A 12/10/32 - Napęd CD-ROM x 50 - Napęd dyskietek 3.5" - 1.44 MB - Obudowa Tower ATX PS 200W MD 606A - Karta sieciowa Ethernet 100/10 Genius TXRII - Modem zewnętrzny DeskLink 56K - Monitor kolorowy 15 cali - Głośniki SP 606 120W aktywne, mikrofon - Klawiatura Windows 98 PS/2 - Mysz PS/2 - Drukarka HP OfficeJet G55 1.1.b. Stacja robocza - 9 szt. Model: ADAX s ALFA 800 20 - Procesor Intel Celeron 800 MHz - Płyta główna GIGABYTE Intel 810 E - Pamięć SDRAM 64 MB DIMM - Karta graficzna na płycie głównej - Karta dźwiękowa na płycie głównej - Dysk twardy 20 GB Ultra DMĄ - Napęd CD-ROM x 50 - Napęd dyskietek 3.5" - 1.44 MB - Obudowa Tower ATX PS 200W MD 606A - Karta sieciowa Ethernet 100/10 Genius TXRII - Monitor kolorowy 15 cali - Mikrofon stacjonarny, słuchawki - Klawiatura Windows 98 PS/2 - Mysz PS/2

Str. 4 1.1.c. Oprogramowanie i licencje Dostawca: Microsoft CD Kolekcja do automatycznej instalacji pracowni zawierająca: - Serwer: SBS 4 + Office 2000 Pro - Stacje robocze: Windows Me + Works2000 Dostawca: Integrator Licencyjne potwierdzenie (kopie licencji): - licencji MOLP-a SBS 2000 i 25 licencji klienckich (dzięki czemu gimnazja będą mogły korzystać z SBS 4, lub SBS 2000 w przyszłości) - MOLP Office XP (dzięki czemu gimnazja będą mogły korzystać z Office 2000 Professional, lub Office XP w przyszłości) - MOLP Visual Studio 6.0 - licencje OEM Works 2000 i Windows XP Nośniki: - nośniki SBS 2000 + licencje klienckie - nośniki Office XP - nośniki Visual Studio 6.0 1.1.d. Oprogramowanie serwera - Small Business Server 4.0a PL o Windows NT 4.0 EN o Service Pack 6.0a o Exchange Server 5.0 o SQL 7.0 o IIS 3.0 o Proxy Server 2.0 - Internet Explorer 5.0 PL - Outlook Express 5.0 PL - Net Meeting 3.01 - Office 2000 Professional PL - Works 2000 PL - Visual Studio 6.0 1.1.e. Oprogramowanie stacji roboczej - Windows ME PL - Internet Explorer 5.5 PL - Outlook Express 5.5 PL - Works 2000 PL - Outlook 2000 PL - Front Page 2000 PL

Str. 5 1.2 Zasoby systemowe. 1.2.a. Wstęp Wszystkie urządzenia peryferyjne, najróżniejsze karty rozszerzeń, aby mogły poprawnie komunikować się z resztą systemu komputerowego muszą otrzymać zasoby systemowe. Odpowiednie rozdzielenie adresów wejścia-wyjścia (I/O), przerwań i kanałów DMA między wszystkimi elementami systemu jest gwarancją poprawnego działania komputera. Za przydział zasobów odpowiedzialny jest BIOS (oprogramowanie zapisane w pamięci stałej komputera, zapewniające współpracę między poszczególnymi jego komponentami), system operacyjny a czasami użytkownik, który musi sam przydzielić odpowiednie przerwania, kanały DMA oraz adresy I/O. Większość kart rozszerzeń podczas współpracy z systemem komputerowym korzysta z mechanizmu przerwań. Urządzenia te o wykonaniu określonych działań informują system komputerowy generując sygnał zwany przerwaniem. Po otrzymaniu przerwania procesor wstrzymuje na chwilę działanie aktualnie wykonywanego programu i przechodzi od obsługi otrzymanego przerwania. Najprościej można to przedstawić na przykładzie działania klawiatury. Po przyciśnięciu przycisku na klawiaturze komputer na chwilę przerywa normalną pracę i wyświetla znak na monitorze. Komputery klasy PC mogą korzystać jedynie z 16 przerwań sprzętowych. Część z tych przerwań jest wykorzystywana przez podstawowe elementy systemu, takie jak zegar systemowy, klawiatura, porty szeregowe, równoległe, napęd dyskietek, zegar czasu rzeczywistego, koprocesor numeryczny czy dysk twardy komputera. Dla urządzeń dodatkowych pozostaje zatem niewielka ilość wolnych przerwań. Instalując w komputerze kartę graficzna, dźwiękową, sieciową, modem, kartę do zgrywania obrazu czy kontroler dysków SCSI należy zadbać, aby nie dochodziło do konfliktów przerwań, gdyż komputer nie będzie działał prawidłowo. Pewną trudność sprawia także fakt, iż niektóre urządzenia mogą współpracować jedynie z określonymi numerami przerwań. Podczas konfigurowania urządzeń powinniśmy opierać się na przedstawionym poniżej schemacie standardowym. - IRQ0 Zegar systemowy. Przerwanie niedostępne dla użytkownika. - IRQ1 Klawiatura. Przerwanie niedostępne dla użytkownika. - IRQ2 Wykorzystywane do różnych zastosowań wewnętrznych. Przerwanie dostępne dla użytkownika tylko w wyjątkowych wypadkach. - IRQ3 Port szeregowy COM2. Wyłączenie przerwania możliwe tylko na poziomie BIOS-u. - IRQ4 Port szeregowy COM1. Wyłączenie przerwania możliwe tylko na poziomie BIOS-u. - IRQ5 Port drukarki LPT2. - IRQ6 Napędy dyskietek. Przerwanie niedostępne dla użytkownika. - IRQ7 Port drukarki LPT1. Wyłączenie przerwania możliwe tylko na poziomie BIOS-u. - IRQ8 Zegar czasu rzeczywistego CMOS. Przerwanie niedostępne dla użytkownika. - IRQ9 Wykorzystywane do różnych zastosowań wewnętrznych. Przerwanie dostępne dla użytkownika tylko w wyjątkowych wypadkach. - IRQ10 Wolne. - IRQ11 Wolne. - IRQ12 Wolne. - IRQ13 Koprocesor numeryczny. Przerwanie niedostępne dla użytkownika. - IRQ14 Dysk twardy lub CDROM, pierwszy kontroler IDE. Przerwanie niedostępne dla użytkownika. - IRQ15 Dysk twardy lub CDROM, drugi kontroler IDE. Urządzenia pracujące na magistrali PCI umożliwiają wykorzystanie współdzielenia przerwań, tzw. IRQ Sharing. Teoretycznie jedna linia IRQ powinna wystarczyć do obsługi kilku współpracujących komponentów. Jednak obecnie nie wszystkie urządzenia potrafią poprawnie pracować przy współdzieleniu przerwania.

Str. 6 Drugim zasobem systemowym wykorzystywanym przez karty rozszerzeń są kanały DMA. Aby zmniejszyć obciążenie procesora i zwolnić go z wykonywania podstawowych zadań (np. kontroli stacji dyskietek), architekturę PC wzbogacono kontrolerem DMA (Direct Memory Access - bezpośredni dostęp do pamięci). Układ ten umożliwia bezpośredni zapis oraz odczyt danych do i z pamięci operacyjnej. Wykonuje on samodzielnie, zlecone przez procesor, operacje transferu danych. Procesor może w tym czasie realizować inne zadania. Obecnie każdy komputer PC ma 8 kanałów DMA. Kanały 0-3 mają szerokość 8 bitów, a 4-7 są 16-bitowe. Na stałe zarezerwowano kanał 0 dla potrzeb kontroli pamięci operacyjnej i 2 dla napędu dyskietek. Z DMA korzystają karty muzyczne (kanały 1 i 5) oraz port równoległy, jeśli pracuje w trybie EPP (z reguły DMA 3). Zatem schemat wykorzystania DMA przedstawia się następująco: - DMA 0 Przeznaczony do zastosowań wewnętrznych. - DMA 1 Wolny. Często rezerwowany przez karty dźwiękowe. - DMA 2 Obsługuje napędy dyskietek. Kanał niedostępny dla użytkownika. - DMA 3 Wykorzystywany przez port równoległy w trybie EPP. - DMA 4 Przeznaczony do zastosowań wewnętrznych. Kanał niedostępny dla użytkownika. - DMA 5 Wolny. Często rezerwowany przez karty dźwiękowe. - DMA 6 Wolny. - DMA 7 Wolny. Nie wszystkie urządzenia podczas pracy wykorzystują przerwania oraz kanały DMA, natomiast wszystkie urządzenia muszą znajdować się w przestrzeni adresowej I/O (wejścia/wyjścia). Przy pomocy odpowiednich portów I/O system komputerowy może komunikować się z urządzeniami peryferyjnymi. Adres I/O jest adresem 16-bitowy, zatem od 0x0000 do 0xFFFF. Większość kart rozszerzeń korzysta z kilku czy nawet kilkunastu adresów I/O, jednak podczas konfiguracji podaje się zazwyczaj adres bazowy (pierwszy wykorzystywany adres). Niektóre urządzenia np. porty szeregowe i równoległe mają ustalone adresy i nie można ich zmieniać. - 0x03F8 Port szeregowy COM1-0x02F8 Port szeregowy COM2-0x03E8 Port szeregowy COM3-0x02E8 Port szeregowy COM4-0x0378 Port równoległy LPT1-0x0278 Port równoległy LPT2-0x0220 Karta muzyczna - 0x0320 Karta muzyczna, kontroler MIDI Parę lat temu wszystkie karty rozszerzeń wymagały od użytkownika ręcznego ustawienia zasobów systemowych za pomocą zworek umieszczonych na kartach. Po wybraniu odpowiednich ustawień wystarczyło jedynie skonfigurować sterownik, a urządzenie działało prawidłowo. Problem zaczynał się wówczas, gdy w komputerze instalowano wiele modułów dodatkowych, wówczas ustalenie wolnych zasobów systemowych zabierało bardzo dużo czasu. Dlatego też od paru lat producenci zaczęli wycofywać z użycia urządzenia zwane "Legacy" (sprzęt niezgodny ze standardem PnP - Plug and Play), do którego najczęściej zaliczamy karty rozszerzające pracujące na magistrali ISA. Najnowsza technologia Plug and Play (czyli włącz i działaj), wyręcza w pewnym stopniu użytkownika z obowiązku ustawiania zasobów systemowych. Jej ogólna zasada działania jest dość prosta. Po włączeniu komputera BIOS (zgodny ze standardem plug and play) sprawdza, czy zainstalowane są karty ISA, których ustawień nie można zmieniać w sposób dynamiczny. W następnej kolejności przydzielane są wolne zasoby dynamicznie konfigurowalnym kartom PCI. Wynik tych operacji noszący nazwę ESCD (Extended System Configuration Data) zapisywany jest w nieulotnej pamięci,

Str. 7 tak aby przy każdym kolejnym starcie komputera BIOS mógł porównać ustawienia sprzętu i (jeśli nic nie zostało zmienione) automatycznie odtworzyć ostatnią poprawnie działającą konfigurację. Także sam system operacyjny Windows 95 lub 98 potrafi przydzielać zasoby systemowe, nawet wtedy, gdy BIOS nie obsługuje standardu Plug and Play. 1.2.b. Zasoby w Windows 98 W systemie Windows 9x można podejrzeć aktualne wykorzystanie zasobów systemowych. W tym celu z Panelu sterowania należy wybrać System, a następnie Menadżer urządzeń, potem Właściwości komputera. Rys. 1.1 Właściwości Systemu Rys. 1.2 Właściwości Komputera 1.3 Konfiguracja BIOS-u. 1.3.a. BIOS (Basic Input Output System) można nazwać pomostem łączącym poszczególne elementy komputera ze sobą. Jest to niewielki program zapisany w nieulotnej pamięci, stanowiący integralną części płyty głównej. To BIOS niweluje różnice konstrukcyjne płyt głównych różnych producentów. Oferuje procedury obsługi standardowych układów i urządzeń wejścia/wyjścia, z których może korzystać system operacyjny. Podczas startu komputera BIOS jest odpowiedzialny za przeprowadzenie podstawowego testu sprawdzającego poszczególne jego składniki (pamięć, procesor, napędy dyskowe, zegar). Odpowiedzialny jest także za przydział zasobów systemowych, a także za przygotowanie do pracy (zainicjowanie) wszystkich elementów systemu komputerowego. W tej samej pamięci co BIOS, znajduje się program SETUP służący do konfiguracji najważniejszych elementów systemu zintegrowanych z płytą główna. Wejście do SETUP-u jest możliwe po poprawnym przejściu testu komputera np. w momencie, kiedy na ekranie monitora podczas startu pojawi się napis Press [Del] to Enter SETUP. Jest to wskazówka, że należy wcisnąć na klawiaturze przycisk Del. Sposób wejścia do SETUP-u zależy od producenta BIOS-u. Obecnie największą popularnością cieszy się BIOS firmy Award (opisywana sytuacja), ale spotykany jest też BIOS takich firm jak AMI, Phoenix. Wówczas wejście do SETUP-u może być inaczej rozwiązane. Główne okno SETUP-u może wyglądać tak jak na poniższym rysunku.

Str. 8 Rys. 1.3 Główne menu SETUP-u firmy Award Do poruszania się po menu SETUP-u korzystamy z klawiszy kursora, zatwierdzamy wybraną pozycję klawiszem Enter, a zmiana dostępnych opcji jest możliwa klawiszami PageUp i PageDown. Ponieważ SETUP występuje niemal wyłącznie w angielskojęzycznej wersji i w dodatku używane jest specyficzne techniczne słownictwo trzeba bardzo ostrożnie podchodzić do większości opcji i uważać co się zmienia. W większość opcji możemy wybrać dwie wartości Enable - opcja aktywna i Disable - nieaktywna. Rys. 1.4 Główne menu SETUP-u firmy Phoenix. Obecnie we wszystkich komputerach BIOS jest zapisany w pamięci Flash-ROM, którą można wielokrotnie zapisywać. Daje to nam możliwość uaktualniania BIOS-u na nowszą wersję, zawierającą poprawiony kod programu np. rozszerzony o obsługę nowych urządzeń. Nowe wersje dostępne są w Internecie na stronach producentów płyt głównych. 1.3.b. Poniżej przedstawiono podstawowe funkcje, które można bez większego ryzyka zmieniać i które mogą okazać się przydatne. Założenie haseł na wejście do SETUP-u i uruchomienie komputera. BIOS pozwala na zabezpieczenie hasłem startu komputera i/lub dostępu do SETUPu. Opcja: Security Option (z menu BIOS FEATURES SETUP) może być ustawiona na System co spowoduje konieczność podawania hasła przy każdorazowym starcie komputera. Ustawienie Setup powoduje, że BIOS będzie blokować dostęp do

Str. 9 SETUP-u dla niewtajemniczonego użytkownika. Hasło dla użytkownika (ustawiane w User Password) umożliwia tylko uruchomienie komputera bez możliwości wejścia do SETUP-u. Natomiast ustawienie hasła w opcji Supervisor Password blokuje dostęp do SETUP-u. Automatyczne wykrywanie dysków twardych. W przypadku jeśli do komputera wkładamy nowy dysk i nie znamy jego specyficznych parametrów, należy wybrać w BIOS-ie opcję Hard Disk Detection. Zostaje wtedy rozpoznana automatycznie liczba głowic, cylindrów i sektorów twardego dysku. Jest to dobra metoda sprawdzenia fizycznego połączenia dysku twardego w przypadku problemów z uruchomieniem się systemu operacyjnego. Wyszukiwanie systemu operacyjnego. Normalnie system operacyjny jest ładowany z dysku twardego i nie ma potrzeby, aby komputer przy starcie przeszukiwał stację dysków w celu odnalezienia dyskietki z systemem operacyjnym. Dlatego też opcja Boot Sequence (z menu BIOS FEATURES SETUP) powinna być ustawiona na C only. W ten sposób możemy ustrzec się przed wirusami infekującymi boot sektor. Oprócz dysków IDE mamy możliwość wyboru również napędów ZIP, LS-120, CD-ROM oraz napędy SCSI. Jeżeli chcemy uruchomić komputer z CD-ROM-u to należy wybrać CD-ROM,C,A. W nowszych wersjach BIOS-u wyboru dokonujemy ustawiając odpowiednio opcje First Boot Device, Second Boot Device, Third Boot Device, Fourth Boot Device pierwsze, drugie, trzecie, czwarte urządzenie boot ujące. Konfiguracja zasobów - PNP/PCI Configuration. BIOS odpowiedzialny jest za konfigurację komponentów komputera. Jeśli jednak opcję PNP OS Installed ustawimy na Yes BIOS przydzieli jedynie zasoby tym komponentom, które niezbędne są do uruchomienia komputera. Za konfigurację wszystkich pozostałych elementów sprzętowych odpowiedzialny będzie system operacyjny obsługujący standard Plug and Play - na przykład Windows 9x. Jeżeli nie korzystamy z systemu wspierającego PnP np. MS-DOS to opcja ta powinna być ustawiona na No. W SETUP-ie możemy określić czy zasoby mają być w pełni automatycznie rozdzielane przez BIOS, czy też chcemy ten proces kontrolować. W opcji Resources Controlled By możemy wybrać Auto lub Manual. Pierwsza opcja gwarantuje poprawne działanie tylko wtedy, gdy komputer zbudowany jest wyłącznie na bazie komponentów Plug and Play. Jeśli używamy starszych kart ISA, możemy przydzielić im wymagane zasoby korzystamy przy tym z opcji IRQ-x/DMA-x Assigned to. Teraz wybierając opcję Legacy ISA lub PCI/ISA PnP, możemy każdy z zasobów przydzielić albo karcie ISA, albo dodać do puli zasobów Plug and Play. Oszczędzanie energią - Power Management. Opcja Power Management umożliwia wyłączenie lub włączenie funkcji oszczędzania energii. W większości przypadków mamy do wyboru trzy profile: o wysokim (Max Saving), niskim (Min Saving) lub definiowanym przez użytkownika (User Define) stopniu oszczędności. Ustawiając w opcji PM Control by APM Yes możemy przekazać systemowi operacyjnemu wyposażonemu w mechanizmy Advanced Power Management (Windows 9x) kontrolę nad funkcjami oszczędzania energii. Przywrócenie ustawień fabrycznych. Jeżeli dokonaliśmy zmiany różnych ustawień i nasz komputer przestał działać poprawnie możemy skorzystać z dwóch opcji: Load BIOS-Defaults i Load SETUP- Defaults. Pierwszy rodzaj ustawień definiowany jest przez producenta BIOS-u, tak aby możliwe było uruchomienie komputera nawet w najuboższej konfiguracji sprzętowej. Z kolei parametry SETUP-Defaults określane są przez producenta płyty głównej z myślą o uzyskaniu maksymalnej wydajności systemu przy zachowaniu jego stabilności.

Str. 10 Rozdział 2. Organizacja dysku, podstawy MS-DOS 2.1 Wstęp do organizacji dysku Kupując nowy dysk twardy dostajemy urządzenie, które nie jest w pełni przygotowane do pracy. Po poprawnie przeprowadzonej instalacji w komputerze, dysk stanie się widoczny dla komputera, a ściśle mówiąc dla BIOS-u jako urządzenie fizyczne z określoną ilością głowic, cylindrów, sektorów i o określonej pojemności. Aby można było zainstalować na nowym dysku oprogramowanie w pierwszej kolejności należy podzielić dysk na strefy zwane partycjami. Bardzo ogólnie rzecz ujmując partycje są to wydzielone miejsca na dysku, które mogą samodzielnie istnieć jako tzw. dyski logiczne. Na jednym dysku fizycznym możemy stworzyć cztery podstawowe partycje. Z każdej z nich może startować system operacyjny (oznaczonej jako aktywna). Istnieje też inny rodzaj partycji, partycja rozszerzona. Na jej obszarze możemy utworzyć dodatkowe dyski logiczne, z jednym małym ograniczeniem, nie będzie mógł z nich startować system operacyjny oparty o MS-DOS, zatem Windows 9x. Partycje dzielą nasz dysk fizyczny na mniejsze logiczne części, z których każda staje się niezależną częścią systemu. Jednak obecnie przeważnie stosuje się tylko jedną podstawową partycję, która wykorzystuje całe dostępne miejsce na dysku. Do zarządzania partycjami służy specjalny program fdisk, który jest dostarczany np. z systemem MS-DOS lub Windows 9x. Przy jego pomocy możemy założyć, usunąć partycję podstawową lub rozszerzoną. Podstawową strukturą danych na pierwszym dysku twardym jest główny rekord ładujący dysku twardego (MBR, Master Boot Record). Zajmuje on pierwszy sektor na dysku. Na początku MBR znajduje się program odszukujący i ładujący zawartość pierwszego sektora aktywnej partycji podstawowej. Zazwyczaj znajduje się tam program ładujący system operacyjny. Końcową część MBR stanowi 4-elementowa tablica partycji opisująca podział dysku. Jedna z partycji powinna posiadać znacznik A aktywna, z niej startować będzie system operacyjny. Każda partycja, dysk logiczny, dyskietka w pierwszym sektorze posiada rekord ładujący (Boot Record) system operacyjny. Zawiera on także informację o położeniu partycji na dysku. W czasie ładowania systemu z dysku twardego najpierw ładowany i wykonywany jest program zawarty w MBR. Interpretuje on zawartość tablicy partycji w celu odnalezienia partycji aktywnej, z której będzie ładowany system. W przypadku systemów opartych na MS-DOS w Boot Recordzie aktywnej partycji znajduje się program ładujący system operacyjny. Aby system operacyjny widział dysk, partycje należy sformatować. Formatowanie przygotowuje dysk, tak aby system operacyjny mógł zapisywać na dysku pliki i katalogi. Tworzy strukturę logiczna umożliwiającą dostęp do obszaru danych, w którym zapisywane będą informacje, ta struktura nazywana jest systemem plików (file system). Dysk fizycznie podzielony jest na sektory o wielkości 512B, natomiast obszar danych podzielony jest na jednostki alokacji zwane klastrami. Jeden klaster może składać się z wielu sektorów, zależy to od systemu plików i od wielkości partycji. Klaster może mieć rozmiar od 512B do 64KB.

Str. 11 Różne systemy operacyjne korzystają z różnych systemów plików. Poniżej przedstawione jest zestawienie systemów plików wykorzystywanych przez systemy operacyjne firmy Microsoft. FAT Najstarszy system plików wykorzystywany w dyskach o malej pojemności. Jego wersja z adresacją 12-bitową (FAT12) wykorzystywana jest na dyskietkach, natomiast wersja 16-bitowa (FAT16) do obsługi partycji o wielkości do 2GB (dla Windows NT to 4GB). Wielkość klastra zależy od wielkości partycji, przy 2GB to 32KB. Starsze wersje umożliwiały zapisywanie plików o nazwie 8+3 znaki, dopiero nowsze zwane VFAT niwelowały to ograniczenie zwiększając długość nazwy do 255 znaków. FAT32 Nowsza wersja systemu FAT o adresacji 32-bitowej, a zatem umożliwia obsługę bardzo dużych dysków. Zmniejszyła się też wielkość klastra do 4KB przy partycji do 8GB, 8KB do 16GB, 16KB do 32GB, 32KB powyżej 32GB. NTFS System plików wykorzystywany w serwerach, umożliwia obsługę bardzo dużych dysków (adresacja 32-bitowa, obecnie 64-bitowa). Zapewnia wysoki poziom bezpieczeństwa danych przez prawa dostępu do plików i katalogów. W NTFS można określać wielkość klastra od 512B do 64KB. Poniższa tabelka zawiera informacje o obsłudze różnych systemów plików przez różne systemy operacyjne firmy Microsoft. FAT FAT32 NTFS MS-DOS 6.22 tak nie nie Windows 95 tak nie nie Windows 95 OSR2 tak tak nie Windows 98, 98 SE tak tak nie Windows NT 4.0 tak nie tak Windows 2000 tak tak tak Podczas formatowania (na system FAT) na dysku tworzony jest obszar danych podzielony na klastry. Wielkość klastra zależy od zastosowanego systemu plików FAT16 lub FAT32, a także od wielkości dysku. W obszarze danych przechowywane będą pliki i foldery. Ponieważ jeden plik może zajmować kilka klastrów, system plików musi przechowywać informacje o kontynuacji plików. Informacje te zapisane są w tablicy alokacji plików FAT (File Alocation Table). Ponieważ tablica ta przechowuje informacje o rozmieszczeniu plików to jej uszkodzenie spowoduje utratę wszystkich danych na dysku, dlatego też system FAT16 i FAT32 posiada zapasową tablicą FAT. Każdy dysk ma katalog główny (Root), który zawiera informację o plikach i folderach na dysku. Są tam przechowywane informacje o nazwie, atrybutach, miejscu rozpoczęcia się pliku. Ponieważ system FAT daje możliwość tworzenia drzewiastej struktury katalogów, Root może zawierać informacje o podkatalogach. Dokładna informacja o zawartości katalogu znajduje się w obszarze danych w jednym z klastrów. Jeżeli dysk twardy podzielimy na partycje a następnie sformatujemy je, to system operacyjny musi dyski logiczne ponumerować, stosowane są przy tym litery zaczynając od C. Na wstępie numerowane są dyski logiczne zapisane w partycjach podstawowych wszystkich dysków fizycznych zainstalowanych w komputerze, a następnie dyski logiczne z partycji rozszerzonych. I tutaj mała uwaga, systemy MS-DOS i Windows 9x obsługują jedynie jeden dysk logiczny na partycji podstawowej dysku fizycznego. Zatem jeżeli chcemy utworzyć kolejne dyski logiczne obsługiwane przez system Windows 9x, muszą być utworzone w partycji rozszerzonej.

Str. 12 2.2 Podział dysku na partycje 2.2.a. Przed przystąpieniem do działania na partycjach, należy przygotować dyskietkę startową. W tym celu z Panelu sterowania wybierz Dodaj/usuń programy, następnie zakładkę Dysk startowy i przycisk Utwórz dysk. 2.2.b. Uruchom komputer z dyskietki startowej systemu Windows 98 lub z płyty instalacyjnej. Z menu startowego wybierz opcję Uruchom komputer bez obsługi CD-ROM. 2.2.c. Uruchom program fdisk (wpisując fdisk z klawiatury i zatwierdzając Enter). Po uruchomieniu pojawi się informacja, iż program wykrył duży dysk (powyżej 512MB) i proponuje załączenie obsługi dużych dysków. Po wybraniu T (Tak) program umożliwi utworzenie partycji dla systemu FAT32. Jeżeli wybierzemy N to działać będziemy na partycjach dla systemu FAT16 z ograniczeniem maksymalnego rozmiaru do 2GB. Dla FAT32 takiego ograniczenie nie ma. 2.2.d. W ćwiczeniu wybieramy T. Po wejściu do programu ukaże się menu z czterema opcjami. Z menu korzystamy wybierając na klawiaturze odpowiednią opcję i zatwierdzając Enterem. Przed rozpoczęciem działań na partycjach warto zobaczyć jak aktualnie podzielony jest dysk, zatem wybierz 4. Wyświetl informacje o partycjach. Rys. 2.1 Główne menu programu fdisk Rys. 2.2 Informacje o partycjach

Str. 13 2.2.e. Z przeprowadzonej obserwacji wynika, iż dysk posiada partycję podstawową i rozszerzoną. Dodatkowo partycja rozszerzona zawiera dysk logiczny. Naszym zadaniem będzie podzielenie dysku na dwie równe części, zatem należy utworzyć partycję podstawową o wielkości 50% i partycję rozszerzoną o wielkości 50%. Dodatkowo na partycji rozszerzonej należy utworzyć dysk logiczny o wielkości 100%. Przed rozpoczęciem zadania należy usunąć partycję znajdujące się na dysku. Zatem z głównego menu musisz wybrać opcję 3. Usuń partycję lub logiczny dysk. Partycje powinno się usuwać od końca. Na początku partycje spoza DOS, następnie dyski logiczne z partycji rozszerzonej, potem partycje rozszerzoną i podstawową. Rys. 2.3 Menu usuwania partycji Podczas usuwania dysku logicznego z partycji rozszerzonej należy podać, który dysk chcemy usunąć, jego nazwę (etykieta, jest podana w górnej części okna) i dodatkowo potwierdzić chęć usunięcia. Rys. 2.4 Usuwanie dysku logicznego W podobny sposób usuwa się partycje rozszerzoną i partycję podstawową. Z menu usuwania partycji należy wybrać opcję 2 a potem 1. Rys. 2.5 Usuwanie partycji rozszerzonej

Str. 14 2.2.f. Rys. 2.6 Usuwanie partycji podstawowej Jeżeli na dysku nie ma już partycji (warto z głównego menu wybrać opcję 4 Wyświetl informacje o partycjach), to aby utworzyć partycję wybierz opcję 1 - Utwórz partycję DOS lub logiczny dysk DOS. Teraz wybierając odpowiednie opcje będziesz miał możliwość utworzenia partycji podstawowej, rozszerzonej i dysku logicznego. 2.2.g. Rys. 2.7 Menu tworzenia partycji Po wybraniu opcji 1 Utwórz partycję podstawową, program dokona analizy dysku i zaproponuje użycie maksymalnego dozwolonego rozmiaru dla podstawowej partycji DOS. Jeżeli w przyszłości będziesz chciał utworzyć tylko jedną partycję wówczas wybierzesz T, my będziemy dzielić dysk na dwie równe części, zatem wybierz N. 2.2.h. Kolejny krok to podanie wielkości dla partycji podstawowej. Po krótkiej analizie komputer podaje maksymalną dostępną pojemność dysku. Wielkość partycji można podać w MB lub w procentach, my wybierzemy 50%. 2.2.i. Mamy partycję podstawową o wielkości 50%, teraz naszym zadaniem będzie utworzenie partycji rozszerzonej. Zatem z głównego menu wybierz opcję 1, następnie opcję 2 Utwórz rozszerzoną partycję DOS. Także i teraz musisz podać wielkość. Jeżeli podasz wielkość mniejszą od maksymalnego dostępnego rozmiaru, wówczas będziesz mógł zostawić wolne miejsce na dysku (np. dla innych systemów operacyjnych). My zatwierdzimy maksymalną dostępną przestrzeń.

Str. 15 2.2.j. Rys. 2.8 Tworzenie partycji rozszerzonej Po utworzeniu partycji rozszerzonej program wykryje, iż nie ma na niej jeszcze dysków logicznych i zaproponuje utworzenie ich. 2.2.k. Rys. 2.9 Tworzenie dysku logicznego Ostatni krok w partycjonowaniu dysku to ustawienie partycji aktywnej, a zatem wskazanie partycji, z której będzie startował system operacyjny. W tym celu z głównego menu należy wybrać opcję 2 Ustaw aktywną partycję, następnie podać jej numer. 2.2.l. Rys. 2.10 Ustawienie partycji aktywnej Zakończyłeś działania z programem fdisk. Aby zmiany odniosły skutek musisz wyjść z programu wybierając ESC. Następnie zrestartować komputer. Aby system zobaczył nowy podział dysku musi się przeładować. Po ponownym uruchomieniu będziesz mógł sformatować dyski.

Str. 16 2.3 Formatowanie dysków 2.3.a. Podczas formatowania dysku C: warto przenieść na niego podstawowe elementy systemu operacyjnego MS-DOS. Są to trzy pliki: COMMAND.COM, IO.SYS, MSDOS.SYS, a także specjalny program ładujący zapisywany w Boot Recordzie partycji. Operację tą możemy wykonać podczas formatowania, wystarczy do polecenia format dorzucić parametr /s. Jeżeli masz już dysk sformatowany a chcesz przenieść na niego system to możesz skorzystać z polecenia sys c: Aby podczas formatowania przenieść system musisz komputer uruchomić z dyskietki lub płyty startowej z opcją bez obsługi CD-ROM. Teraz po znaku zachęty A:\_ wywołaj polecenie format z parametrem /s i wskazaniem na dysk c: A:\format c: /s (Enter) 2.3.b. Po sformatowaniu system zapyta się o nazwę dla dysku (maksymalnie 11 znaków). Teraz sformatuj drugi dysk (już bez parametru /S). A:\format d: (Enter) 2.4 Podstawy MS-DOS 2.4.a. Obecnie system operacyjny komunikuje się z użytkownikiem za pomocą środowiska graficznego. Przy pomocy myszki możemy uruchamiać programy i sterować ich działaniem. Jednak parę lat temu system operacyjny MS-DOS nie dawał użytkownikowi takich możliwości. Osoba obsługująca komputer była zmuszona do pracy w trybie tekstowym, za pomocą szeregu komend wpisywanych z klawiatury sterowała pracą komputera. Firma Microsoft, twórca systemu MS-DOS, aby uprościć działanie komputera opracowała graficzne środowisko Windows 3.11 uruchamiane z poziomu systemu MS-DOS, a w kolejnych latach system Windows 95, 98, ME, 2000. Komputery pracujące po kontrolą Windows 9x startują automatycznie w trybie graficznym, jednak na początku startu systemu uruchamiany jest MS-DOS, a dopiero potem środowisko graficzne. Zatem Windows 9x to jedynie nakładka na MS-DOS dająca użytkownikowi interfejs graficzny. Warto zatem poznać podstawy MS-DOS, gdyż w przypadku kłopotów ze środowiskiem graficznym to właśnie z trybu MS-DOS można rozwiązać szereg problemów. Z poziomu Windows 9x tryb MS-DOS możemy uruchomić wybierając Start Programy Tryb MS-DOS. Wywołamy w ten sposób okno zwane konsolą MS-DOS. Rozmiar okna możemy dowolnie zmieniać lub przełączyć się na pracę w trybie pełnego ekranu, służy do tego kombinacja klawiszy Alt + Enter. Z trybu MS-DOS możemy wyjść wydając komendę exit. W niektórych sytuacjach będziemy zmuszeni do uruchomienia trybu MS-DOS w trybie wyłączności. Wówczas wybieramy Strat Zamknij Uruchom ponownie w trybie MS-DOS. Polecenia systemy MS-DOS dzieli się na dwa rodzaje. Polecenia wewnętrzne, wbudowane w pliki niezbędne do prawidłowego działanie systemu MS-DOS (IO.SYS, MSDOS.SYS, COMMAND.COM) i zewnętrzne zapisane w oddzielnych plikach. Aby móc w pełni zarządzać systemem plików, należy znać polecenia służące do kopiowania, przesuwania i usuwania zbędnych plików i katalogów. Poniżej znajduje się zestawienie najważniejszych komend systemu MS-DOS.