1 Borish Card II Tablice wektograficzne do badania bliży "Jako że Tablice Borisha można zastosować do wszystkich wykonywanych przez optometrystów testów widzenia bliskiego, mogą być używane jako wygodny, skuteczny i jak najbardziej pożądany zamiennik tradycyjnych tablic do bliży". Theodore Grosvenor, O.D., Ph.D., F.A.A.O: Primary Care Optometry, wyd. IV, 2002 r., s. 293
2 INFORMACJE OGÓLNE Tablice wektograficzne Borish Card II przeznaczone są do wyznaczania obuocznej refrakcji i badania widzenia do bliży. Wyjątkowość tych tablic (podobnie jak ich poprzedniej wersji) polega na tym, że umożliwiają one wykonanie dużej ilości testów jednoocznie przy obu oczach otwartych i z utrzymaniem konwergencji na fiksowanym obuocznie teście. 1 Obecnie prezentowana, poprawiona wersja zawiera również testy widzenia stereoskopowego, których nie było w wersji pierwotnej. Na obydwóch stronach tablicy zostały nadrukowane polaryzacyjną techniką wektograficzną testy, które obserwowane przez prawidłowo ustawione analizatory dają oddzielne obrazy dla każdego oka; niektóre ich fragmenty mogą być wszakże widziane obuocznie. Tablice zawierają testy do mierzenia ostrości wzroku, forii i wergencji, różnic fiksacji, forii stowarzyszonej i widzenia przestrzennego. Tablice i zawarte na nich opisy stosują się do standardowej odległości obserwacji, tj. 40 cm. Pierwsza powierzchnia zawiera kratowniczki używane do jedno- i obuocznych testów cylindra skrzyżowanego, litery do pomiaru jedno- i obuocznej ostrości wzroku oraz test do forii. Druga powierzchnia przeznaczona jest do badania widzenia stereoskopowego i zawiera dwa typy testów: testy rzeczywistych zarysów (real contour) oraz punktów przypadkowych (random dot). Testy rzeczywistych zarysów są postrzegane jako trójwymiarowe przez większość osób o prawidłowym widzeniu obuocznym, ale mogą prezentować również wskazówki jednooczne, szczególnie przy wysokich stopniach dysparacji. Stereogramy punktów przypadkowych takich jednoocznych wskazówek nie dają i dlatego mogą być bardziej spolegliwe przy określaniu progu stereoskopowej zdolności rozdzielczej. Należy jednak zauważyć, że niektóre osoby o prawidłowym widzeniu przestrzennym nie są w stanie dostrzec głębi w stereogramach punktów przypadkowych i w takich przypadkach konieczne jest zastosowanie testów rzeczywistych zarysów. Druga powierchnia zawiera dodatkowo dwa testy stosowane do mierzenia horyzontalnych różnic fiksacji i forii stowarzyszonej. INSTRUKCJA UŻYTKOWANIA OŚWIETLENIE Tablice muszą być umocowane na pręcie do bliży przy foropterze i obserwowane przez standardowe analizatory polaryzacyjne umieszczone przed oczami badanego. Odległość obserwacji powinna wynosić 40 cm. Ważne jest jednorodne oświetlenie, zaleca się około 800-1000 luksów (odpowiada to mniej więcej oświetleniu typową 60-watową lampką do bliży z odległości 35 cm). Ze względu na połyskliwą powierzchnię wektogramów należy zwrócić uwagę, aby badanemu nie przeszkadzały odblaski. TESTY DO METODY CYLINDRA SKRZYŻOWANEGO Badanemu przedstawiane są trzy testy, widziane przez niego od lewej do prawej okiem lewym, obuocznie i okiem prawym. Badany ma je obserwować przez cylindry skrzyżowane umieszczone przed każdym okiem, z osią cylindra ujemnego położoną pionowo (90 ). Pytamy badanego, czy pionowe linie każdej z kratowniczek wydają się grubsze, bardziej czarne lub wyraźniejsze od poziomych. Jeśli widoczniejsze są linie poziome, wskazuje to na niską sprawność akomodacji u osób nie będących prezbiopami lub na potrzebę dodatku do bliży u prezbiopów. Addycję kreśla się jako wielkość sfery w plusie, którą musimy ustawić przed każdym z oczu, aby linie stały się jednakowo widoczne (lub by pionowe stały się wyraźniejsze). Jednakowo wyraźne linie lub wyraźniejsze pionowe wskazują na prawidłową odpowiedź akomodacyjną. Różna wielkość plusa wymagana przed każdym okiem dla wyrównania odpowiednich testów jednoocznych może być dla badającego wysoce znaczącym sygnałem. Omówione to zostanie poniżej. TESTY DO BADANIA OSTROŚCI WZROKU Testy do badania ostrości wzroku do bliży umożliwiają pomiar tej wielkości zarówno obuocznie, jak i jednoocznie. Zwykle obuoczna ostrość wzroku może być nieco wyższa niż jednooczne. Faktyczna niejednakowa ostrość wzroku każdego z oczu do bliży przy jednakowej ostrości do dali jest ważnym faktem, którego badający nie może zbagatelizować.
3 Testy te używane są również do mierzenia jednoocznej i obuocznej amplitudy akomodacji. Każąc badanemu z 40 cm obserwować najdrobniejszy czytelny rząd optotypów, przysuwamy tabliczkę coraz bliżej do badanego zgodnie z metodą Dondersa 2. Prosimy badanego o zasygnalizowanie położenia, w którym obserwowana linia (dla każdego z trzech testów) zaczyna się zamazywać. Ekwiwalent optyczny odległości od oka do punktu zamazania (po odjęciu ewentualnej mocy soczewek ustawionych przed okiem), daje nam amplitudę akomodacji jedno- i obuoczną. Amplituda obuoczna może być nieco wyższa niż jednooczne, znaczącym sygnałem jest za to różnica między dwoma amplitudami jednoocznymi. Niektórzy optometryści stosują wprowadzoną przez Shearda metodę polegającą na wstawianiu przed oczy soczewek minusowych, przy fiksacji ustawionej na pierwotnej odległości bliży (40 cm), do momentu, dopóki druk nie zacznie się zamazywać. Do mocy takich soczewek dodaje się odwrotność (ekwiwalent optyczny) odległości obserwacji, uzyskując w ten sposób amplitudę akomodacji. Należy zaznaczyć, że Sheard stosował tę metodę wyłącznie do mierzenia amplitud jednoocznych, dla amplitudy obuocznej metoda ta wydaje się mieć mniejszą wartość niż metoda Dondersa. Dodatnia i ujemna względna akomodacja może być mierzona poprzez dodawanie soczewek odpowiednio minusowych i plusowych do momentu, gdy najdrobniejszy widziany druk zacznie się zamazywać. Jako że testy widziane jednoocznie również bedą się zamazywać, należy zwrócić uwagę na jakąkolwiek nierównowagę między każdym z oczu. RÓŻNICE W REZULTATACH JEDNOOCZNYCH DO BLIŻY Główną cechą wyróżniającą tablic Borish Card II jest to, że pozwalają one na jednoczesne oszacowanie i porównanie funkcji jednoocznych i obuocznej układu wzrokowego. Nie jest to możliwe przy zastosowaniu tradycyjnych testów do bliży. Niejednakowe wyniki jednooczne w metodzie cylindra skrzyżowanego, pomiarze amplitudy akomodacji czy też dodatniej/ujemnej względnej akomodacji z reguły wskazują na różnice wysiłku akomodacyjnego lub rezerw pomiędzy każdym z oczu. Oczy badane pojedynczo mogą także wykazywać różną ostrość wzroku do bliży pomimo jednakowej ostrości do dali. Wyniki powyższe nakazują nam określenie przyczyn tych różnic. Jednym z możliwych powodów może być błąd w wyrównaniu przy korekcji do dali. Jeśli po sprawdzeniu wykluczymy ten przypadek, należy rozważyć różnice w efektywnej mocy korekcyjnej soczewek do bliży w stosunku do odpowiednich korekcji do dali, szczególnie jeśli mamy do czynienia z jakąkolwiek znaczącą anizometropią. Wpływ na widzenie z bliska (w stosunku do prawidłowo określonej osi cylindra do dali) może mieć także cyklotorsja wywołana przez konwergencję. Przyczyną niemożności prawidłowego wyznaczenia osi cylindra do dali może być także cykloforia towarzysząca forii wertykalnej. W powyższych przypadkach należy określić i skorygować moc i oś do bliży w stosunku do korekcji cylindrycznej do dali. Należy zalecić badanemu fiksację na tablicach literowych i zastosować przed jednym z oczu tradycyjną metodę cylindra skrzyżowanego (JCC) 3 dla uściślenia osi i mocy. Dla utrzymania akomodacji na stałym poziomie należy badanego poprosić, aby przenosił wzrok z testu oka badanego na test dla oka sąsiedniego i aby starał się utrzymać najlepiej widzianą okiem niebadanym linię jak to tylko możliwe tak samo czytelną przez całe badanie. Oczywiście, może wystąpić też przypadek rzeczywistej nierówności akomodacji spowodowanej bądź to różnicą w elestyczności soczewki, bądź różnicą w unerwieniu akomodacyjnym. Niejednakowe wyniki do bliży, spowodowane jakimkolwiek z powyższych przypadków, które nie mogą być usunięte poprzez wyrównanie korekcji do dali, mogą sugerować konieczność przepisania różnych addycji dla każdego z oczu. Wskazania takiego nie można by było w żadnym razie otrzymać używając niewektograficznych analiz bliży. HETEROFORIE Romb zawierający pięć rzędów liter jest testem dla pomiaru forii metodą von Graefego 4. Test ten jest widzialny dla obu oczu, analizatory można sprzed oczu badanego usunąć. Pryzmat przed jednym z oczu służy do dysocjacji testu, zaś zmienny pryzmat przed drugim okiem składa te obrazy ponownie horyzontalnie bądź wertykalnie. Drobne literki w obrębie rombu mają za zadanie utrzymać akomodację badanego na stałym poziomie, gdyż pomiar forii wykonany przy zmieniającej się akomodacji ma bardzo wątpliwą wartość. Jako że zwykła kropka, czy to jasna, czy ciemna, nie jest w stanie odpowiednio ustabilizować akomodacji, pomiary wykonane za pomocą takiego bodźca są właściwie bezużyteczne. Przed każdym okiem umieszczamy kompensator pryzmatyczny foroptera: przed lewym okiem z bazą ustawioną wertykalnie, przed prawym horyzontalnie. Badany proszony jest o obserwowanie najmniejszego widzianego wyraźnie rzędu liter wewnątrz rombu i do utrzymania jednakowo wyraźnego widzenia przez cały czas badania. Przed lewym okiem ustawiamy pryzmat z bazą do góry (BG), zwykle 6 do 8
4 pdptr, w celu zerwania fuzji i wertykalnego zdysocjowania obserwowanego testu. Przed prawym okiem zwiększamy moc pryzmatu z bazą do nosa (BN) do momentu, kiedy badany zgłosi, że widzi górny obraz z prawej strony dolnego, w odległości nieco większej od wielkości rombu. RÓŻNICE FIKSACJI Procedura wyznaczania różnic fiksacji pozwala badającemu na pomiar najmniejszych nawet bocznych odchyleń osi widzenia występujących w warunkach pełnej obuocznej fuzji oraz na określenie zmian w układzie wzrokowym, jakie mogą się pojawić w wyniku zastosowania soczewek lub pryzmatów. W celu zmiany wergencji lub zapotrzebowania na akomodację można stosować zarówno pryzmaty, jak i soczewki należy zauważyć występujące w efekcie tego różnice fiksacji, inne dla każdego z tych środków. Umieszczenie wyników na wykresie pozwoli badającemu na określenie, z którym z czterech klasycznych typów różnic fiksacji mamy do czynienia. 5 Analiza otrzymanej krzywej dostarcza informacji, które mogą być użyte w celu przepisania pryzmatów lub dodatku oraz w celu monitorowania wyników terapii wzrokowej. Test różnic fiksacji umieszczony jest w dole po lewej stronie, poniżej obrazków testu punktów przypadkowych. Składa się z poziomej skali utworzonej z pionowych kresek, położonych w odległości 10 minut kątowych od siebie i oznaczonych cyframi i literami 3, 2, 1, 0, A, B, C czytając od lewej do prawej (mniejsze działki oznaczają 5'). Skala oraz litery i cyfry widziane są obuocznie. Trójkąty powyżej i poniżej skali widziane są jedynie odpowiednio prawym i lewym okiem. Zaobserwowane przez badanego położenie widzianych jednoocznie trójkątów w stosunku do obuocznie widzianej skali jest miarą wielkości horyzontalnych różnic fiksacji dla każdego oka. FORIA STOWARZYSZONA Test forii stowarzyszonej jest szybkim sposobem na określenie pryzmatu potrzebnego dla zredukowania różnic fiksacji w kierunku horyzontalnym i wertykalnym. Test ten dostarcza części informacji na temat różnic fiksacji z pominięciem nieraz bardzo czasochłonnej kompletnej analizy krzywych różnic fiksacji. Pryzmat określony w ten sposób może być przepisany dla odchyleń wertykalnych z pełnym zaufaniem, że złagodzi objawy u osoby badanej. Zastosowanie pryzmatów horyzontalnych wyznaczonych przy użyciu tego testu może być mniej skuteczne i dlatego jeśli badający podjął decyzję o takim właśnie sposobie terapii, należy ocenić całą krzywą stosując metody różnic fiksacji 6. Test forii stowarzyszonej jest zmodyfikowanym testem Malletta 7 i znajduje się w dole po prawej stronie. Cztery kółka i centralny krzyżyk widziane są obuocznie i dostarczają bodźca do fuzji obuocznej. Dolny i lewy pasek są widziane przez lewe oko, podczas gdy górny i prawy pasek przez prawe oko. Wielkość wertykalnego pryzmatu koniecznego do noniuszowego zrównania się fragmentów poziomych linii jest miarą wertkalnej forii stowarzyszonej; wielkość pryzmatu horyzontalnego koniecznego by osiągnąć zrównanie się linii pionowych jest miarą horyzontalnej forii stowarzyszonej. FORIA WERTYKALNA Badany proszony jest o skoncentrowanie się na drobnym druku w prawym górnym teście (widzianym prawym okiem). Zmniejszamy moc pryzmatyczną przed lewym okiem do chwili, kiedy strzałka w prawym rogu pierwotnie dolnego rombu (widzianego lewym okiem) znajdzie się na jednej poziomej linii ze strzałką w lewym rogu pierwotnie górnego testu (widzianego prawym okiem). Moc pryzmatyczna znajdująca się przed lewym okiem pokazuje wielkość forii wertykalnej hiperforii oka prawego jeśli pryzmat jest ustawiony BG, a hiperforii oka lewego, jeśli jest ustawiony bazą do dołu (BD). FORIA HORYZONTALNA Po dokonaniu opisanych wyżej pomiarów pryzmat przed lewym okiem ustawiamy ponownie w pierwotnej pozycji dysocjującej (6-8 pdptr BG) i prosimy badanego o utrzymanie ostrego widzenia najdrobniejszego czytelnego druku na lewym teście. Zmniejszamy teraz pryzmat BN przed prawym okiem do chwili kiedy badany zgłosi, że strzałka u dołu górnego rombu znalazła się w jednej linii ze strzałką u góry dolnego rombu. Wielkość pryzmatu znajdującego się przed prawym okiem wskazuje na na wielkość forii horyzontalnej exoforii (egzoforii), jeśli pryzmat ma BN lub esoforii (ezoforii), jeśli pryzmat ma bazę do skroni (BS).
5 POMIAR FORII W GRADIENCIE W pozycji, gdy pryzmat wskazuje wielkość forii horyzontalnej (strzałki w jednej linii), nie zmieniając mocy pryzmatycznej przed żadnym okiem dodajemy przed każdym okiem soczewkę +1,00 dptr. Powoduje to zmniejszenie bodźca do akomodacji i zwalnia akomodację, a co za tym idzie również konwergencję akomodacyjną. Foria zmieni się w takim zakresie, w jakim zwolniła się konwergencja akomodacyjna. Z reguły górny test przesuwa się w lewo i w celu ponownego zrównania rombów potrzebny jest dodatkowy pryzmat BN. Różnice między odczytem wielkości forii w pomiarze pierwotnym i w gradiencie wskazują na wielkość ułamka AC/A. I tak na przykład: jeśli pomiar do bliży wykazał Δ5,0 pdptr BN, a gradient - Δ8,0 pdptr BN, różnica między nimi wyniesie 3,0 pdptr, a więc ułamek AC/A wyniesie 3/1. [Uwaga: w polskiej praktyce przyjęło się oznaczać ten ułamek jako ACAb grad., w odróżnieniu od obliczeniowego ACAb]. Niektórzy optometryści wolą mierzyć gradient używając soczewek minusowych. Ma to pewną teoretyczną zaletę, jako że zwiększa bodziec do akomodacji. Zauważyć trzeba, że gradient dodatni i ujemny nie zawsze są sobie równe, a wszystko zależy od reakcji badanego. Jednakże plus do bliży jest często składnikiem przepisanej korekcji, stąd dodatni gradient może mieć szersze zastosowanie. WERGENCJE Wergencje horyzontalne i wertykalne mogą być mierzone następująco: Badanego prosimy ponownie o fiksowanie na najdrobniejszy czytelny druk i wskazanie momentu, kiedy (1) druk się zamazuje, (2) romb zaczyna się rozdwajać, (3) nieruchomy dotąd romb zaczyna się poruszać w którąś stronę. Ujemną konwergencję fuzyjną (UKF) można zmierzyć poprzez równomierne zwiększanie przed każdym okiem pryzmatu BN, w efekcie czego otrzymujemy położenie punktu nieostrości (zamazania), gdy druk zaczyna się zamazywać i punktu zerwania fuzji, gdy romb się rozdwaja. Punkt odtworzenia fuzji wyznacza się zmniejszając pryzmat do momentu, dopóki zdwojony romb nie stanie się ponownie pojedynczy. Jeśli romb zaczyna poruszać się horyzontalnie, oznacza to, że jedno oko jest tłumione, a granica konwergencji fuzyjnej została osiągnięta w momencie rozpoczęcia ruchu. Podobnie mierzy się dodatnią konwergencję fuzyjną (DKF), poprzez odwrócenie pryzmatu BS. Wielkość suprawergencji oka prawego otrzymamy zwiększając pryzmat BD przed prawym okiem, podczas gdy przed lewym zwiększamy pryzmat BG, natomiast suprawergencji oka lewego poprzez odwrotny obrót pryzmatów. KONSERWACJA I ŚRODKI OSTROŻNOŚCI Powierzchnie wektograficzne tablic są wystarczająco odporne, aby służyć przez wiele lat w warunkach właściwego użytkowania. Należy unikać gromadzenia się na powierzchniach odcisków palców i innych obcych elementów. W razie potrzeby wystarczy delikatnie przetrzeć lekko zwilżoną ściereczką. Szczególnie należy uważać, aby nie zarysować tych powierzchni. Nie należy narażać wektogramów na przedłużone działanie jaskrawego światła, szczególnie z wysoką składową UV. DODATKOWE WYPOSAŻENIE Jeśli foropter nie jest zaopatrzony we wbudowane analizatory polaryzacyjne, konieczne jest zastosowanie analizatorów zewnętrznych. W firmie Stereo Optical można zamówić dwa modele odpowiednich nakładek: do foropterów typu B&L Greens (nr kat. 9050) i typu AO (najpopularniejsze w Polsce, nr kat. 9051).
6 KLUCZE DO OCENY WYNIKÓW TABLICE DO BADANIA OSTROŚCI WZROKU Każda z trzech tablic do badania ostrości wzroku składa się z dziesięciu rzędów optotypów literowych systemu Sloana (Sloan Letters), po pięć liter w rzędzie 8. Te same litery użyte są w każdym z rzędów wszystkich trzech tablic, ale w każdej z tablic umieszczone są w różnym porządku: w lewej i prawej litery w odpowiednich rzędach mają odwróconą kolejność, w środkowej znajdują się te same litery uszeregowane losowo. Wielkość liter w minutach kątowych stopniowo zmniejsza się od pierwszego do dziesiątego rzędu (licząc od góry) w równych odstępach logarytmicznych, określanych jako logmar 9. Poniżej podany został sposób stopniowania wielkości optotypów zarówno w skali logmar, jak i w przybliżonej skali Snellena. Rząd LogMAR Snellen OS OU OD 1 0.7 40/200(20/100) DKRSN KSNDR NSRKD 2 0.6 40/160(20/80) ZVCOH ZHOVC HOCVZ 3 0.5 40/120(20/60) NHSRC CRNHS CRSHN 4 0.4 40/100(20/50) CDVZK DVCKZ KZVDC 5 0.3 40/80(20/40) HONRS NRHOS SRNOH 6 0.2 40/60(20/30) RCKDH KHCRD HDKCR 7 0.1 40/50(20/25) ZOVCN VNZOC NCVOZ 8 0.0 40/40(20/20) RNCKD RDNCK DKCNR 9-0.1 40/32(20/16) ZOHSV VHZOS VSHOZ 10-0.2 40/25(20/12.5) KNRDO NKODR ODRNK TESTY WIDZENIA PRZESTRZENNEGO Test rzeczywistych zarysów składa się z ośmiu rombów zawierających każdy po cztery kółka. Jedno kółko w każdym rombie wydaje się być położone w innej odległości od obserwatora niż pozostałe; test niniejszy wykorzystuje dysparację skrzyżowaną, stąd kółka wydawać się będą bliżej badanego. Dysparacje kątowe, które sprawiają, że pojawia się wrażenie głębi, są stopniowane co 0,3 log sekund kątowych, co oznacza, że każdy romb prezentuje dysparację o połowę mniejszą od poprzedniego. Testu tego używa się prosząc badanego o odpowiedź, które kółko w każdym z rombów (górne, dolne, lewe czy prawe) znajduje się w innej odległości. Stereoskopowa zdolność rozdzielcza jest to wielkość odpowiadająca ostatniemu rombowi, który badany był w stanie prawidłowo zinterpretować. Romby są uszeregowane ze względu na dysparację w porządku malejącym, poczynając od górnego lewego w prawo, i dalej w dolnym rzędzie, również od lewej do prawej. Romb Dysparacja Położenie 1 1280'' Prawe 2 640'' Górne 3 320'' Prawe 4 160'' Dolne 5 80'' Lewe 6 40'' Lewe 7 20'' Górne 8 10'' Dolne Test stereoskopowy punktów przypadkowych składa się z ośmiu zakropkowanych kwadratów i użyć go można w przypadku osób o ostrości wzroku 20/80 lub lepszej. Symbol w postaci zbliżonej do litery E jest widziany przez większość osób o widzeniu obuocznym. Ustawienie E jest losowe, symbol jest postrzegany jako leżący bliżej obserwatora niż otaczające go tło. Ramiona E mogą mieć cztery możliwe położenia (skierowane w lewo, w prawo, do góry lub do dołu). Osiem różnych poziomów dysparacji pokrywa się z poziomami dla testu rzeczywistych zarysów.
7 Kwadrat Dysparacja Kierunek ramion 1 1280'' W prawo 2 640'' Do góry 3 320'' W dół 4 160'' W prawo 5 80'' W dół 6 40'' Do góry 7 20'' W lewo 8 10'' W lewo TEST DO BADANIA FORII Test do badania forii horyzontalnej i wertykalnej zawiera pięć rzędów liter umieszczonych w ukośnie położonym kwadracie. Wielkości liter w każdym z rzędów w systemie Snellena są następujące: Rząd Snellen OU 1 40/80 (20/40) ZN 2 40/60 (20/30) HDKCR 3 40/50 (20/25) NCVOZ 4 40/40 (20/20) DKCNR 5 40/32 (20/16) VSHOZ PODZIĘKOWANIA Niniejsza poprawiona wersja tablic została opracowana na Wydziale Optometrii Uniwersytetu w Houston przez dr. Paula Pease'a, dr. Bruce'a Wicka, dr. Irvina Borisha, oraz panów Zhou Tong He i Christiana Kuethera w ramach grantu udzielonego przez Ophthalmic Research Institute, Inc. Przedstawicielstwo w Polsce: Adres producenta w USA: SAWIN Optyka-Optometria Stereo Optical Company, Inc. 56-120 Brzeg Dolny, ul. Tęczowa 11 3539 North Kenton Avenue tel/fax: (71) 319-66-15 Chicago, Illinois 60641 e-mail: info@optometria.pl Tel: (800) 344-9500 www.optometria.pl Fax: (312)777-4985
8 PRZYPISY 1 Borish, I. M., The Borish nearpoint card [w:] J.Am.Optom.Assoc. 49:41-44, 1978 2 Borish, I. M., Clinical Refraction, wyd. III, Chicago, Professional Press 1975, s. 843 3 Borish, I. M., op. cit., s. 742 4 Borish, I. M., op. cit., s. 810 5 Ogle, K. N., Researches in Binocular Vision, Haftner Publishing Co., New York 1972 6 Scheiman, M. i Wick, B., Clinical management of binocular vision: heterophoric, accomodative and eye movement disorders, Philadelphia, J. B. Lippincott Co. 1994 7 Borish, I. M., op. cit., s. 837 8 Sloan, L. L., New test chart for measurement of visual acuity at far and near distances [w:] Am.J.Ophthal. 48:807-813, 1959 9 Bailey, I. L. i Lovie, J. E., New design principles for visual acuity, Letter charts [w:] Am.J.Opt.&Physiol.Opt. 53:740-745, 1976 Tłumaczenie na język polski: Radosław Szewc Wszelkie prawa do tłumaczenia zastrzeżone SAWIN Optyka-Optometria, 2003