Edward Bryniarski Uniwersytet Opolski edlog@uni.opole.pl Kompetencje informatyczne kształcone w nauczaniu ekspertowym jako wartość dodana Wstęp Celem niniejszego opracowania jest propagowanie nowych idei kształcenia ustawicznego, wyraŝających się w tworzeniu w procesie edukacyjnym wartości dodanej poprzez indywidualizację kształcenia z wykorzystaniem róŝnorakich technologii informacyjnych. Wartość dodana rozumiana jest jako wszystko to co udostępnione na rynku słuŝy zaspokajaniu potrzeb uŝytkownika rynku. Współcześnie, coraz większego znaczenia nabiera alternatywna postać wartości dodanej, rozumiana paradoksalnie, jako wszystko to co kompensuje wartości tracone w procesie unifikacji kultury spowodowanym masową produkcją i sprzedaŝą oraz globalizacją gospodarki i technologii informacyjnej. W ogólności, wartością dodaną jest to co przyczynia się do wolności w dostępie do wiedzy uŝytecznej oraz do wolności gospodarczej. Wolność rozumiana jest w sensie Pareto, tzn. jako moŝliwość uczestniczenia w efektywnej komunikacji międzyludzkiej, tj. takiej, która moŝe zachodzić tylko dotąd, gdy Ŝadna ze stron tej komunikacji niczego nie traci. Do negatywnych skutków globalizacji gospodarczej oraz unifikacji kultury naleŝy zaliczyć przede wszystkim szybki wzrost bezrobocia. Przeglądając podręczniki szkolne oraz ogłoszenia o kursach zawodowych, odnosi się wraŝenie, Ŝe na negatywne skutki unifikacji treści programowych i środków dydaktycznych naraŝeni są coraz częściej uczniowie szkół i uczestnicy kursów w placówkach kształcenia ustawicznego, zwłaszcza w krajach uczestniczących w światowej gospodarce globalnej. Coraz bardziej wyraźny staje się brak dywersyfikacji kształcenia zgodnie z potrzebami lokalnych społeczności i tak, aby nie zaprzepaszczono wartości kultury materialnej i duchowej wypracowanych przez dziesiątki, setki a nawet tysiące lat rozwoju społeczno-gospodarczego regionów i narodów. Kształcenie ustawiczne z uŝyciem technologii informacyjnej moŝe przeciwdziałać tym zagroŝeniom. Przedstawimy metody projektowania pewnego typu zadań informatycznych oraz nakreślimy metodykę ich wykonywania. Wykonywanie tych zadań w ramach nauczania ekspertowego moŝe prowadzić do inicjowania kształtowania się takich kompetencji jak: bycie przedsiębiorczym
bycie kooperatywnym bycie nastawionym na zaspokajanie potrzeb drugiego człowieka bycie kształcącym się ustawicznie, aby doskonalić wyŝej wymienione kompetencje. Kilka podstawowych pojęć z dziedziny ekonomii Na początku, w celu uniknięcia wielu nieporozumień, sprecyzujemy niektóre pojęcia z zakresu ekonomii, korzystając głównie z aparatu pojęciowego wprowadzonego w [Bryniarska, 2003]. Wartości powstają w rynkowych systemach komunikacji międzyludzkiej, tj. takich, w których z tego co nazywamy zasobami (zasoby magazynowe, surowce, półprodukty, praca, wiedza, kwalifikacje itp.) wytwarzane są, a następnie udostępniane uŝytkownikom tego sytemu, cztery typy produktów: zasoby, dobra (zaspokajające potrzeby wspólne dla wielu uŝytkowników rynku), usługi (zaspokajające indywidualne potrzeby) oraz wartości. Wartością jest dowolny wytwór (utwór), dla którego na rynku zostaje określona relacja ekwiwalentnej wymiany jego na inne wytwory (utwory), zgodnie z potrzebami uŝytkowników rynku. Relacja ta, kształtowana w procesie negocjacji, moŝe być określona za pomocą sumy pieniędzy wymienialnej na ten produkt, tj. za pomocą jego ceny: Cena rynkowa = Koszty wytworzenia + Wartość dodatkowa + Wartość dodana Koszty wytworzenia oraz wartość dodatkowa wyraŝająca korzyść wytwórcy i dostawcy produktów, umoŝliwiająca udostępnienie produktu na rynku, składają się na wartość minimalną. Do wytworzenia tej wartości niezbędne dla wytwórców i dostawców jest posiadanie dwóch kompetencji: przedsiębiorczości oraz kooperatywności, bowiem rynek istnieje dzięki przedsiębiorczości i kooperatywności wielu ludzi. Przedsiębiorczość to dysponowanie swoimi lub cudzymi zasobami w celu wytworzenia i udostępnienia dóbr, usług albo zasobów, tak aby uzyskać dzięki temu inne dobra lub usługi, albo powiększyć swoje zasoby. Przedsiębiorczość jest więc działalnością gospodarczą. Podmioty gospodarcze wykazujące przedsiębiorczość nazywa się przedsiębiorstwami. Przedsiębiorczością jest np. świadczenie usług rozumiane jako dysponowanie swoimi zasobami, w tym kwalifikacjami, w celu wytworzenia i udostępnienia usług innym, ale przedsiębiorczością nie jest sprzedaŝ swojej siły roboczej, gdyŝ ten, kto sprzedaje swoją siłę roboczą, juŝ nią nie dysponuje w celu wytworzenia jakiegoś dobra, usługi albo zasobów. Natomiast, kooperatywność jest takim porozumieniem pomiędzy uŝytkownikami rynku, które umoŝliwia powstanie przedsiębiorczości lub sprzyja przedsiębiorczości.
Kooperatywność prowadzi do powstania kooperacji, tj. do współdziałania uŝytkowników rynku w zaspokojeniu swoich potrzeb. Do wytworzenia wartości dodanej wyraŝającej stopień zaspokojenia potrzeb uŝytkowników rynku niezbędne jest bycie nastawionym na zaspokojenie tych potrzeb. Przy tym, potrzebą uŝytkownika rynku jest kaŝdy cel zmiany stanu dla niego niepoŝądanego na poŝądany. Produktami, które posiadają głównie wartość dodaną lub wzbogacają inne produkty (często juŝ uŝywane) o wartość dodaną są usługi. Współczesna gospodarka rynkowa, równowaŝąc negatywne skutki globalizmu, zmierza do szybkiego rozwoju sfery usług. Przewiduje się, Ŝe w najbliŝszych dziesięcioleciach, prawie wszyscy zdolni do pracy ludzie (około 90%) będą zatrudnieni w usługach [Ryfkin, 2001]. Do wytwarzania usług niezbędne jest kształcenie ustawiczne wytwórców usług, tak, aby dla tego celu zdobywali nowe i dostosowywali stare kwalifikacje. Umiejętność kształcenia ustawicznego naleŝy więc do kompetencji współczesnego wytwórcy usług, nie wystarczy bowiem, tak jak kiedyś, wykorzystywać swoje kompetencje do wykonywania jednego zawodu. NaleŜy wyraźnie odróŝnić kompetencje od kwalifikacji. Kompetencje to wiedza wraz z umiejętnościami (sprawnościami), potrzebna do wykonywania poŝądanych społecznie i gospodarczo działań, natomiast kwalifikacje to wiedza o posiadanych kompetencjach wraz umiejętnościami wykorzystania tych kompetencji do wytwarzania i udostępniania produktów (wytworów, utworów), zgodnie z potrzebami uŝytkowników rynku. Zatem, kwalifikacje reprezentowane są w produktach jako ta część ich wartości, która jest wartością dodaną - zasoby kwalifikacji zostają uŝyte do wytworzenia wartości dodanej. Zrozumiałe jest więc, dlaczego usługodawca sprzedając swoje usługi, sprzedaje zarazem swoje kwalifikacje. Więcej, usługa to sprzedaŝ kwalifikacji zgodnie z potrzebami uŝytkownika rynku. Paradoksalnie, do potrzeb obecnych i przyszłych usługodawców naleŝy zaliczyć posiadanie odpowiednich kompetencji, które uzyskają dzięki usługom edukacyjnym, tak więc wytwarzanie tych kompetencji jest wartością dodaną w systemie edukacyjnym. W tym sensie, przyjmujemy, Ŝe we współczesnym systemie edukacyjnym, w dowolnej placówce kształcenia, nauczyciel świadczyć powinien usługi edukacyjne. Na zakończenie powyŝszych rozwaŝań z dziedziny ekonomii zauwaŝmy, Ŝe dowolne zadanie wykonywane w procesie edukacyjnym, wyraŝające zaspokajanie potrzeb uŝytkowników rynku, kształtuje zarazem wymienione na wstępie kompetencje oraz prowadzi do powstania (uzyskania) pewnych kwalifikacji, umoŝliwiających zaspokojenie tych potrzeb.
Przedstawiony wyŝej aparat pojęciowy jest wystarczający do poprawnego projektowania zadań informatycznych tak, aby ich wykonywanie prowadziło do kształcenia kompetencji oraz uzyskania kwalifikacji potrzebnych w rynkowo poŝądanej działalności usługowej. Strategia konsultacji w nauczaniu ekspertowym W pracy [Bryniarski, Bryniarska, 2004] zaproponowano, jako metodę skutecznego pozyskiwania nowych i doskonalenia starych kwalifikacji, strategię konsultacji realizowaną w nauczaniu ekspertowym (bardziej szczegółowo prezentowanym w [Bryniarski, 2003] ) w procesie kształcenia ustawicznego z wykorzystaniem Internetu. Strategia konsultacji jest takim sposobem pozyskiwania przez człowieka wiedzy i umiejętności, który ogniskuje się na najefektywniejszym doradzaniu mu i przewodzeniu przez konsultanta w wykonywaniu zadań w procesie dydaktycznym. W tym sensie strategia konsultacji moŝe być realizowana indywidualnie lub w grupie, w bezpośrednim kontakcie lub zdalnie (w klasie, listownie, telefonicznie, drogą Internetu), w procesie kształcenia ustawicznego, w dowolnych placówkach kształcenia. W nauczaniu ekspertowym system konsultacji współdziała z systemem ekspertowym (rys. 1). System ekspertow y System przedmiotow y Proces konsultacji Rys.1 Placówka ustawicznego kształcenia jako system ekspertowy Źródło: Opracowanie własne
Określenie zadania informatycznego Zadaniem informatycznym jest dowolne tworzenie (przygotowywanie), przetwarzanie, przesyłanie lub magazynowanie informacji przy uŝyciu wybranych lub utworzonych w tym celu środków informatycznych (środków technologii informacyjnej). Zadanie informatyczne moŝe być określane na dwa sposoby: 1) Tekstowo, za pomocą tekstu, w którym jedne jego fragmenty są tematem, tj. reprezentują wiedzę potrzebną do wyznaczenia innej wiedzy, a inne fragmenty tego tekstu są rematem, reprezentującym nieznaną dla uŝytkownika tekstu wiedzę, która moŝe być wyznaczona na podstawie tematu przy pomocy technologii informacyjnej [Bryniarski, 2005]. Dla tekstów zwykłych zadań wyróŝnia się zazwyczaj dane oraz wyniki (to co jest szukane, niewiadome) lub fakty oraz ustalenia (to co jest ustalane, nieznane zaleŝności, relacje). 2) Czynnościowo, za pomocą sekwencji działań wykonywanych przy uŝyciu środków informatycznych, przy czym, niektóre z tych działań są wcześniej wyuczone i słuŝą do wyznaczenia i opanowania pozostałych działań. Wykonanie zadania w pierwszym przypadku jest sekwencją czynności (działań) wspomaganych technologią informacyjną, prowadzących do znalezienie rematu tekstu, a w drugim, jest sekwencją czynności prowadząca do wyznaczenie i wyuczenie się nowych działań. Wprowadzenie zadania Dowolne zadanie informatyczne, które ma prowadzić do uzyskania oraz doskonalenia pewnych kwalifikacji poŝądanych na rynku usług moŝna wprowadzić jako zadanie słuŝące zaspokojeniu własnych potrzeb lub potrzeb wyróŝnionych podmiotów (istniejących aktualnie lub potencjalnie, a nawet fikcyjnych): członków rodziny, koleŝanek, kolegów, klientów firm, jednostek organizacyjnych szkoły, instytucji, organizacji społecznych, czy lokalnych społeczności. W tym celu, najpierw, typowe zadania informatyczne, wykonywane w procesie dydaktycznym, dostosowuje się do zidentyfikowanych potrzeb wyróŝnionych podmiotów, a w etapie podsumowującym realizację danego tematu, bloku, czy modułu programu nauczania pozwala się uczniom samodzielnie sformułować zadania, odpowiadające zidentyfikowanej przez nich potrzebie. Informatyczna reprezentacja potrzeby zmiany niepoŝądanego stanu S1 na stan poŝądany S2 (niekiedy jeden z wielu), jako zadania informatycznego, sprowadza się do określenia: 1. parametrów zadania: a) stałych, reprezentujących stan S1,
b) zmiennych, reprezentujących stan S2, c) charakterystyk technologii informacyjnej, opisywanych przez termy lub formuły wiąŝące stałe ze zmiennymi, reprezentujące własności funkcjonalne i jakościowe charakteryzujące poŝądany stan S2, 2. dopuszczalnych zbiorów wartości parametrów, wynikających np. z praw fizycznych, podstawowych wymagań i ograniczeń stawianych przez podmiot posiadający daną potrzebę, wymagań normalizacyjnych, itp. 3. systemu oceny, zawierającego kryteria cząstkowe oceny wykonania zadania. Przygotowanie do wykonania zadania Jak przygotować treść zadania do jego wykonania? KaŜde zadanie informatyczne wymaga poznania i skorzystania ze stosownego algorytmu rozumianego jako ciąg procedur tworzenia lub wykorzystywania środków informatycznych podczas wykonywania danego zadania. W tym celu potrzebne jest odpowiednie przygotowanie treści nauczania oraz treści zadania do jego wykonania. Takie przygotowanie do wykonania zadania, będące projektem wykonania zadania, nazywamy specyfikacją zadania. Zwróćmy uwagę na to, Ŝe specyfikacja zadania informatycznego musi się zasadniczo róŝnić od specyfikacji zadania matematycznego. O ile specyfikacja zadania matematycznego określa dane i wynik oraz wyróŝnia warunki jakie spełniają dane i wynik, a więc jest jedynie specyfikacja problemu matematycznego, o tyle przygotowanie treści zdania informatycznego wymaga takŝe określenia środowiska informatycznego w ramach którego wykonywane będzie zadanie. Na specyfikację zadania składa się: 1. Specyfikacja potrzeby - określenie stanu niepoŝądanego i poŝądanego, wyróŝnienie parametrów zadania: stałych, zmiennych, charakterystyk technologii informacyjnej. 2. Specyfikacja algorytmu - wyróŝnienie danych i wyników, faktów i ustaleń 3. Specyfikacja problemu - etap przygotowawczy do sformułowania problemu, wymagający ustalenia warunków jakie spełniają dane i wyniki, lub fakty i ustalenia. 4. Specyfikacja środka informatycznego - określenie: algorytmu, jego kompilacji przez procesor, procesora, monitorowania wyników działania procesora, monitora (środka monitorującego), implementacji (oczekiwanej realizacji algorytmu), a następnie sprawdzenie zgodności kompilacji i monitorowania z implementacją. 5. Specyfikacja reprezentacji zadania:
- wybór oraz opisanie, czy zobrazowanie procedur realizowanych przy wykonywaniu zadania jest to przygotowanie do reprezentacji ikonicznej zadania, - określenie problemu informatycznego, polegającego na tym, Ŝe reprezentacja ikoniczna jest niewystarczająca do wykonania danego zadania (lub danego zadania cząstkowego), - wybór, w celu rozwiązania problemu informatycznego, odpowiedniej metody programowania (strukturalnego, logicznego, obiektowego, wizualnego, komponentowego), rozumianego jako informatyczna realizacja charakterystyk technologii informacyjnej słuŝących wykonaniu zadania jest to przygotowanie do reprezentacji symbolicznej zadania, - określenie reguł wiąŝących warunki spełniane przez stałe i zmienne zadania z operacjami lub relacjami, co odpowiada decyzjom podejmowanym przy wykonywaniu zadania, - zaprojektowania wykonania zadania przy uŝyciu odpowiedniego środka informatycznego z uwzględnieniem powyŝszych punktów (opracowanie tabeli decyzyjnej, symulacja, zaprojektowanie interfejsu) jest to przygotowanie do reprezentacji enaktywnej, - sprawdzenie czy sformułowanie problemu informatycznego i reguły są zgodne z określeniem pojęć wykorzystywanych podczas wykonania danego zadania. 6. Specyfikacja systemu ekspertowego zadania - określenie głównego celu (dydaktycznego, informatycznego) wykonania zadania jakim jest aktywne uczestniczenie wykonawcy zadania w systemie ekspertowym poprzez współtworzenie i wykorzystywanie dla danego zadania i zadań cząstkowych: - informatycznej bazy wiedzy wiąŝącej jednostki wiedzy w schematy, wzory, wzorce, analogie i inne struktury wiedzy, zgodnie z charakterystykami technologii informacyjnej wykorzystywanej podczas wykonywania zadania, - reprezentacji wiedzy, naleŝącej do bazy wiedzy, zgodnie ze specyfikacją reprezentacji zadania, - sieci semantycznej, wiąŝącej w ramach reprezentacji wiedzy, za pomocą reguł, pojęcia stosowane podczas rozwiązywania problemu informatycznego, zgodnie z bazą wiedzy - operacji, tworzących, na podstawie sieci semantycznej, sieć operacji wykonywanych w ramach stosowanej dla celów realizacji danego zadania technologii informacyjnej, - ramy zadania, wydzielającej w sieci operacji drogi prowadzące do wyników i ustaleń,
- realizacji zadania, wybierającej w ramie zadania najlepsze drogi wykonania zadania. Przygotowanie do wykonania zadania zachodzi, dla wszystkich zadań cząstkowych, na wszystkich etapach wykonywania zadania, na drodze analizy: - dla zadań określonych tekstowo jest to logiczna analiza tekstów [Bryniarski, 2005] związanych z treścią zadania, ustalająca związki pomiędzy tematami i rematami tekstów, - dla zadań określonych operacyjnie jest to analiza wykonywanych operacji (por. [Bryniarski, 2003]), ustalająca, które operacje są wyuczone, a które opanowywane. Wykonanie zadania Wykonanie zadania informatycznego jest realizacją projektu wykonania tego zadania przy uŝyciu technologii informacyjnej, tj. realizacją jego specyfikacji. Jednak, aby zadanie mogło kształtować postulowane na wstępie kompetencje w systemie uczącym wykorzystującym strategię konsultacji: stacjonarnym lub zdalnym, szkolnym lub komputerowym, powinny być dobrze określone role pełnione przez podstawowe jednostki tego systemu, zgodnie z diagramem przedstawionym na rys. 2. R O L A U C Z E STN IK A K O N SU L T A C JI U stalenie um iejętności w ym aganych do rozpoczęcia przygotow ania do w ykonyw ania zadania R O L A T R E N E R A ew aluacja: ko ntrola ocen a popraw a doskonalenie R O L A E K S P E R T A U stalenie treści program ow ych w ystępujących przy w ykonyw aniu zadania R O L A M E N T O R A U stalenie treści program ow ych w ym aganych do w ykonania zadania R O L A T E R A PE U T Y U stalenie um iejętności nabytych przy w ykonyw aniu zadania określenie uzyskanych kw alifikacji oraz przygotow anie do ich urynkow ienia Rys. 2. ZróŜnicowanie treści programowych potrzebnych do zdobycia procesie konsultacji obejmującym przygotowanie oraz wykonanie zadania. Źródło: opracowanie własne kwalifikacji w
Zaprezentowana w niniejszej pracy koncepcja wykonywania zadań informatycznych w procesie kształcenia ustawicznego wskazuje na duŝe moŝliwości standaryzacji zaproponowanych tu metod kształcenia. Daje to szansę wytwarzania przez firmy komputerowe oprogramowania komponentowego umoŝliwiającego łatwe tworzenia, dla potrzeb wykonania danego zadania, interfejsu obsługującego system ekspertowy tego zadania. Tak więc, oprócz usług edukacyjnych pojawia się moŝliwość powstania nowej dziedziny usług programistycznych. Bibliografia Bryniarska T. I., Banki spółdzielcze w gospodarce rynkowej, Wyd. SGH, Warszawa 2003. Rifkin J., Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2001 Bryniarski E., Nauczanie ekspertowe na odległość, [w:] Informatyczne przygotowanie nauczycieli. Kształcenie zadalne, uwarunkowania, bariery, prognozy, Migdałek J., Kędzierska B. (red.), Wyd. Rabid, Kraków 2003 Bryniarski E., Bryniarska T.I., Strategia konsultacji w projektowaniu internetowych giełd powszechnej przedsiębiorczości, [w:] Informatyczne przygotowanie nauczycieli. Internet w procesie kształcenia, Kędzierska B., Migdałek J. (red.), Wyd. Rabid, Kraków 2004 Bryniarski E., Formalizacja jako reprezentacja wiedzy logicznej, [w:] Ratione et Studio, Trzęsicki K. (red.), Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2005