RODZINNE I RÓWIEŚNICZE CZYNNIKI ZWIĄZANE Z UPIJANIEM SIĘ I PALENIEM TYTONIU PRZEZ 15 LETNIĄ MŁODZIEŻ

IMiD, Wydawnictwo Aluna Developmental Period Medicine, 2012, XVI, 322 4 Jakub Gajewski, Agnieszka Małkowska-Szkutnik RODZINNE I RÓWIEŚNICZE CZYNNIKI ZWIĄZANE Z UPIJANIEM SIĘ I PALENIEM TYTONIU PRZEZ 15 LETNIĄ MŁODZIEŻ FAMILY AND PEER FACTORS RELATED TO ALCOHOL ABUSE AND SMOKING BY 15 YEAR OLD YOUTH Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Kierownik: prof. nadzw. dr hab. K. Mikiel-Kostyra Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie Dyrektor: dr n. med. T. Maciejewski Streszczenie Wprowadzenie: Cechą charakterystyczną okresu dojrzewania jest eksperymentowanie m.in. z piciem alkoholu i paleniem tytoniu. Na zachowania ryzykowne młodzieży mogą mieć wpływ zarówno czynniki rodzinne, jak i relacje z grupą rówieśniczą. Cel pracy: Próba oceny związku jakości relacji w rodzinie i grupie rówieśniczej z częstością upijania się alkoholem oraz palenia tytoniu przez młodzież 15-letnią. Materiał i metody: Badanie ankietowe przeprowadzono w szkołach w roku szkolnym 2010/2011 w ramach międzynarodowych badań HBSC (Health Behaviour in School-aged Children) na grupie 1551 osób w wieku 15 lat (49,1% chłopców). Do oceny częstości podejmowania zachowań ryzykownych wykorzystano pytania z kwestionariusza HBSC. Do oceny jakości relacji w rodzinie wykorzystano pytania ze skali FDM II (Family Dynamics Measure II), a do oceny jakości relacji z rówieśnikami zastosowano skróconą wersję skali IPPA (Inventory of Parent and Peer Attachment). Zastosowano metodę analizy skupień, na podstawie której wyodrębniając trzy klastry zawierające zidentyfikowane wzorce relacji z rodziną i rówieśnikami. Wyniki: W grupie dziewcząt zanotowano większe różnice pod względem liczebności w poszczególnych klastrach odpowiadających wzorcom relacji z rodziną i rówieśnikami. Najczęściej upijała się alkoholem i paliła tytoń młodzież, która miała dobre relacje z rówieśnikami i jednocześnie złe z rodziną. Wnioski: Częstość podejmowania zachowań ryzykownych przez nastolatków związana jest z postrzeganiem ich relacji społecznych. Dobre relacje z rodziną, jako czynnik chroniący, mogą częściowo znosić negatywny efekt złych relacji z rówieśnikami, które sprzyjają podejmowaniu zachowań ryzykownych. Istnieje konieczność dalszych badań i odpowiedzi na pytanie o kierunki związków jakość relacji z rodziną i rówieśnikami z podejmowaniem zachowań ryzykownych. Słowa kluczowe: nastolatki, rodzina, rówieśnicy, alkohol, tytoń, zachowania ryzykowne, czynniki chroniące Abstract Introduction: A characteristic feature of the period of adolescence is to experiment with e.g. alcohol drinking and tobacco smoking. Both family relations and relations with peer groups can be referred to undertaking this kind of behavior by adolescents. Objective: The aim of this study was an attempt to assess relationships between joint family and peergroup relations and the frequency of binge drinking and tobacco smoking by 15-year-olds. Material and methods: The study was conducted in 2010/2011 within the framework of the international HBSC study (Health Behaviour in School-aged Children) on a group of 1551 people aged 15 years (49.1% boys). It was carried out in schools. Items from the HBSC questionnaire were used to assess the frequency of undertaking risky behaviors. To assess the quality of relations within the family, questions from

Rodzinne i rówieśnicze czynniki związane z upijaniem się i paleniem tytoniu przez 15-letnią młodzież 323 the FDM II scale (Family Dynamics Measure II) were used, whereas an abbreviated version of the IPPA (Inventory of Parent and Peer Attachment) scale was used to assess the quality of peer relations. Three patterns of relations with family and peers were identified by the use of the cluster analysis methods (k-means method). Results: In the group of girls the differences in the proportions in clusters reflecting the patterns of relations with the family and peers were greater than in boys. 15-year olds who had good relations with peers and poor relations with thier family got drunk and smoked tobacco more often than adolescents in other clusters. Conclusions: The frequency of undertaking risk behavior by adolescents is associated with perceptions of social relations. Good family relations, as a protective factor, may partially reduce the negative impact of the peer group on undertaking risk behavior by adolescents. There is a need for further research to answer the question about the trends in the correspondence between the quality of family and peer relations and undertaking risk behaviors. Key words: adolescents, family, peers, alcohol, tobacco, risk behaviors, protective factors DEV. PERIOD MED., 2012, XVI, 4, 322 328 WPROWADZENIE Podejmowanie przez młodzież zachowań ryzykownych, takich jak upijanie się alkoholem i palenie tytoniu jest dość powszechnym zjawiskiem wśród polskich nastolatków (1). Ostatnie dane wykazują, że ponad połowa 15-latków (54,4%) paliła papierosy, a prawie co drugi polski nastolatek (47,2%) w tym wieku ma za sobą przynajmniej jeden epizod upicia się alkoholem (1). Znacznie częściej młodzież sięga po alkohol niż po papierosy, choć obie używki często są stosowane łącznie. Uważa się, że picie alkoholu w młodym wieku jest czynnikiem ryzyka wystąpienia problemów zdrowotnych (2). Jednakże, w chwili obecnej nie ma konsensusu dotyczącego kwestii szkodliwości tych zachowań na funkcjonowanie społeczne. Część badaczy uważa, że fakt picia alkoholu w młodym wieku może negatywnie wpływać na funkcjonowanie społeczne w późniejszych etapach życia (3). Inna część autorów zakłada, że pewne eksperymenty z używkami stanowią naturalną cechę osób dorastających, która nie ma negatywnego wpływu na ich rozwój psychiczny i fizyczny. Autorzy ci podkreślają, że niewielkie ilości alkoholu spożywanego przez osoby młode nie muszą powodować negatywnych konsekwencji. Uznają natomiast, że czynnikiem ryzyka jest duża częstotliwość spożycia alkoholu i jego ilość (4). W przypadku palenia tytoniu istnieje zgoda, że już niewielka częstotliwość tego zachowania może negatywnie wpływać na zdrowie (5), podczas gdy palenie nałogowe oceniane jest jako jedna z głównych przyczyn przedwczesnych zgonów zarówno w Europie, jak i Ameryce Północnej (6). Według dostępnych danych, na podejmowanie przez nastolatków zachowań ryzykownych mają wpływ czynniki związane z jakością relacji w rodzinie (7) oraz z funkcjonowaniem w grupie rówieśniczej (8, 9). Związki te zostaną omówione poniżej osobno dla obu tych zmiennych. Jakość relacji w rodzinie a podejmowanie zachowań ryzykownych W literaturze szeroko opisywana jest rola rodziny, jako ważnego czynnika, sprzyjającego, bądź chroniącego przed podejmowaniem zachowań ryzykownych (10, 11). Uznaje się, że to, co w największym stopniu odpowiada za prawidłowy rozwój młodego człowieka, to struktura rodziny, jakość relacji (pozytywna lub negatywna) i jakość kontroli ze strony rodziców (12). Rodzina jako system oddziałujący na dorastającego człowieka ma za zadanie spełniać kilka istotnych funkcji. Zaliczyć można do nich te, które polegają przede wszystkim na wyznaczaniu norm zachowań oraz zasad, a także formułowania jasnych oczekiwań odnośnie dostosowania się dziecka do nich. Powinnością rodziców jest również wypracowanie dobrej komunikacji z dzieckiem oraz monitorowanie sposobów, w jaki spędza ono czas wolny (9). Wyniki badań Latendresse a i wsp. (7) dowodzą, że istnieje związek między postawami rodziców wobec konsumpcji alkoholu, a spożywaniem go przez dzieci. Badania przeprowadzone przez van der Vorsta i wsp. (13) wskazują, że wyraźnie określone przez rodziców zasady dotyczące stosowania używek, mogą mieć korzystny wpływ na opóźnienie wieku inicjacji alkoholowej dzieci. Podobnie jest w przypadku palenia tytoniu. Liczne prace wykazują związek pomiędzy postawą rodziców a decyzjami dzieci odnośnie używania wyrobów tytoniowych (14). Relacje z grupą rówieśniczą a podejmowanie zachowań ryzykownych Prowadzone są również liczne badania mające na celu określenie, jaki wpływ na podejmowanie przez osoby dorastające zachowań ryzykownych ma grupa rówieśnicza. Wśród wielu funkcji, jakie grupa ta spełnia w okresie dojrzewania, wymienia się m.in. stworzenie warunków do przyjęcia wzorców zachowania oraz możliwość ich naśladowania. Dobre relacje z grupą rówieśniczą dają także możliwość poczucia identyfikacji i przynależności oraz poczucie bliskości i związku z innymi. Oceny jakości tych związków można dokonywać za pomocą pomiaru stopnia bliskości i zażyłości relacji z rówieśnikami lub przyjaciółmi (8). Badania dotyczące związku zachowań posiadanego przyjaciela tej samej płci z podejmowaniem zachowań

324 Jakub Gajewski i wsp. ryzykownych wskazują, że jeśli przyjaciel dziecka podejmuje takie zachowania, to będzie ono również częściej skłonne je podejmować (15). Mechanizm powstawania tej zależności nie został jednak jednoznacznie określony. Trudne jest bowiem do ustalenia, czy ludzie dopasowują swoje zachowania do zachowań osób w swoim najbliższym otoczeniu, czy może dobierają sobie takich kolegów, którzy posiadają pożądaną przez nich cechę w omawianym przypadku jest nią pozytywny stosunek do używek. Badania Faly i wsp. (13) wykazały, że w przypadku palenia tytoniu wpływ grupy rówieśniczej szczególnie najbliższych przyjaciół jest silniejszym predykatorem podejmowania zachowań ryzykownych przez nastolatków, niż wpływ rodziny. Wnioski te potwierdziły także prace innych autorów (16). W badaniach nad czynnikami, które związane są z podejmowaniem zachowań ryzykownych przez młodzież, zazwyczaj stosuje się podejście jednoczynnikowe. Zwykle badacze skupiają się na rolach albo rodziny, albo grupy rówieśniczej, traktując je rozłącznie. Brakuje w literaturze opracowań mówiących o wspólnym oddziaływaniu tych dwóch struktur na nastolatków i ich zachowania. Jest to interesujące zagadnienie, ponieważ osoby dorastające znajdują się w polu równoczesnych oddziaływań dwóch małych struktur społecznych: rodziny oraz grupy rówieśników. CEL Próba oceny związku jakości relacji w rodzinie i grupie rówieśniczej z częstością upijania się alkoholem oraz palenia tytoniu przez młodzież 15-letnią. Postawiono następujące pytania badawcze: jest powiązane z podejmowaniem zachowań ryzykownych przez nastolatków? wieśniczą z upijaniem się alkoholem i paleniem tytoniu modyfikowany jest przez płeć osób badanych? MATERIAŁ I METODY Badania przeprowadzono w 2010 r. wśród 1551 nastolatków w wieku 15 lat (49,1% chłopcy) wylosowanych w próbie ogólnopolskiej w ramach międzynarodowych badań nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children). Badania te przeprowadzane są w czasie zajęć szkolnych, przy pomocy kwestionariusza ankiety. Dokładna metodologia ich prowadzenia opisana została w raporcie technicznym (1). Materiałem, który był podstawą do wyodrębnienia wzorców relacji z rodziną i rówieśnikami były następujące skale: A) relacje w rodzinie użyto pytań pochodzących ze skali dotyczącej relacji w rodzinie. Skala ta pochodzi ze Skali Dynamiki Rodziny (Family Dynamics Measure II) (17), która włączona została w Polsce do badań HBSC 2010 poza protokołem międzynarodowym. Zestaw 11 pytań dotyczył między innymi prowadzonych rozmów w rodzinie, sposobów rozwiązywania problemów. Respondenci udzielali odpowiedzi na 6-stopniowej skali, od zdecydowanie się zgadzam do zdecydowanie się nie zgadzam. B) relacje z rówieśnikami użyto pytań pochodzących ze skali IPPA (Inventory of Parent and Peer Attachment) (18). Skala ta w pełnej wersji składa się z 25 pytań dotyczących zarówno jakości kontaktów z rodzicami, jak i rówieśnikami. W protokole badań HBSC 2010 umieszczono skróconą wersję skali dotyczącej rówieśników. Składała się ona z 10 pytań dotyczących komunikacji oraz zaufania do przyjaciół (1). W przypadku obydwu skal stworzono indeksy sumaryczne, gdzie niska wartość indeksu odpowiadała złym relacjom z rówieśnikami, bądź w rodzinie. W celu identyfikacji wzorców relacji z grupą rówieśniczą i rodziną zastosowano metodę analizy klastrowej (analiza skupień metodą k-średnich). W oparciu o tę metodę i opisane powyżej skale wyłoniono trzy najważniejsze skupienia, z których utworzono zmienną przyjmującą następujące wartości odpowiadające poszukiwanym wzorcom relacji: 1. Dobre relacje zarówno z rodziną jak i rówieśnikami 2. Dobre relacje z rówieśnikami, a złe z rodziną; 3. Złe relacje z rówieśnikami i rodziną. Cechą analizy z wykorzystaniem metody k-średnich jest konieczność podjęcia przez badacza arbitralnej decyzji odnośnie liczby wyodrębnionych klastrów. Opisany powyżej podział został uznany za najbardziej odpowiedni ze względu na zróżnicowanie średnich wartości badanych indeksów relacji z rodziną i rówieśnikami oraz korzystny rozkład liczebności w klastrach (zbliżone liczebności w każdym klastrze). Poszukiwano związku wyodrębnionych wzorców relacji z następującymi zmiennymi, które dotyczyły: stionariusza HBSC2010: Czy wypiłeś kiedyś tak dużo alkoholu, że czułeś się naprawdę pijany?; kategorie odpowiedzi; 1. Nigdy; 2. Raz; 3. 2-3 razy; 4. 4-10 razy; 5. Więcej niż 10 razy Na potrzeby analizy połączono kategorie 4 i 5, tworząc z nich wspólną kategorię: więcej niż 4 razy. Pytanie to zostało wybrane jako, zdaniem autorów, najlepszy spośród dostępnych w kwestionariuszu HBSC, wskaźnik opisujący ryzykowne używanie alkoholu. stionariusza HBSC2010: Jak często obecnie palisz tytoń?, kategorie odpowiedzi: 1. Codziennie, 2. Co najmniej 1 raz w tygodniu, ale nie codziennie, 3. Rzadziej niż 1 raz w tygodniu, 4. Nie palę wcale. WYNIKI Wzorce relacji społecznych młodzieży 15-letniej Wyniki analizowano oddzielnie dla chłopców i dziewcząt. W grupie 15-letnich chłopców nie zaobserwowano wyraźnych różnic pomiędzy odsetkami zakwalifikowanych do poszczególnych klastrów. Skrajne grupy dobre relacje w rodzinie i z rówieśnikami oraz złe relacje z rodziną i z rówieśnikami były prawie równoliczne (po ok. 34%). Grupa złe relacje w rodzinie i dobre z rówieśnikami była nieco mniejsza (ok. 32%) (ryc. 1).

Rodzinne i rówieśnicze czynniki związane z upijaniem się i paleniem tytoniu przez 15-letnią młodzież 325 Chłopcy / Boys Dziewczęta / Girls Ryc. 1. Odsetek młodzieży w poszczególnych klastrach w podziale na płeć. Fig. 1. Propor on of adolescents in clusters by gender. W grupie dziewcząt różnice były wyraźniejsze. Najliczniejszą grupę stanowiły dziewczęta, które miały dobre relacje z rówieśnikami i z rodziną (ok. 46%) oraz te, które miały dobre relacje tylko z rówieśnikami (ok. 41%). Zdecydowanie mniejsza była grupa odpowiadająca najmniej korzystnemu wzorcowi relacji: złe relacje zarówno z rodziną jak i z rówieśnikami (ok. 13%) (ryc. 1). Stany upojenia alkoholowego Analizowano liczbę epizodów stanów upojenia alkoholowego w zależności od rodzaju relacji społecznych młodzieży. W grupie chłopców, którzy mieli dobre relacje z rówieśnikami, a złe z rodziną klaster drugi n=220, odsetek osób, które nigdy się nie upiły był najmniejszy (36,8%) w porównaniu do pozostałych klastrów (51,1% i 55,5%) (p<0,001). W tej grupie było też najwięcej chłopców, którzy upili się raz (19,5%) oraz, którzy upili się cztery razy lub więcej (26,4%). Najmniej chłopców którzy upili się cztery razy lub więcej było w pierwszej grupie dobre relacje w rodzinie i z rówieśnikami, (ryc. 2). Najwięcej dziewcząt, które nigdy się nie upiły znalazło się w klastrze trzecim złe relacje z rodziną i z rówieśnikami Ani razu / Never Raz / Once 2-3 Razy / 2-3 Times 4 i więcej razy / 4 and more Chłopcy / Boys Dziewczęta / Girls Ryc. 2. Odsetek odpowiedzi na pytanie o częstość upijania się ogółem w podziale na płeć i poszczególne grupy wyróżnione w analizie klastrowej. Fig. 2. The response rate to the ques on about the frequency of binge drinking by gender and different groups dis nguished in cluster analysis.

326 Jakub Gajewski i wsp. (69,4%). W tym klastrze był również najmniejszy odsetek dziewcząt upijających się często (cztery razy lub więcej). W klastrze drugim znalazło się najmniej nieupijających się dziewcząt (43,8%) najwięcej tych, które zadeklarowały co najmniej jednokrotne (16,9%), 2-3-krotne (22,7%) oraz wielokrotne (16,6%) upicie się (p<0,001). Rozkłady odpowiedzi w skrajnych grupach dobre relacje i złe relacje były bardzo zbliżone (ryc. 2). Palenie tytoniu a relacje społeczne Analizowano też związek częstości palenia tytoniu z wyodrębnionymi wzorcami relacji z rówieśnikami oraz rodziną. Wśród chłopów, zależność okazała się nieistotna statystycznie (p=0,229). W grupie dziewcząt, które miały złe relacje w rodzinie, mając równocześnie dobre relacje z rówieśnikami (klaster drugi, n=313) było ponad trzykrotnie więcej palących codziennie, niż w grupie tych, które miały dobre relacje z przyjaciółmi i rodziną (klaster pierwszy, n=347) oraz ponad czterokrotnie więcej niż dziewcząt mających wszystkie relacje złe (klaster trzeci, n=98). Najmniej palących każdego dnia było w klastrze trzecim (3,1%). Najwięcej niepalących dziewcząt było w grupie tych, które miały wszystkie relacje dobre tj. w klastrze pierwszym (89,3%) (p<0,001) (ryc. 3). DYSKUSJA Zaprezentowano wyniki badań przeprowadzonych w Polsce w 2010 r., wśród 1551 uczniów w wieku 15 lat. Badano związek między jakością relacji społecznych z rodzicami i rówieśnikami, a podejmowaniem zachowań ryzykownych dla zdrowia. Uwarunkowania analizowano w zależności od płci badanych. Na podstawie uzyskanych danych wykazano, że wraz z postrzeganiem relacji społecznych zmienia się częstość podejmowania przez nastolatki zachowań ryzykownych picia alkoholu i palenia tytoniu. Analizując wyniki badań stwierdzono, że związek pomiędzy relacjami z rodziną a upijaniem się i paleniem tytoniu jest inny niż związek pomiędzy relacjami z grupą rówieśniczą a podejmowaniem zachowań ryzykownych. Przeprowadzona analiza wykazała, że w grupie dziewcząt i chłopców wyraźnie zaznacza się rola relacji z rówieśnikami jako element sprzyjający upijaniu się oraz tylko w przypadku dziewcząt paleniu tytoniu. Efekt ten w jednym i drugim przypadku może być częściowo znoszony lub wzmacniany poprzez oddziaływanie jakości relacji w rodzinie. Zgodnie z uzyskanymi wynikami badań efekt negatywnego oddziaływania grupy rówieśniczej na wielokrotność upijania się w ogóle jest bardziej widoczny u chłopców. W analizowanych przypadkach w grupie chłopców najwyższy odsetek osób, które upiły się więcej niż 4 razy zaobserwowano w klastrze drugim dobre relacje z rówieśnikami/złe z rodziną. Odsetek ten był wyższy niż odsetek w tym samym klastrze w grupie dziewcząt. Trudno jest jednak jednoznacznie rozstrzygnąć, czy jest to spowodowane rzeczywistym silniejszym oddziaływaniem grupy rówieśniczej na chłopców, czy jest pochodną tego, że 15-letni chłopcy upijają się częściej niż dziewczęta w tym wieku (1). Wynik ten sugeruje jednak, że można przypuszczać, iż dobre relacje z rówieśnikami, które nie są w pewien sposób neutralizowane dobrymi relacjami w rodzinie, stanowić mogą czynnik ryzyka. Autorzy zajmujący się wpływem jakości relacji w rodzinie na podejmowanie zachowań ryzykownych przez dzieci uznają, że do głównych czynników ryzyka sprzyjających Nigdy / Never Rzdziej niż raz w tygodniu Less than once a week Raz w tygodniu Once a week Codziennie Every day Chłopcy / Boys Dziewczęta / Girls Ryc. 3. Częstość palenia a relacje z rodziną i rówieśnikami w podziale na płeć. Fig. 3. Frequency of tobacco smoking and rela ons with family and peers by gender.

Rodzinne i rówieśnicze czynniki związane z upijaniem się i paleniem tytoniu przez 15-letnią młodzież 327 podejmowaniu tego typu zachowań zaliczyć należy złą jakość relacji w rodzinie, a tym samym brak kontroli ze strony rodziców nad dzieckiem (9). Wyniki uzyskane w opisywanym badaniu potwierdzają to założenie, wykazując, że efekt ten jest wzmacniany, jeśli złym relacjom w rodzinie towarzyszą dobre relacje w grupie rówieśniczej. Zauważyć należy, że pomimo widocznych różnic pomiędzy podejmowaniem zachowań ryzykownych przez chłopców i dziewczęta mechanizmy oddziaływania wpływu rodziny i grupy rówieśniczej nie były skrajnie różne, a nawet były podobne w przypadku obydwu płci. Zaobserwowano niewiele znacznych różnic w upijaniu się i paleniu tytoniu mogących charakteryzować tylko chłopców lub tylko dziewczęta, które możnaby próbować jednoznacznie przypisać wpływowi postrzegania relacji z rodziną i rówieśnikami ujawnionym w pierwszym kroku analizy. Związek częstości nadużywania alkoholu i palenia tytoniu z relacjami w rodzinie i grupie rówieśniczej jakie ujawniły się w badaniach sugerują, że należy podjąć próbę analizy wpływu tych relacji na zachowania ryzykowne. Odnosząc się do prawidłowości rozwoju psychospołecznego, u 15-latków wpływ zachowań rówieśników staje się silniejszy niż był we wcześniejszych etapach rozwoju. Rówieśnicy zaczynają spełniać funkcje wcześniej zarezerwowane prawie wyłącznie dla rodziców, którzy w największym stopniu byli odpowiedzialni za przekazywanie wszelkiego rodzaju wzorców zachowań. Uważamy, że wartością dodaną pracy jest próba łącznej oceny wpływu różnych relacji społecznych na podejmowanie zachowań ryzykownych przez młodzież. Analizowany w wielu pracach osobno wpływ relacji z rodziną i z rówieśnikami (15, 19) nie daje możliwości całościowego spojrzenia na omawiany przez nas problem. Wykazaliśmy, że pomimo różnic w postrzeganiu relacji społecznych przez chłopców i dziewczęta sposób w jaki te relacje wpływają na podejmowanie zachowań ryzykownych jest podobny w przypadku obu płci. Uzyskane przez nas wyniki mogą być cennym źródłem informacji dla osób tworzących strategie profilaktyczne oraz wdrażających je bezpośrednio w życie nastolatków. WNIOSKI 1. Częstość podejmowania zachowań ryzykownych przez nastolatków związana jest z postrzeganiem ich relacji społecznych. 2. Dobre relacje z rodziną, jako czynnik chroniący, mogą częściowo znosić negatywny efekt złych relacji z rówieśnikami, które sprzyjają podejmowaniu zachowań ryzykownych. 3. Istnieje konieczność dalszych badań i odpowiedzi na pytanie o kierunki związków jakości relacji z rodziną i rówieśnikami z podejmowaniem zachowań ryzykownych. PIŚMIENNICTWO 1. Mazur J., Małkowska-Szkutnik A.: Wyniki badań HBSC 2010. Raport techniczny. Warszawa, 2010, IMiD. 2. Buu A., Wang W., Schroder S.A. i wsp.: Developmental emergence of alcohol use disorder symptoms and their potential as early indicators for progression to alcohol dependence in a high risk sample: A longitudinal study from childhood to early adulthood. J. Abnorm. Psychol., 2011 Aug 15. Epub ahead of print. 3. Bryant A.L., Schulenberg J.E., O Malley P.: How Academic Achievement, Attitudes, and Behaviors Relate to the Course of Substance Use During Adolescence: A 6-Year, Multiwave National Longitudinal Study. Journal of Research on Adolescence, 2003, 13, 361-397. 4. Shedler J., Block J.: Adolescent drug use and psychological health: a longitudinal inquiry. Am. Psychol. 1990, 45(5), 612-630. 5. Gold D.R. i wsp.: Effects of Cigarette Smoking on Lung Function in Adolescent Boys and Girls, N. Engl. J. Med. 1996, 335, 931-937. 6. Fenelon A., Preston S.H.: Estimating Smoking-Attributable Mortality in the United States Demography, 2012, 49, 797-818. 7. Barnes G.M., Farrell M.P., Banerjee S.: Family Influences on Alcohol Abuse and Other Problem Behaviors Among Black and White Adolescents in a General Population Sample. Journal of Research on Adolescence Volume 4, Issue 2, 1994, pages 183-201. 8. Brown B.B.: Adolescents` relationships with peers. w: Lerner R.M., Steinberg L.: Handbook of adolescent psychology, Second Edition. John Wiley and Sons, Inc., New Jersey 2004, 363-394. 9. Ostaszewski K.: Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w zachowaniach ryzykownych dzieci i młodzieży, w:. Mazur J., Tabak I., Małkowska-Szkutnik A., Ostaszewski K., Kołoło H., Dzielska A., Kowalewska A.: Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem zachowań ryzykownych. Warszawa, 2008, IMiD. 10. Beal A.C., Ausiello B.A., Perrin J.M.: Social Influences on Health-Risk behaviors among minority middle School Students. J. Adolesc. Health, 2001, 28, 474-480. 11. Litrownik A.J., Elder J.P., Campbell N.R. i wsp.: Evaluation of a Tobacco and Alcohol Use Prevention Program for Hispanic Migrant Adolescents: Promoting the Protective Factor of Parent-Child Communication, Preventive Medicine Volume 31, Issue 2, August 2000, 124-133. 12. Ledoux S., Miller P., Choquet M., Plant M.: Family structure, parent-child relationships, and alcohol and other drug use among teenagers in France and the United Kingdom. Alcohol and Alcoholism, 2002, 37 (1), 52-60. 13. van der Vorst H., Engels R.C., Meeus W., Deković M.: The impact of alcohol-specific rules, parental norms about early drinking and parental alcohol use on adolescents drinking behavior. J. Child. Psychol. Psychiatry, 2006 Dec; 47(12), 1299-1306. 14. Faly B.R.i wsp.: Differential influence of parental smoking and friends smoking on adolescent initiation and escalation of smoking, J. Health Soc. Behav. 1994 Sep; 35(3), 248-265. 15. Maxwell K.A.: Friends: The Role of Peer Influence Across Adolescent Risk Behaviors. Journal of Youth and Adolescence, Vol. 31, No. 4, August 2002. 16. Brickere J.B. i wsp.: Childhood friends who smoke: do they influence adolescents to make smoking transitions?, Addict. Behav., 2006 May; 31(5), 889-900.

328 Jakub Gajewski i wsp. 17. White M., Grzankowski J., Paavilainen E. i wsp.: Family dynamics and child abuse and neglect in three Finnish communities. Issues in Mental Health Nursing, 2003, 24, 707-722. 18. Armsden G., Greenberg M.: The Inventory of Parent and Peer Attachment; individual differences and their relationship to psychological well-being In adolescence. Journal of Youth and Adolescence, 16, 5, 1987, 427-453. 19. Latendresse S.J., Rose R.J., Viken R.J. i wsp.: Parenting Mechanisms in Links Between Parents and Adolescents Alcohol Use Behaviors. J. Clin. Child. Adolesc. Psychol., 2009 Mar; 38(2), 232-234. Wkład Autorów/Authors contributions Według kolejności Konflikt interesu/conflicts of interest Autorzy pracy nie zgłaszają konfliktu interesów. The Authors declare that there is no conflict of interest. Nadesłano/Received: 18.09.2012 r. Zaakceptowano/Accepted: 24.10.2012 r. Dostępne online/published online Adres do korespondencji: Jakub Gajewski Instytut Matki i Dziecka ul. Kasprzaka 17a, 01-211 Warszawa tel: (22) 32-77-459 jakub.gajewski@imid.med.pl Informacja własna Wczesne dzieciństwo a późniejsza jakość życia Podczas naukowego sympozjum NUTRICIA Polska eksperci debatowali nad odległym wpływem żywienia we wczesnym dzieciństwie na stan zdrowia i jakość życia w wieku dorosłym. W dniach 5-6 października w Warszawie odbyła się konferencja naukowa lekarzy pediatrów poświęcona problematyce żywienia niemowląt i małych dzieci. Podczas spotkania 140 lekarzy z wiodących ośrodków z całej Polski dyskutowało nad najnowszymi doniesieniami naukowymi oraz rozwiązaniami terapeutycznymi dotyczącymi postępowania z różnymi grupami małych pacjentów, m.in. dziećmi urodzonymi przedwcześnie, dziećmi z zaburzeniami karmienia czy z nadmierną masą ciała. Kierownikiem naukowym spotkania był prof. dr hab. n. med. Janusz Książyk, a wśród prelegentów znaleźli się m.in. prof. dr hab. n. med. Anna Dobrzańska, prof. dr hab. n. med. Halina Weker i prof. dr hab. n. med. Anna Obuchowicz. Badania prowadzone w ostatnich latach w Polsce wskazują, że rodzice nie znają ani nie stosują się do zaleceń żywieniowych dzieci, rzadko rozmawiają również o tym z lekarzem pediatrą. Z badań przeprowadzonych z inicjatywy Fundacji NUTRICIA i zaprezentowanych przez dr inż. Annę Stolarczyk z Instytutu Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka wynika, że jedynie 7% spośród przebadanych mam dzieci w wieku 6-12 miesięcy stosuje się do zaleceń żywieniowych dla niemowląt. Co 6. niemowlę spożywa również 10 lub więcej posiłków zamiast 5-6 na dobę 1. Wśród dzieci w wieku 13-36 miesięcy już można zaobserwować tego konsekwencje jedna czwarta populacji ma zbyt wysoki wskaźnik masy ciała (BMI), co oznacza problem z nadwagą i otyłością. Ich dieta również nie jest właściwie zbilansowana: do niedoboru witaminy D, który zaobserwowano już u młodszej grupy dzieci, dochodzi nadmiar soli oraz cukru w pożywieniu 2 to podstawowe wnioski z badania zaprezentowane przez prof. dr hab. n. med. Halinę Weker. Mimo tego, że istnieją jasne wytyczne schematu żywienia niemowląt, dzieci są często karmione w sposób znacząco odbiegający od zaleceń. Dlatego tak ważne jest, aby lekarze propagowali wśród rodziców żywienie zgodne z obowiązującymi rekomendacjami i podczas wizyt kontrolnych zawsze rozmawiali z rodzicami na temat żywienia podsumowała dr inż. Anna Stolarczyk z Instytutu Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie. Wiodącym tematem konferencji, była wczesna profilaktyka chorób dietozależnych oraz pilna potrzeba upowszechniania wiedzy o prawidłowym żywieniu wśród rodziców. Wielokrotnie w trakcie wykładów przytaczano wyniki międzynarodowych badań potwierdzających hipotezę tzw. programowania żywieniowego. Pochylono się również nad potrzebami dzieci urodzonych przedwcześnie, które częściej niż pozostali mali pacjenci manifestują problemy związane z żywieniem. Dzieci do trzeciego roku życia nie należy odchudzać, ale warto zwrócić uwagę na profilaktykę otyłości, gdyż znaczny odsetek otyłych dzieci będzie w przyszłości otyłymi dorosłymi powiedziała prof. dr hab. n. med. Anna Obuchowicz, która wśród czynników, na które warto zwrócić uwagę we wczesnym zapobieganiu nadmiernej masie ciała, wymieniła między innymi: przyrost masy ciała kobiety ciężarnej i płodu, karmienie piersią i odpowiedni czas snu. Po raz kolejny podkreślano zalety wynikające z karmienia piersią, które ma niebagatelny udział w programowaniu żywieniowym. Wskazano możliwe kierunki rozwoju składu mlek modyfikowanych. Zaprezentowano również perspektywy socjoekonomiczne związane ze stanem zdrowia ludności w najbliższych dekadach. W trakcie warsztatów uczestnicy sympozjum m.in. mieli możliwość poznać nowatorskie podejście do sposobu pracy z małymi pacjentami z zaburzeniami karmienia propagowane przez Instytut Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka. Dyskutowane były przypadki pacjentów, których leczył zespół lekarza, dietetyka, psychologa i logopedy. Lekarze podkreślali również, że obserwowane przez rodziców problemy z karmieniem dzieci często mają podłoże w zaburzeniach, które nie zawsze są zgłaszane i diagnozowane. Problem ten dotyczy nawet 40% dzieci. Zastosowanie odpowiedniego schematu postępowania przy rozpoznawaniu i leczeniu tego typu zaburzeń, pozwala w krótkim czasie wyleczyć większość przypadków. Zwrócono również uwagę na indywidualne podejście, konieczne przy ocenie stanu odżywienia małych pacjentów. Apelowano do lekarzy, aby regularnie monitorowali rozwój każdego pacjenta, po to, aby szybko zidentyfikować ewentualne nieprawidłowości. Uczestnicy szczególnie docenili możliwość przedyskutowania indywidualnych przypadków z ekspertami oraz interdyscyplinarne ujęcie zagadnienia żywienia dzieci. Zdrowe dzieci, zdrowa przyszłość to misja NUTRICIA, która prezentuje nasz sposób myślenia. Jesteśmy przekonani o tym, że dbając o zdrowie dzieci, w tym o ich właściwie zbilansowaną dietę, możemy realnie wpłynąć na to, jaki będzie stan zdrowia Polaków za kilkadziesiąt lat powiedziała dr Agnieszka Święcicka- Ambroziak, specjalista w Dziale Medycznym NUTRICIA Polska. 1 Badanie Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia niemowląt w wieku 6 i 12 miesięcy w populacji polskiej przeprowadzone przez Instytut Pomnik - Centrum Zdrowia Dziecka. 2 Badanie Kompleksowa ocena sposobu żywienia dzieci w wieku 13-36 miesięcy w Polsce przeprowadzone przez Instytut Matki i Dziecka.