CZY SPOŻYWANIE WSPÓLNYCH POSIŁKÓW Z RODZINĄ MOŻE CHRONIĆ NASTOLATKI PRZED OTYŁOŚCIĄ?*

Transkrypt

1 IMiD, Wydawnictwo Aluna Developmental Period Medicine, 2012, XVI, Izabela Tabak, Maria Jodkowska, Anna Oblacińska, Krystyna Mikiel-Kostyra CZY SPOŻYWANIE WSPÓLNYCH POSIŁKÓW Z RODZINĄ MOŻE CHRONIĆ NASTOLATKI PRZED OTYŁOŚCIĄ?* CAN FAMILY MEALS PROTECT ADOLESCENTS FROM OBESITY? Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Kierownik: prof. nadzw. IMiD dr hab. med. K. Mikiel-Kostyra Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Dyrektor: dr med. T. Maciejewski Streszczenie Cel pracy: Analiza zależności między częstością spożywania wspólnych posiłków z rodzicami a masą ciała 13-latków oraz wybranymi jej determinantami. Materiał i metody: Badanie przeprowadzono w 2008 roku jako ostatni etap badania długofalowego w prospektywnej kohorcie 605 dzieci. Młodzież 13-letnia otrzymała pocztą ankiety zawierające m.in. pytania dotyczące częstości spożywania podstawowych posiłków w towarzystwie rodziców, regularności posiłków, spożywania warzyw i owoców, aktywności fizycznej i liczby godzin spędzanych przed telewizorem lub komputerem. Pielęgniarki szkolne dokonywały pomiarów wysokości i masy ciała uczniów. Analiza statystyczna zawierała korelacje r-pearsona, dwustopniową analizę skupień oraz analizę regresji logistycznej. Wyniki: Zdecydowana większość badanej młodzieży (80-90%) przynajmniej raz w tygodniu spożywa każdy z podstawowych posiłków w towarzystwie rodziców, 21% codziennie z rodzicami zjada śniadanie, 41% obiad, a 45% kolację. Częstość spożywania wspólnych posiłków ujemnie koreluje ze wskaźnikiem masy ciała dziewcząt i liczbą godzin spędzanych przez nie przed telewizorem lub komputerem, a dodatnio z aktywnością fizyczną, regularnością posiłków oraz spożywaniem warzyw przez młodzież obu płci. Najmniejsze średnie wartości BMI stwierdzono w grupie młodzieży często spożywającej posiłki wspólnie z rodzicami, największe w grupie młodzieży, która rzadko zjadała posiłki w towarzystwie rodziców (ponad 20% młodzieży w tej grupie miało nadmiar masy ciała), przy czym różnice te były istotne statystycznie wyłącznie wśród dziewcząt (p=0,025). Prawdopodobieństwo codziennego ograniczania zachowań siedzącego trybu życia poniżej 2 godzin, podejmowania aktywności fizycznej co najmniej 60 minut dziennie oraz spożywania warzyw i owoców jest dwa razy większe u młodzieży często spożywającej posiłki z rodzicami, a codziennego spożywania wszystkich podstawowych posiłków ponad czterokrotnie większe. Wnioski: Spożywanie wspólnych posiłków z rodziną, stanowiąc predyktor prozdrowotnego stylu życia, może w sposób pośredni chronić młodzież przed nadwagą i otyłością. Promowanie rodzinnego spożywania posiłków powinno stanowić jedną z ważnych metod zapobiegania otyłości, szczególnie u nastoletnich dziewcząt. Słowa kluczowe: wspólne posiłki, nastolatki, otyłość, styl życia Abstract Aim: To analyse the relationship between the frequency of family meals and the body weight of 13-yearolds and its selected determinants. Material and methods: The study was conducted in 2008 as the last stage in a prospective cohort study of 605 children. Questionnaires containing questions about the frequency of family meals, the general regularity of meals, fruit and vegetable consumption, physical activity and the number of hours spent watching television or at the computer were sent to 13-year-olds by mail. School nurses performed *Praca wykonana w ramach zadania statutowego IMiD nr OPK Doświadczenia młodzieży związane z komunikacją w rodzinie i pozytywnymi praktykami rodzicielskimi.

2 314 Izabela Tabak i wsp. anthropometric measurements of the pupils weight and height. Statistical analyses were performed, i.e. Pearson s correlations, the two-step cluster analysis and the logistic regression analysis. Results: Most of the young people (80-90%) eat each of the main meals in the company of their parents at least once a week, 21% have breakfast with their parents every day, 41% dinner, and 45% supper. The frequency of family meals correlated negatively with the girls BMI and the number of hours they spent watching television or at the computer, while positively with physical activity, regular meals and vegetable consumption in adolescents of both genders. The lowest mean values of BMI were found in a group of adolescents often eating family meals, the highest in the group of young people who rarely ate family meals (over 20% of young people in this group were overweight), but the differences were statistically significant only for girls (p=0.025). The probability of less than 2 hours of sedentary behaviour daily, physical activity of at least 60 minutes per day and everyday vegetable and fruit consumption is twice as high in adolescents often consuming meals with their parents, and with the daily consumption of all the meals in this way more than fourfold higher than in other groups. Conclusions: Family meals treated as a predictor of a healthy lifestyle can indirectly protect adolescents from overweight and obesity. Promoting family meals should be an important method of preventing obesity, particularly among teenage girls. Key words: family meals, adolescents, obesity, lifestyle DEV. PERIOD MED., 2012, XVI, 4, WSTĘP Postęp cywilizacyjny, jaki dokonuje się na świecie w ostatnim półwieczu, prowadzi do szybkich zmian środowiska zewnętrznego człowieka, za którymi nie nadążają zmiany w organizmie człowieka, w tym dostosowanie metabolizmu do zmienionego stylu życia (1). Środowisko zewnętrzne oferuje coraz większy dostęp do wysoko przetworzonych produktów żywnościowych o dużej wartości energetycznej, a jednocześnie sprzyja zmniejszaniu wydatkowania energii poprzez zastąpienie wysiłku mięśni przez pracę urządzeń technicznych, ograniczenie spontanicznej aktywności ruchowej i promowanie siedzącego trybu życia (2). Coraz częściej mówi się o sprzyjających otyłości, tzw. obesogennych, wpływach cywilizacyjnych. Obesogenność definiowana jest jako suma różnych okoliczności, możliwości i determinant, które wpływając na życie ludzi, sprzyjają występowaniu otyłości poszczególnych jednostek lub całych grup społeczeństw (3). Istnieje wiele czynników środowiskowych, które potencjalnie mogą prowadzić do nadmiernych przyrostów masy ciała, poprzez stwarzanie warunków dla zachowań człowieka, związanych głównie ze sposobem odżywiania się i aktywnością fizyczną (4). Udział środowiska zewnętrznego w rozwoju otyłości powinien być więc postrzegany przede wszystkim z punktu widzenia jego wpływu na zachowania, które mogą prowadzić zarówno do zwiększania, jak i zmniejszania ryzyka dodatniego bilansu energetycznego (5). Każde środowisko, w tym rodzinne, oddziałuje więc niejako dwutorowo, stanowiąc jednocześnie źródło czynników determinujących otyłość oraz czynników chroniących przed nią. Stwarza ono możliwości (działanie bezpośrednie) oraz sposób ich wykorzystania (działanie pośrednie), poprzez kształtowanie lub modyfikowanie stylu życia i zachowań dotyczących przede wszystkim odżywiania się i sposobu spędzania wolnego czasu. Rodzina, stanowiąca najważniejsze środowisko życia dziecka, kształtuje jego zachowania żywieniowe. W literaturze pojawiło się określenie family food environment (FFE) (środowisko rodziny związane z odżywianiem się) (6). Składa się na nie szereg elementów: preferencje smakowe, zachowania żywieniowe (w tym wspólne spożywanie posiłków), a także inne zachowania i praktyki związane ze spożywaniem posiłków w domu, np. wywieranie presji na dzieci, by zjadały całe porcje (zmuszanie do jedzenia), oglądanie telewizji podczas jedzenia itp. Dostępność określonego typu żywności w domu, praktyki żywieniowe stosowane wobec dzieci oraz zachowania żywieniowe rodziców determinują zachowania żywieniowe dzieci na zasadzie ich modelowania. Mogą one w efekcie tworzyć środowisko sprzyjające nadwadze i otyłości lub chroniące przez nią, zarówno rodziców, jak i dzieci. W badaniach prowadzonych w ostatnich latach w USA oraz Zachodniej Europie stwierdzono, że wspólne spożywanie posiłków z rodzicami odgrywa istotną rolę w kształtowaniu nawyków żywieniowych u młodzieży. W grupie nastolatków, którzy zjadali sześć lub więcej rodzinnych obiadów w tygodniu, obserwowano korzystniejsze zachowania żywieniowe: rzadsze opuszczanie śniadań, częstsze zjadanie owoców i warzyw (7), a także rzadsze spożywanie potraw smażonych oraz słodkich napojów gazowanych (8). Wykazano, że dzieci, które nie zjadały regularnie obiadów z rodzicami częściej sięgały po słodycze i jedzenie typu fast food niż dzieci, które jadły regularnie wspólne obiady (9). Spożywanie przez nastolatków wspólnych posiłków z rodzicami okazało się też predyktorem pozytywnych zachowań żywieniowych prezentowanych przez młodzież kilka lat później w okresie wczesnej dorosłości (10). Wykazano tu istotny związek z częstszym spożywaniem warzyw

3 Czy spożywanie wspólnych posiłków z rodziną może chronić nastolatki przed otyłością? 315 i owoców, rzadszym spożywaniem słodzonych napojów oraz regularnym spożywaniem śniadań i obiadów. Jednocześnie jedzenie wspólnych posiłków z rodzicami pełni rolę czynnika chroniącego przed wystąpieniem ryzykownych metod kontroli masy ciała (takich jak np. prowokowanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających czy głodówki) (11). Co ważne, jak wskazują przeprowadzone metaanalizy, ochronny efekt wspólnych posiłków względem niepożądanych zachowań żywieniowych i ryzykownych metod kontroli masy ciała, występuje już nawet w sytuacji spożywania trzech rodzinnych posiłków w tygodniu (12). Wspólnie spożywane posiłki są nie tylko okazją do kształtowania pozytywnych nawyków żywieniowych, ale również elementem stylu życia rodziny. Jest to okazja do spotkań domowników, rozmów, planowania innych wspólnych aktywności, okazywania sobie wzajemnej troski, miłości i przywiązania. Jak wskazują badania, rodziny spożywające wspólne posiłki częściej spędzają razem wolny czas i angażują się w aktywność fizyczną (13). Częstość spożywania wspólnych posiłków jest również związana ze stylem wychowania stosowanym przez rodziców, który silnie determinuje relacje pomiędzy rodzicami a dziećmi. W rodzinach, w których rodzice stosują styl autorytatywny (łączący w sobie wysoki poziom ciepła i wymagań wobec dziecka), w porównaniu z rodzinami o stylu odtrącająco-zaniedbującym (niezaangażowanym, pozbawionym ciepła i kontroli), częstość spożywania wspólnych posiłków (utrzymująca się przez kilka lat) jest istotnie większa (14). W Polsce tradycja spożywania wspólnych posiłków jest bardzo silna i zdecydowana większość Polaków (82%) uważa je za ważne lub bardzo ważne (15). Brakuje jednak naukowych badań dotyczących korzyści wynikających ze spożywania rodzinnych posiłków, które przy zmieniającym się w ostatnich latach stylu życia polskich rodzin, mogłyby stanowić argumenty za promowaniem spożywania wspólnych posiłków w rodzinach. CEL PRACY Celem pracy była analiza zależności między częstością spożywania wspólnych posiłków z rodzicami a masą ciała 13-latków oraz wybranymi jej determinantami. Postawiono następujące pytania badawcze: 1. Jak często młodzież 13-letnia spożywa podstawowe posiłki w towarzystwie rodziców? 2. Jaka jest siła i kierunek zależności między częstością spożywania przez młodzież wspólnych posiłków z rodzicami a jej masą ciała, częstością zachowań związanych z siedzącym trybem życia, aktywnością fizyczną, regularnością spożywania posiłków oraz częstością spożywania warzyw i owoców? 3. Czy młodzież regularnie spożywająca podstawowe posiłki wspólnie z rodzicami różni się od młodzieży rzadko spożywającej posiłki w towarzystwie rodziców pod względem wartości wskaźnika masy ciała oraz częstości występowania nadmiaru masy ciała? 4. Jakie jest prawdopodobieństwo spełniania zaleceń ekspertów dotyczących aktywności fizycznej, ograniczania siedzącego trybu życia oraz prawidłowego odżywiania przez młodzież spożywającą posiłki wspólnie z rodzicami w porównaniu do młodzieży rzadko jedzącej posiłki w towarzystwie rodziców? MATERIAŁ I METODY Badaną grupę stanowiła prospektywna kohorta dzieci włączona do obserwacji w okresie noworodkowym po porodzie w szpitalu, poddana badaniu ankietowemu matek w wieku 3 lat, a następnie przebadana w wieku 13 lat. Szczegółowy opis doboru grup w poszczególnych etapach badań przedstawiono w raporcie z badań (16). Analizowane badanie, przeprowadzone w 2008 roku w ramach projektu badawczego MNiSzW nr N N , stanowiło ostatni etap tego długofalowego cyklu badań. W analizach wykorzystano dane dotyczące 605 dzieci (305 dziewczynek i 300 chłopców), których wiek wahał się od 13 lat i 2 miesięcy do 13 lat i 8 miesięcy. Osoby mieszkające w mieście stanowiły 49% badanych, a mieszkające na wsi 51%. Badanie przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem techniki badania ankietowego. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Instytucie Matki i Dziecka (opinia nr 27/2007 z dnia 9 listopada 2007 r.). Narzędzia badawcze składały się z 3 kwestionariuszy wysyłanych drogą pocztową, w tym: ankiety dla dziecka trzynastoletniego, ankiety dla rodziców/opiekunów oraz formularza pomiarów z listem do pielęgniarki szkolnej zawierającym prośbę o zważenie i zmierzenie dziecka. W tej pracy wykorzystano odpowiedzi na wybrane pytania z ankiety dla dzieci oraz formularza pomiarów. Większość analizowanych pytań pochodzi ze standardowego międzynarodowego kwestionariusza badań nad zachowaniami zdrowotnymi dzieci i młodzieży HBSC (Health Behaviour in School-aged Children). Ankiety dla dzieci zawierały m.in. pytania dotyczące: 1. Częstości spożywania w ciągu tygodnia śniadań, obiadów i kolacji w towarzystwie rodziców (z odpowiedziami nigdy, rzadziej niż raz w tygodniu, 1-2 dni w tygodniu, 3-4 dni w tygodniu, 5-6 dni w tygodniu, każdego dnia, przeliczona na skalę punktów). Na podstawie tych pytań utworzono wskaźnik sumaryczny częstości spożywania wspólnych posiłków z rodzicami w ciągu tygodnia (rzetelność skali 0,77), którego wartości również przeliczono na skalę punktów. 2. Liczby dni, w których młodzież spożywa śniadania, obiady i kolacje w dniach szkolnych i dniach weekendu. Na podstawie tych pytań utworzono wskaźniki sumaryczne liczby dni w tygodniu, w których spożywany jest dany posiłek oraz łączny wskaźnik liczby podstawowych posiłków spożywanych w ciągu tygodnia. Wszystkie wartości przeliczono na skalę punktów. 3. Częstości spożywania owoców i warzyw w ciągu dnia i tygodnia (z odpowiedziami nigdy, rzadziej niż raz w tygodniu, 1 raz w tygodniu, 2-4 dni w tygodniu, 5-6 dni w tygodniu, codziennie 1 raz, codziennie częściej niż 1 raz). Wartości przeliczono na skalę punktów. 4. Liczby dni z co najmniej 60-minutową aktywnością fizyczną w ciągu 7 dni poprzedzających badanie (wskaźnik MVPA Moderate-to-Vigorous Physical Activity) (17). Wartości przeliczono na skalę punktów.

4 316 Izabela Tabak i wsp. 5. Liczby godzin dziennie (w dniach szkolnych i dniach weekendu) spędzanych przed telewizorem lub komputerem. Na podstawie średnich ważonych dla obu zmiennych utworzono wskaźnik sumaryczny średniej liczby godzin poświęcanych w ciągu dnia na zachowania związane z siedzącym trybem życia. Wartości przeliczono na skalę punktów. Wykorzystano również wyniki pomiarów wysokości i masy ciała dziecka, które przeprowadziła pielęgniarka szkolna (18). Na ich podstawie obliczono wskaźnik masy ciała BMI (Body Mass Index). Jako normą referencyjną stanu odżywienia w prowadzonych analizach posłużono się opublikowanymi w roku 2007 siatkami centylowymi BMI, opracowanymi przez Światową Organizację Zdrowia (19). Jako kryterium nadmiaru masy ciała przyjęto wartość BMI 85 centyla. Analiza statystyczna zebranych danych została przeprowadzona przy pomocy pakietu statystycznego SPSS v. 14 i zawierała: korelacje r-pearsona, test chi-kwadrat, jednoczynnikową analizę wariancji (ANOVA), analizę regresji logistycznej oraz dwustopniową analizę skupień do wyodrębnienia grup różniących się częstością spożywania posiłków razem z rodzicami. WYNIKI 1. Częstość spożywania przez młodzież śniadań, obiadów i kolacji w towarzystwie rodziców Zdecydowana większość badanej młodzieży 81,1% (489 osób) w przypadku śniadań, 93,8% (563 osoby) w przypadku obiadów i 86,0% (518 osób) w przypadku kolacji przynajmniej raz w tygodniu spożywa każdy z podstawowych posiłków w towarzystwie rodziców, natomiast 20,9% 13-latków codziennie zjada wraz z rodzicami śniadania, 41% obiady, a 44,5% kolacje (ryc. 1). Co najmniej jeden posiłek wspólnie z rodzicami je regularnie (5-7 razy w tygodniu) 61,5% młodzieży. 2. Zależności między częstością wspólnego spożywania posiłków a masą ciała i wybranymi jej determinantami Częstość spożywania wspólnych posiłków z rodzicami (wskaźnik sumaryczny) istotnie ujemnie koreluje ze wskaźnikiem masy ciała i częstością zachowań związanych z siedzącym trybem życia dziewcząt, a dodatnio z aktywnością fizyczną, regularnością posiłków (szczególnie śniadań i kolacji) oraz spożywaniem przez młodzież warzyw (bez względu na płeć) (tab. I). ŚNIADANIE BREAKFAST OBIAD DINNER KOLACJA SUPPER każdego dnia every day co najmniej 5 razy w tyg. at least 5 times a week co najmniej 3 razy w tyg. at least 3 times a week co najmniej 1 raz w tyg. at least 1 times a week rzadziej niż raz w tyg. lub nigdy less than once a week or never każdego dnia every day co najmniej 5 razy w tyg. at least 5 times a week co najmniej 3 razy w tyg. at least 3 times a week co najmniej 1 raz w tyg. at least 1 times a week rzadziej niż raz w tyg. lub nigdy less than once a week or never każdego dnia every day co najmniej 5 razy w tyg. at least 5 times a week co najmniej 3 razy w tyg. at least 3 times a week co najmniej 1 raz w tyg. at least 1 times a week rzadziej niż raz w tyg. lub nigdy less than once a week or never Ryc. 1. Częstość spożywania przez młodzież posiłków w towarzystwie rodziców (dane skumulowane). Fig. 1. Frequency of family meals (cumula ve data).

5 Czy spożywanie wspólnych posiłków z rodziną może chronić nastolatki przed otyłością? 317 Tabela I. Korelacje między częstością spożywania wspólnych posiłków z rodzicami (wskaźnik sumaryczny) a wskaźnikiem masy ciała młodzieży (BMI) i wybranymi jego determinantami. Table I. Correla ons between the frequency of family meals (summary indicator), adolescents BMI and selected body mass determinants. Dziewczęta Girls Chłopcy Boys r p r p BMI -0,121 0,040-0,028 0,641 Aktywność fizyczna Physical ac vity Siedzący tryb życia Sedentary behaviour śniadań breakfast 0,155 0,007 0,120 0,041-0,121 0,036-0,107 0,066 0,338 <0,001 0,213 <0,001 Spożywanie Ea ng obiadów dinner kolacji supper wszystkich posiłków all meals owoców fruit warzyw vegetables 0,225 <0,001 0,088 0,134 0,437 <0,001 0,253 <0,001 0,364 <0,001 0,269 <0,001 0,239 <0,001 0,094 0,113 0,195 0,001 0,203 0,001 Tabela II. Wyniki analizy skupień wartości średnie i odchylenia standardowe zmiennych częstość spożywania śniadań/obiadów/kolacji w towarzystwie rodziców (skala 0-100), istotność statystyczna różnic między średnimi w trzech grupach. Table II. The results of cluster analysis mean values and standard devia ons of variables family breakfasts/dinners/ suppers frequency (scale 0-100), sta s cal significance of mean differences between groups. Posiłki w towarzystwie rodziców Family meals Śniadanie Breakfast Obiad Dinner Kolacja Supper Grupa 1 Group 1 N=167 Grupa 2 Group 2 N=200 M SD M SD M SD Grupa 3 Group 3 N=233 F p 95,81 7,3 52,67 11,6 44,92 18,2 735,2 <0,001 92,81 13,5 88,42 13,7 57,15 19,7 301,5 <0,001 95,21 10,4 91,33 12,0 50,21 22,8 471,0 <0,001 Interpretacja wyniku analizy skupień Cluster analysis results interpreta on Młodzież często spożywająca wszystkie posiłki z rodzicami Adolescents o en ea ng all meals with parents Młodzież rzadko spożywająca śniadania z rodzicami Adolescents rarely ea ng breakfast with parents Młodzież rzadko spożywająca posiłki z rodzicami Adolescents rarely ea ng meals with parents

6 318 Izabela Tabak i wsp. 3. Grupy wyróżnione ze względu na częstość spożywania posiłków w towarzystwie rodziców Zastosowanie analizy skupień pozwoliło na wyodrębnienie grup względnie jednorodnych pod względem częstości wspólnego z rodzicami spożywania śniadań, obiadów i kolacji. W wyniku prowadzonych analiz wyodrębniono 3 grupy (tab. II): Grupa 1. Młodzież często spożywająca wszystkie posiłki z rodzicami (27,8% badanych, n=167). Grupa 2. Młodzież rzadko spożywająca śniadania z rodzicami, ale często obiad i kolację (33,4% badanych, n=200). Grupa 3. Młodzież rzadko spożywająca posiłki z rodzicami (38,8% badanych, n=233). Charakterystykę wyodrębnionych grup przedstawiono w tabeli III. Osoby z poszczególnych grup istotnie różniły się między sobą pod względem wszystkich analizowanych wskaźników stylu życia. 4. Masa ciała nastolatków i jej determinanty w grupach różniących się częstością spożywania posiłków w towarzystwie rodziców Najmniejsze średnie wartości BMI stwierdzono w grupie młodzieży często spożywającej posiłki wspólnie z rodzicami (grupa 1), największe w grupie młodzieży, która rzadko Tabela III. Zachowania zdrowotne młodzieży z grup wyróżnionych pod względem częstości spożywania posiłków wspólnie z rodzicami (skala 0-100) wartości średnie, odchylenia standardowe, istotność statystyczna różnic między średnimi w trzech grupach. Table III. Health behaviour of adolescents from groups with different family meals frequency (scale 0-100) mean values, standard devia ons, sta s cal significance of mean differences between groups. Zachowania zdrowotne Health behaviours Aktywność fizyczna Physical ac vity Siedzący tryb życia Sedentary behaviour Spożywanie Ea ng śniadań breakfast obiadów dinner kolacji supper wszystkich posiłków all meals owoców fruit warzyw vegetables Grupa 1 Group 1 N=167 Grupa 2 Group 2 N=200 M SD M SD M SD Grupa 3 Group 3 N=233 F p 78,31 21,2 75,13 22,3 69,02 23,8 8,79 <0,001 28,73 13,5 32,95 13,0 33,50 15,8 6,06 =0,002 94,30 16,7 80,76 30,1 73,73 33,3 25,06 <0,001 97,11 11,9 97,46 9,4 92,76 16,9 8,08 <0,001 95,47 12,7 95,77 11,4 82,81 27,2 30,67 <0,001 95,62 9,4 91,56 11,4 83,47 18,9 36,49 <0,001 73,74 19,9 67,70 18,7 65,21 22,1 8,68 <0,001 73,69 20,2 68,47 18,0 64,60 21,2 9,92 <0,001 Tabela IV. Odsetki dziewcząt i chłopców z nadmierną masą ciała według grup. Table IV. Percentages of overweight boys and girls by groups. Posiłki w towarzystwie rodziców Family meals Grupa 1 Group 1 Grupa 2 Group 2 Grupa 3 Group 3 Nadmiar masy ciała (w tym otyłość) Overweight (with obesity) dziewczęta girls chłopcy boys 14,0 (5,8) 21,8 (7,7) 9,8 (3,7) 23,4 (11,2) 21,5 (7,4) 27,7 (14,9) p 0,068 0,622

7 Czy spożywanie wspólnych posiłków z rodziną może chronić nastolatki przed otyłością? 319 DZIEWCZĘTA / GIRLS Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3 Group 1 Group 2 Group 3 CHŁOPCY / BOYS Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3 Group 1 Group 2 Group 3 Ryc. 2. Średnie wartości BMI dziewcząt i chłopców w analizowanych grupach. Fig. 2. Mean BMI of boys and girls by analysed groups. zjadała posiłki w towarzystwie rodziców (grupa 3), przy czym istotną statystycznie różnicę między grupami wykazano wyłącznie u dziewcząt (p=0,025); w grupie chłopców różnice nie były istotne statystycznie (ryc. 2). Odsetki młodzieży z nadmiarem masy ciała (w tym otyłością) były największe w grupie młodzieży rzadko spożywającej posiłki wspólnie z rodzicami u dziewcząt ponad 20%, a u chłopców prawie 30%, przy czym jedynie w grupie dziewcząt różnice pomiędzy grupami były istotne na poziomie tendencji statystycznej (p<0,1) (tab. IV). Za pomocą analizy regresji logistycznej zbadano prawdopodobieństwo podejmowania zachowań prozdrowotnych przez nastolatków często spożywających posiłki z rodzicami w porównaniu z tymi, którzy rzadko jedzą posiłki w towarzystwie rodziców (płeć była w analizach zmienną kontrolowaną). Oszacowano osiem modeli regresji kolejno dla: aktywności fizycznej co najmniej 60 minut 7 dni w tygodniu, ograniczania zachowań związanych z siedzącym trybem życia poniżej 2 godzin dziennie, codziennego spożywania warzyw, codziennego spożywania owoców, regularnego (codziennego) spożywania wszystkich podstawowych posiłków oraz codziennego spożywania śniadań, obiadów i kolacji. Zakres wskaźników ilorazów szans wahał się dla ośmiu modeli od 1,7 do 5,4, przyjmując największe wartości dla codziennego spożywania wszystkich posiłków (OR=4,2) i codziennego spożywania śniadań (OR=5,4), czyli zmiennych z definicji skorelowanych ze spożywaniem posiłków w towarzystwie rodziców. Wszystkie analizowane zależności były istotne statystycznie (ryc. 3). Codzienna aktywność fizyczna Every day physical activity Siedzący tryb życia <2 godz. dziennie Sedentary behaviour <2 hours per day Codzienne spożywanie warzyw Eating vegetables every day Codzienne spożywanie owoców Eating fruit every day Codzienne spożywanie wszystkich posiłków Eating all meals every day Codzienne spożywanie śniadań Eating breakfast every day Codzienne spożywanie obiadów Eating dinner every day Codzienne spożywanie kolacji Eating supper every day Ryc. 3. Prawdopodobieństwo występowania zachowań prozdrowotnych w zależności od częstości spożywania posiłków wspólnie z rodzicami (grupa 1 w porównaniu do grupy 3). Fig. 3. Probability of health behaviours by family meals frequency (group 1 vs. group 3).

8 320 Izabela Tabak i wsp. DYSKUSJA Epidemia otyłości, na którą coraz częściej zwraca uwagę Światowa Organizacja Zdrowia, dotyczy nie tylko osób dorosłych, ale również dzieci i młodzieży (20). Jak wskazują najnowsze dane europejskie (w tym polskie), w ostatnich latach następuje zdecydowany wzrost odsetka młodzieży z nadmiarem masy ciała (21, 22). Opracowywane strategie, mające na celu zahamowanie tej tendencji koncentrują się przede wszystkim na zwiększaniu aktywności fizycznej (poprzez promowanie aktywnego stylu życia, ograniczanie zachowań związanych z siedzącym trybem życia i stwarzanie warunków do uprawiania sportu i rekreacji) oraz zmianie sposobu odżywania (dbaniu o prawidłowy skład i regularność posiłków) (23, 24). Przeprowadzone przez nas badania zwracają uwagę na jeszcze jeden bardzo ważny aspekt profilaktyki nadwagi i otyłości wśród młodzieży promowanie rodzinnego spożywania posiłków, które przyczynia się do utrzymania prawidłowej masy ciała poprzez stymulowanie aktywności fizycznej i zdrowego odżywiania. W naszych badaniach stwierdzono, że zdecydowana większość (80-90%) młodzieży przynajmniej raz w tygodniu spożywa każdy z podstawowych posiłków w towarzystwie rodziców, lecz regularnie (co najmniej jeden posiłek 5-7 razy w tygodniu) wspólnie z rodzicami je niewiele ponad 60% młodzieży. Jednocześnie mniej niż co drugi nastolatek codziennie je obiad (41%) i kolację (45%) wspólnie z rodzicami, a wspólne codzienne śniadania odbywają się jedynie w co piątym domu 13-latka. Są to odsetki porównywalne z innymi krajami. Badania amerykańskie wykazały, że częstość codziennego spożywania obiadów w towarzystwie rodziców u 13-latków wynosi 38% i maleje wraz z wiekiem (w grupie 9-latków było to 50,7%, w wśród 14-latków tylko 35,4%) (8), a częstość regularnego spożywania (6-7 razy w tygodniu) wspólnych kolacji to około 48% (7). Badania prowadzone na Cyprze (25) wskazały jednak, że posiłki w towarzystwie rodziców co najmniej 5 razy w tygodniu spożywa 85% chłopców i 82% dziewcząt, co jest wynikiem wyraźnie korzystniejszym niż w próbie polskiej. Przeprowadzone badanie pokazało również istnienie zależności między częstością wspólnego z rodzicami spożywania posiłków a wybranymi determinantami otyłości zachowaniami zdrowotnymi młodzieży. Rodzinne posiłki wiązały się ze wzrostem aktywności fizycznej, regularnością posiłków (szczególnie śniadań i kolacji) oraz częstszym spożywaniem przez młodzież warzyw. Wyniki te są zgodne z doniesieniami innych autorów, wskazującymi na częstsze spożywanie zdrowych produktów żywnościowych oraz większą regularność posiłków u nastolatków jedzących posiłki razem z rodzicami (7, 8). Z badań amerykańskich wynika, że już nawet sama obecność rodziców w domu przed wyjściem dziecka do szkoły zwiększa prawdopodobieństwo regularnego spożywania śniadań, a przez to pośrednio zmniejsza ryzyko otyłości (26). Częstość spożywania wspólnych posiłków z rodzicami, w naszym badaniu wiązała się bezpośrednio ze zmniejszeniem masy ciała i częstości zachowań związanych z siedzącym trybem życia wyłącznie u dziewcząt. Podobne różnice związane z płcią badanych wykazały badania Goldfielda i wsp. (27), w których stwierdzono ochronny efekt rodzinnych posiłków w odniesieniu do wzrostu BMI, wyłącznie w grupie dziewcząt. Z kolei badania White i Halliwell wykazały zależności pomiędzy częstością spożywania wspólnych posiłków z rodzicami a ograniczeniem używania tytoniu i alkoholu, również występujące tylko u dziewcząt (28). Ten moderacyjny efekt płci wskazuje na to, że działania promujące wspólne spożywanie posiłków powinny być skierowane szczególnie do rodziców córek. W celu przeprowadzenia bardziej zaawansowanych analiz w niniejszej pracy zastosowano analizę skupień, która pozwoliła na wyodrębnienie grup, względnie jednorodnych pod względem częstości wspólnego z rodzicami spożywania śniadań, obiadów i kolacji. Za pomocą analizy regresji logistycznej, w której płeć była zmienną kontrolowaną, zbadano prawdopodobieństwo podejmowania zachowań prozdrowotnych przez nastolatków często spożywających posiłki z rodzicami w porównaniu z tymi, którzy rzadko jedzą posiłki w towarzystwie rodziców. Stwierdzono, że prawdopodobieństwo spełniania zaleceń ekspertów dotyczących aktywności fizycznej (co najmniej 60 minut 7 dni w tygodniu) (29), ograniczania siedzącego trybu życia (poniżej 2 godzin dziennie spędzanych przed ekranem telewizora lub komputera) (30) oraz codziennego spożywania warzyw i owoców jest u tej młodzieży dwukrotnie większe, a prawdopodobieństwo codziennego spożywania wszystkich podstawowych posiłków wzrasta ponad czterokrotnie (w przypadku śniadań jest to wzrost nawet ponad pięciokrotny). Wyniki te są zgodne z doniesieniami autorów z innych krajów (7, 13) i mogą stanowić wystarczającą podstawę do promowania rodzinnego spożywania posiłków jako jednej z metod zapobiegania otyłości poprzez modyfikację stylu życia. W ostatnich latach coraz częściej badacze zwracają uwagę na korzyści płynące ze wspólnego spożywania posiłków oraz poszukują zmiennych pośredniczących w stwierdzanych zależnościach. Najnowsze analizy wskazują na zmniejszenie częstości używania substancji psychoaktywnych przez młodzież spożywającą posiłki w gronie rodziny oraz ochronny efekt rodzinnych posiłków polegający na zmniejszeniu prawdopodobieństwa występowania zachowań ryzykownych u młodzieży z rodzin o zaburzonej strukturze (31). Wyniki długofalowych badań Franko i wsp. wskazują także na pozytywną zależność pomiędzy spożywaniem posiłków w gronie rodziny a spójnością rodziny, umiejętnością rozwiązywania przez nastolatków problemów i radzenia sobie z emocjami w kolejnych latach życia oraz pośredni wpływ rodzinnych posiłków na ograniczenie ryzyka palenia tytoniu i zaburzeń odżywiania (32). Doniesienia te wskazują na istnienie potrzeby prowadzenia dalszych badań i analiz dotyczących ochronnego wpływu wspólnego spożywania posiłków w gronie rodziny na prawidłowy rozwój dzieci i młodzieży. WNIOSKI 1. Spożywanie wspólnych posiłków z rodziną, stanowiąc predyktor prozdrowotnego stylu życia, może w sposób pośredni chronić młodzież przed nadwagą i otyłością. 2. Promowanie rodzinnego spożywania posiłków powinno stanowić jedną z ważnych metod zapobiegania otyłości, szczególnie u nastoletnich dziewcząt.

9 Czy spożywanie wspólnych posiłków z rodziną może chronić nastolatki przed otyłością? 321 PIŚMIENNICTWO 1. Tatoń J., Czech A., Bernas M.: Otyłość. Zespół metaboliczny. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa Swinburn B., Egger G.: The runaway weight gain train: too many accelerators, not enough brakes. MBJ 2004, 329, Swinburn B., Egger G.: Preventive strategies against weight gain and obesity. Obesity Rev. 2002, 3, Crawford D., Ball K.: Behavioural determinants of the obesity epidemic. Asia Pac J. Clin. Nutr. 2002, 11(Suppl 8), S Hill J.O., Peters J.C.: Environmental contributions to the obesity epidemic. Science 1998, 280, Campbell K.J., Crawford D.A., Ball K.: Family and food environment and dietary behaviors likely to promote fatness in 5-6 year-old children. Int. J. Obes. 2006, 30, Videon T.M., Manning C.K.: Influence and adolescent eating patterns: The importance of family meals. J. Adolesc. Health 2003, 32, Gillman M.W., Rifas-Shiman S.L., Frazier A.L., Rockett H.R., Camargo C.A., Field A.E., Berkey C.S., Colditz G.A.: Family dinner and diet quality among older children and adolescents. Arch. Fam. Med. 2000, 9, Haapalahti M., Mykkanen H., Tikkanen S., Kekkonen J.: Meal patterns and food use in 10-to 11-year-old Finnish children. Public. Health Nutr. 2003, 6, Larson N.I., Neumark-Sztainer D., Hannan P.J., Story M.J.: Family meals during adolescence are associated with higher diet quality and healthful meal patterns during young adulthood. Am. Diet. Assoc. 2007, 107(9), Neumark-Sztainer D., Eisenberg M.E., Fulkerson J.A., Story M., Larson N.I.: Family meals and disordered eating in adolescents: Longitudinal findings from Project EAT. Arch. Pediatr. Adolesc. Med. 2008, 162, Hammons A.J., Fiese B.H.: Is Frequency of Shared Family Meals Related to the Nutritional Health of Children and Adolescents? Pediatrics 2011, 127, e Berge J.M., Arikian A., Doherty W.J., Neumark-Sztainer D.: Healthful Eating and Physical Activity in the Home Environment: Results from Multifamily Focus Groups. J. Nutr. Educ. Behav. 2012, 44, Berge J.M., Wall M., Neumark-Sztainer D., Larson N., Story M.: Parenting Style and Family Meals: Cross-Sectional and 5-year Longitudinal Associations. Am. Diet. Assoc. 2010, 110(7), Korpolewska K.: Knorr. Każdy posiłek to okazja. Unilever, Warszawa Mikiel-Kostyra K., Oblacińska A. (red.).: Czynniki biologiczne, behawioralne i psychospołeczne kształtujące masę ciała (BMI) 13-latków. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa Prochaska J.J., Sallis J.F., Long B.: A physical activity screening measure for use with adolescents in primary care. Arch. Pediatr. Adolesc. Med. 2001, 155, Jodkowska M., Woynarowska B., Oblacińska A.: Test przesiewowy do wykrywania zaburzeń w rozwoju fizycznym u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa World Health Organization, Department of Nutrition. WHO Growth Reference 5-19 Years. Geneva, Switzerland 2007 ( 20. World Health Organization: Obesity and overweight. Fact sheet N 311, 2012, dostępny na: factsheets/fs311/en/index.html 21. Zaninotto P., Wardle H., Stamakis E., Mindell J., Head J.: Forecasting Obesity to National Centre for Social Research, Department of Health, London Jarosz M., Rychlik E.: Epidemia otyłości jaka przyszłość nas czeka? Gastroenterol. Pol. 2010, 17 (1), Instytut Żywności i Żywienia: Szwajcarsko-polski projekt Zapobieganie nadwadze i otyłości oraz chorobom przewlekłym poprzez edukację społeczeństwa w zakresie żywienia i aktywności fizycznej realizowany w latach ( 24. Oblacińska A., Weker H. (red.): Profilaktyka otyłości u dzieci i młodzieży. Od urodzenia do dorosłości. Help-Med, Kraków Lazarou C., Panagiotakos D.B., Kouta C., Matalas A.L.: Dietary and other lifestyle characteristics of Cypriot school children: results from the nationwide CYKIDS study. BMC Public Health 2009, 9, 147 doi: / Merten J.M., Williams A.L., Shriver L.H.: Breakfast consumption in adolescence and young adulthood: parental presence, community context, and obesity. J. Am. Diet. Assoc. 2009, 109, Goldfield G.S., Murray M.A., Buchholz A., Henderson K., Obeid N., Kukaswadia A., Flament M.F.: Family meals and body mass index among adolescents: effects of gender. Appl. Physiol. Nutr. Metab. 2011, 36 (4), White J., Halliwell E.: Family meal frequency and alcohol and tobacco use in adolescence: Testing reciprocal effects. J. Early Adolesc. 2011, 31(5), Janssen I., Leblanc A.G.: Systematic review of the health benefits of physical activity and fitness in school-aged children and youth. Int. J. Behav. Nutr. Phys. Act. 2010, 7, American Academy of Pediatrics: Children, adolescents, and television. Pediatrics 2001, 107, doi: / peds Levin K.A., Kirby J., Currie C.: Adolescent risk behaviours and mealtime routines: Does family meal frequency alter the association between family structure and risk behaviour? Health Educ. Res. 2012, 27(1), Franko D.L., Thompson D., Affenito S.G., Barton B.A., Striegel- Moore R.H.: What mediates the relationship between family meals and adolescent health issues? Health Psychol. 2008, 27(2, Suppl), S109-S117. Wkład Autorów/Authors contributions Według kolejności. Konflikt interesu/conflict of interest Autorzy pracy nie zgłaszają konfliktu interesów. The Authors declare that there is no conflict of interest. Nadesłano/Received: r. Zaakceptowano/Accepted: r. Dostępne online/published online Adres do korespondencji: Izabela Tabak Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytut Matki i Dziecka ul. Kasprzaka 17a, Warszawa izabela.tabak@imid.med.pl

10 IMiD, Wydawnictwo Aluna Developmental Period Medicine, 2012, XVI, Jakub Gajewski, Agnieszka Małkowska-Szkutnik RODZINNE I RÓWIEŚNICZE CZYNNIKI ZWIĄZANE Z UPIJANIEM SIĘ I PALENIEM TYTONIU PRZEZ 15 LETNIĄ MŁODZIEŻ FAMILY AND PEER FACTORS RELATED TO ALCOHOL ABUSE AND SMOKING BY 15 YEAR OLD YOUTH Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Kierownik: prof. nadzw. dr hab. K. Mikiel-Kostyra Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie Dyrektor: dr n. med. T. Maciejewski Streszczenie Wprowadzenie: Cechą charakterystyczną okresu dojrzewania jest eksperymentowanie m.in. z piciem alkoholu i paleniem tytoniu. Na zachowania ryzykowne młodzieży mogą mieć wpływ zarówno czynniki rodzinne, jak i relacje z grupą rówieśniczą. Cel pracy: Próba oceny związku jakości relacji w rodzinie i grupie rówieśniczej z częstością upijania się alkoholem oraz palenia tytoniu przez młodzież 15-letnią. Materiał i metody: Badanie ankietowe przeprowadzono w szkołach w roku szkolnym 2010/2011 w ramach międzynarodowych badań HBSC (Health Behaviour in School-aged Children) na grupie 1551 osób w wieku 15 lat (49,1% chłopców). Do oceny częstości podejmowania zachowań ryzykownych wykorzystano pytania z kwestionariusza HBSC. Do oceny jakości relacji w rodzinie wykorzystano pytania ze skali FDM II (Family Dynamics Measure II), a do oceny jakości relacji z rówieśnikami zastosowano skróconą wersję skali IPPA (Inventory of Parent and Peer Attachment). Zastosowano metodę analizy skupień, na podstawie której wyodrębniając trzy klastry zawierające zidentyfikowane wzorce relacji z rodziną i rówieśnikami. Wyniki: W grupie dziewcząt zanotowano większe różnice pod względem liczebności w poszczególnych klastrach odpowiadających wzorcom relacji z rodziną i rówieśnikami. Najczęściej upijała się alkoholem i paliła tytoń młodzież, która miała dobre relacje z rówieśnikami i jednocześnie złe z rodziną. Wnioski: Częstość podejmowania zachowań ryzykownych przez nastolatków związana jest z postrzeganiem ich relacji społecznych. Dobre relacje z rodziną, jako czynnik chroniący, mogą częściowo znosić negatywny efekt złych relacji z rówieśnikami, które sprzyjają podejmowaniu zachowań ryzykownych. Istnieje konieczność dalszych badań i odpowiedzi na pytanie o kierunki związków jakość relacji z rodziną i rówieśnikami z podejmowaniem zachowań ryzykownych. Słowa kluczowe: nastolatki, rodzina, rówieśnicy, alkohol, tytoń, zachowania ryzykowne, czynniki chroniące Abstract Introduction: A characteristic feature of the period of adolescence is to experiment with e.g. alcohol drinking and tobacco smoking. Both family relations and relations with peer groups can be referred to undertaking this kind of behavior by adolescents. Objective: The aim of this study was an attempt to assess relationships between joint family and peergroup relations and the frequency of binge drinking and tobacco smoking by 15-year-olds. Material and methods: The study was conducted in 2010/2011 within the framework of the international HBSC study (Health Behaviour in School-aged Children) on a group of 1551 people aged 15 years (49.1% boys). It was carried out in schools. Items from the HBSC questionnaire were used to assess the frequency of undertaking risky behaviors. To assess the quality of relations within the family, questions from