Małgorzata Dagiel JEZIORO, ŁÓDKA, CHMURA CO MOŻE WYNIKAĆ Z ICH KOMBINACJI? Rozważania na temat umiejętności językowych trzecioklasistów w zakresie składni rozpocznę od przykładu zadania złożonego z pięciu różnych wypowiedzeń utworzonych przez ucznia z narzuconych warunkami zadania wyrazów. W zestawie tym trzecie zdanie zawiera trzy rzeczowniki (jezioro, łódka, chmura) i ono dało tytuł całości artykułu. Druga część artykułu będzie dotyczyła innego zadania, w którym zwiększa się liczba narzuconych uczniom wyrazów, z których mają zbudować poprawne gramatycznie i sensowne zdania. Pozostaje ta sama zasada wykonania zadania i analogiczne są kryteria oceny jego wykonania. 1
Zamieszczone powyżej przykłady z pracy ucznia wymagają wprowadzenia, ponieważ do całości zadania należy także polecenie oraz przykład, nieujęte na obrazku. Właściwe odczytanie przykładu wiązało się z poznaniem zasady, według której konstruowane miały być wszystkie zdania. Polecenie miało następującą postać: Masz podane po trzy wyrazy. Ułóż z nimi poprawne i zrozumiałe zdania. Najpierw przeczytaj uważnie przykład. Przykład: strącić, drzewo, silny Silny wiatr strącił liście z drzewa. Z przykładu o drzewie można było wywnioskować, że wyrazy w utworzonym zdaniu muszą się ze sobą łączyć znaczeniowo i gramatycznie, to znaczy, że pozostają w związkach składniowych, że można dodać inne wyrazy, spoza podanych, a całość jest logiczna i sensowna. Trudniej było dziecku na podstawie jednego przykładu zauważyć, że wyrazy zmieniają swoje formy, ale nie zmieniają się podane części mowy na inne, nie ma np. zamiany przymiotnika silny na rzeczownik siłacz, bliski w budowie i pochodzeniu. Spójrzmy na realizację tego zadania przez ucznia, autora zdań ukazanych na początku artykułu. a) Czytam interesującą bajkę. b) Zmieniam i słucham muzykę. c) Na *jezioże pływa łódka, nagle nadpłynęła chmura. d) Niespodziewanie ze zdenerwowanego zrobiłem się miły. e) Czytam szybko w tajemnicy. Spośród pięciu powyższych zdań jednego nie można zaakceptować, jest niepoprawne, zawiera błąd składniowy. Jest to zdanie zmieniam i słucham muzykę. Czasownik zmieniać rządzi biernikiem, a słuchać dopełniaczem, poprawne połączenia to: zmieniam (co?) muzykę, słucham (czego?) muzyki. Dlatego rzeczownik muzyka można w tworzonym zdaniu powtórzyć albo zastąpić zaimkiem. Poprawna forma tego zdania:: Zmieniam muzykę i słucham jej. Inna wersja: Zmieniam muzykę i słucham muzyki jest też do zaakceptowania. Zwolennicy 2
czystości języka byliby też przeciwni określeniu zmieniam muzykę, jest to skrót myślowy, przecież zmieniamy płytę, kanał radiowy lub telewizyjny itp. W następnym zdaniu lepiej byłoby napisać po jeziorze pływa łódka niż na jeziorze pływa łódka, jednak na poziomie języka potocznego trzecioklasistów można formę zastosowaną w trzecim zdaniu uznać. Jaka więc wiedza jest potrzebna uczniowi do zrobienia tego zadania? Odpowiedź jest krótka: wiedza praktyczna, wyniesiona z wielu komunikatów językowych, których uczeń był i jest nadawcą i odbiorcą. Na ustalenia teoretyczne, będące podstawą określonych wyborów i form, przyjdzie czas na dalszych etapach kształcenia. Brak teorii nie przeszkodził uczniowi w wykazaniu się ciekawymi pomysłami i wysokim poziomem kompetencji językowej. Warto przyjrzeć się zdaniu utworzonemu ze słów miła, niespodziewanie, zdenerwowany (zdanie czwarte). Uczeń pisze: Niespodziewanie ze zdenerwowanego zrobiłem się miły. Jest to konstrukcja w pełni poprawna, interesująca pod względem szyku wyrazów. Rodzaj gramatyczny przymiotnika miła został dopasowany do rodzaju męskiego czasownika pełniącego rolę orzeczenia (zrobiłem). Podając wyrazy (materiał) wyjściowy do tego zadania, zestawiono przymiotnik w gramatycznym rodzaju żeńskim z przysłówkiem (nieodmiennym) i imiesłowem przymiotnikowym w rodzaju męskim. Przyporządkowania do określonych części mowy nie można było zmienić, układając zdania. Tak daleko idące zmiany powodowały uznanie zdania za niepoprawne. Na jeziorze pływa łódka a nad łódką chmura. A to zdanie zaczerpnięte już z innej pracy. Zdanie spełnia kryteria zadania z zakresu składni, jest logiczne i poprawne gramatycznie, zawiera trzy wyrazy z polecenia (jezioro, łódka, chmura) w poprawnych formach gramatycznych. Można mieć zastrzeżenie do wyrażenia "na jeziorze" (pływa), ale w zdaniu trzecioklasisty uznałabym je. Jak widać, powraca w kolejnym zdaniu zarówno forma, jak i problem oceny jej poprawności. Problemy z wyżej przypomnianymi zasadami określającymi poprawność zredagowanych wypowiedzeń mieli nie tylko uczniowie wykonujący zadanie, ale także ich nauczyciele, czego przykładem były liczne posty z pytaniami, wysyłane 3
przez nauczycieli podczas sprawdzania przez nich prac uczniów w ramach badań OBUT 2011. Zapytania, przykłady, komentarze do odpowiedzi ekspertów, to interesujący materiał nie tylko z uwagi na różnice zdań dotyczące oceny tekstów językowych. Nie mniej ciekawym zagadnieniem było ujawniane przez nauczycieli poczucie dużej odpowiedzialności za podjęte w związku z klasyfikacją zdań decyzje, niepokój z tym związany. Różny był stopień krytycyzmu wobec efektów pracy uczniów i pośrednio wobec możliwości i umiejętności językowych trzecioklasistów w ogóle. Przypomnę w tym miejscu sytuację bardzo znamienną wymianę uwag z nauczycielką, która nie przyjęła mojej decyzji o zaklasyfikowaniu zdania ucznia do grupy niepoprawnych. Przy nadmiarze pytań i odpowiedzi oraz braku czasu po obu stronach nauczyciele najczęściej cytowali zdania (zgodnie z pisownią oryginalną) obok dopisując pytanie: Poprawne? lub Uznajemy? Oto wymiana uwag w przypadku jednego zdania o łódce, jeziorze i chmurze. Post nauczycielki: Na jezioże płynie łódka w chmury. [komentarz] Poprawne? Moja odpowiedź: Niepoprawne. Ponowne pytanie: Na jezioże płynie łódka w chmury. A jeśli dziecku chodzi o łódkę, na której są namalowane chmury? Moja odpowiedź: Niestety, nie wiemy, o czym dziecko myślało, mamy tylko napisane zdanie, które można interpretować, odwołując się do różnych kontekstów. Pani interpretacja tego zdania (na korzyść dziecka) jest podstawą do jego uznania, decyzja należy do Pani. Serdecznie pozdrawiam M.D. Przyznaję, że ucieszyło mnie to zdecydowane upominanie się nauczycielki o uznanie odpowiedzi dziecka za poprawną i z satysfakcją przyjęłam krótką jej informację, że zdanie zostało przez nią zaliczone. Łódka w chmury malowana to znamienny przykład przekraczania przez dzieci dosłownego usytuowania elementów z polecenia (jezioro, łódka, chmura). Znalazła się w zdaniach trzecioklasistów chmura namalowana na łódce, była również chmura w jeziorze odbita w tafli wodnej oraz prawdopodobnie zatopiona, znajdująca się pod wodą: Z czarnej chmury nad łódką w jeziorze zaczął padać deszcz. Tylko przy tym założeniu usytuowania łódki wobec pozostałych elementów można uznać zdanie za poprawne. Jak widać, z kombinacji kilku elementów 4
językowych, a dokładnie trzech rzeczowników, wynikają ciekawe, niebanalne teksty. Kolejne przykłady zdań dotyczą zadania z większą liczbą wyrazów w poleceniu. Celowo dobrano słowa z jednego zakresu znaczeniowego w dwóch grupach: księżyc, gwiazdy, niebo, noc oraz marzyć, wyspa, statek, piraci. Oto polecenie i rozwiązania: W obu przykładach uczniowie ułożyli zdania w formie złożonej, a nie w postaci zdania pojedynczego. Zwiększenie liczby narzuconych składników nie było przeszkodą w redagowaniu zdań. System języka pozwala na wiele zestawień i połączeń jego elementów (głosek, morfemów, wyrazów), nie wszystkie jednak są zgodne z obowiązującą normą. Wiele jest w pracach dzieci przykładów, które mówią o możliwych (bo zrealizowanych przez nie) i jednocześnie niemożliwych (w świetle przyjętych w zadaniu zasad) 5
kombinacjach elementów językowych w opisywanych zadaniach. Niepoprawne rozwiązanie także ma sens: dla ucznia, kiedy zastanawia się nad tym, jak i dlaczego napisał/powiedział tak a nie inaczej i dla jego nauczyciela. Błędy uczniów mogą być dla nauczyciela bogatym źródłem informacji o sposobie rozumowania dzieci, ale także o rozumowania tego uwarunkowaniach. 6