KORZYSTANIE Z TEKSTÓW BIBLIJNYCH W POSŁUDZE HOMILETYCZNEJ

KS. JERZY NIESTĘPSKI STUDIA TEOLOGICZNE NAWRÓĆCIE SIĘ I WIERZCIE W EWANGELIĘ 32(2014) KORZYSTANIE Z TEKSTÓW BIBLIJNYCH W POSŁUDZE HOMILETYCZNEJ Treść: 1. Znaczenie i treść kerygmatu, 2. Wybór i harmonizacja czytań biblijnych, 3. Homiletyczna analiza perykopy i kształtowanie kerygmatu, 4. Kryteria doboru opowiadania, 5. Sposoby powoływania się na Pismo Święte w kaznodziejstwie, 6. Stosowanie formy narracyjnej w przekazie biblijnym. Wprowadzenie Biblia jest dziełem Boga i człowieka, księgą wiary a także dokumentem historycznym, właściwa jej interpretacja wymaga zarówno znajomości zasad wiary, jak i reguł wiedzy ludzkiej. Wówczas, gdy w Kościele czyta się Pismo św., to sam Chrystus jest obecny i przemawia. Z Pisma św. pochodzą czytania wyjaśniane w homilii oraz psalmy przeznaczone do śpiewu. Z niego czepią natchnienie i ducha: prośby, modlitwy i pieśni liturgiczne. W nim też trzeba szukać sensu czynności i znaków. W pewnym sensie punktem odniesienia hermeneutyki wiary dotyczącej Pisma św. powinna być zawsze liturgia, w której słowo Boże jest celebrowane jako aktualne i żywe 1.,,Kościół w liturgii zachowuje wiernie ten sposób odczytywania i tłumaczenia Pisma świętego., jaki stosował sam Chrystus, który wzywał do badania całego Pisma świętego z punktu widzenia,,dzisiaj tego wydarzenia, jakim był On sam 2. Słowo Boże słuchane i celebrowane, zwłaszcza w Eucharystii, karmi i umacnia wewnętrznie chrześcijan oraz czyni ich zdolnymi do prawdziwego świadectwa ewangelicznego w życiu codziennym. Jest rzeczą nieodzowną, aby słowo Boże stawało się coraz bardziej sercem wszelkiej działalności Ks. Jerzy Niestępski doktor homiletyki, pracownik Łomżyńskiej Kurii Diecezjalnej w Łomży i rekolekcjonista diecezjalny. Autor dwóch książek: Twórczość homiletyczna biskupa Mikołaja Sasinowskiego oraz W bliskości słowa Bożego. 1 BENEDYKT XVI, Posynodalna Adhortacja Apostolska Vebum Domini, Kraków 2010, 52. 2 Tamże,52. 373

Ks. Jerzy Niestępski kościelnej (EG 17, 4) 3. Mając na względzie zasadę, że Pismo św. jest podstawowym źródłem przepowiadania, należy przybliżyć sposoby wykorzystania go do celów kaznodziejskich. Warto również wskazać zasady umiejętnego posługiwania się tekstem biblijnym w posłudze homiletycznej 4. 1. Znaczenie i treść kerygmatu Sobór Watykański II w konstytucji o liturgii stawia wymaganie, aby treść orędzia homilijnego koncentrowała się wokół dobrej nowiny o zbawieniu w Jezusie Chrystusie. Istotne jest, aby w homilii nie przekazywać historycznego tylko znaczenia czytań biblijnych, lecz głosić wydarzenie Chrystusa jako obecną rzeczywistość czyli ukazywać kerygmat 5. W homilii nie chodzi przede wszystkim o to, jak pewne fakty zbawcze przekazał autor natchniony, natomiast ważniejsze dla przepowiadania jest to,,co Bóg przez natchnionego autora, chce przekazać ludziom,,tutaj i,,teraz 6. Autor biblijny, przekazując Boże wezwanie, przedstawił je w taki sposób, by było zrozumiałe dla ludzi mu współczesnych. W ten sposób zbawcze treści Biblii zostały określone różnymi uwarunkowaniami historyczno - kulturowymi. Należy do nich zaliczyć język i styl oraz sposób wyrażania myśli i środowisko, w którym powstawały teksty Pisma św. Współcześnie te uwarunkowania zasadniczo uległy zmianie. Dlatego, orędzia zbawczego perykop biblijnych nie należy głosić własnymi słowami, ale raczej przekazywać to,,,o co chodziło Ewangelistom i innym autorom natchnionym 7. Chodzi, zatem o przekaz orędzia zbawczego, zawartego w tekście, bez oprawy słownej, w której tekst został wyrażony 8. Kaznodziejstwo ma być sztuką głoszenia słowa Bożego w duchu Pisma 3 FRANCISZEK, Adhortacja apostoska Ewangelii Gaudium, O głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym świecie, Rzym, 23 listopada 2013, 174 4 J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, Przemyśl 2009, s. 120. 5 W. PRZYCZYNA, Homilia pięćdziesiąt lat po Soborze Watykańskim II, Kraków 2013, s. 73-75. 6 W. PAZERA, Koncepcja homilii ewangelizacyjnej, dz. cyt., s. 167. 7 H. SIMON, Przepowiadanie biblijne. W:J. Kudasiewicz (red), Biblia w nauczaniu chrześcijańskim, Lublin 1991, s. 63. 8 W. PAZERA, Koncepcja homilii ewangelizacyjnej, dz. cyt., s. 168. 374

Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej św., którego autentyczne treści należy odczytywać w oparciu o współczesne zasady egzegezy historyczno - krytycznej. Egzegeza ta, choć jest konieczna w fazie przygotowania homilii to jednak pełni rolę pomocniczą. Ostateczną normę rozumienia perykopy oraz jej interpretacji stanowi żywa tradycja Kościoła 9. Z pewnością, utracone w średniowieczu historiozbawcze podejście do Pisma św. w kaznodziejstwie, powraca w Kościele na fali odnowy kerygmatycznej. W tej odnowie eksponowana jest zbawcza treść orędzia biblijnego. Bóg Biblii jest Bogiem żywym, zbawiającym nas przez swego Syna w Duchu Świętym. Jego zbawczego orędzia zawartego w Piśmie św. nie można traktować jako historycznie minionego. Jeśli przepowiadanie rozumiemy jako urzeczywistnienie Kościoła w konkretnym momencie historii przez posługę słowa, to trzeba głosić to zbawcze orędzie w jego prawdziwym i niezafałszowanym brzmieniu. Przepowiadanie tego typu może zagwarantować jedynie całkowite wykorzystanie kerygmatu 10. Ukazanie kerygmatu nie polega na nasyceniu homilii tekstami biblijnymi. Należy odrzucić pogląd, według którego im więcej cytatów z perykopy dnia, tym homilia jest bardziej biblijna. Można stwierdzić, że w takim właśnie ujęciu ukryty jest błąd. Bardzo często w homilii kaznodzieje używają w dosłownym brzmieniu sformułowań biblijnych jako argumentów na potwierdzenie, z góry przyjętej tezy dogmatycznej czy moralnej. Teksty biblijne, często zostają wówczas wyrwane ze swego kontekstu historiozbawczego. Dlatego w taki sposób ich użycie może zmieniać właściwy im sens. Innym niebezpieczeństwem, jakie może zagrozić w ramach elementu didaskalicznego w homilii jest wykład tekstu biblijnego według własnego wyczucia. Trzeba pamiętać, że Pismo św. jako księga natchniona, zostało powierzone Urzędowi Nauczycielskiemu Kościoła. Urząd Nauczycielski autorytatywnie ustala i wyjaśnia jego znaczenie. Zarówno kaznodzieje, jak i egzegeci, bibliści i katecheci mają obowiązek uwzględniać wiarę i nauczanie Kościoła. Pomimo że przysługuje im autonomia i swoboda badań, nie mogą arbitralnie wygłaszać swoich opinii prywatnych. Trzeba jednocześnie pamiętać o jedności Pisma św. Jeśli głoszący lub wyjaśniający treści biblijne, dochodzi do wniosku o charakterze kontrowersyjnym, oznacza to, że albo jeszcze w pełni nie zrozumiał danego tekstu, albo zastosował złą metodę i w badaniach sensu biblijnego 9 Tamże, s. 155. 10 Tamże, s. 158. 375

Ks. Jerzy Niestępski popełnił błąd. Obowiązuje powszechna zasada, że kaznodziejstwo nie może być izolowane od egzegezy. Należy stwierdzić, przepowiadanie słowa Bożego i egzegeza biblijna wzajemnie się uzupełniają i warunkują 11. Główna myśl kazania wypływa z tekstu biblijnego. Ta treść winna być wcześniej objaśniona oraz zastosowana do słuchacza. Stanowi to dwa najbardziej istotne wymiary treści kazania. Wówczas, gdy będą one uwzględnione, kazanie będzie zarówno biblijne, jak i aktualne, to znaczy powiązane z bieżącym życiem. Gdyby ograniczyć się jedynie do interpretacji, zachodzi niebezpieczeństwo, iż kazanie będzie zdezaktualizowane. Jego treść zgubi się w historii, nie mając żadnego powiązania z teraźniejszością. Przeciwnie, gdy treść kazania nie będzie wypływała z tekstu biblijnego i nastąpi tylko omawianie współczesnych zagadnień lub pozorne powiązanie ich z Biblią, to zostanie ono tylko mową świecką. Może to być interesujący wykład moralności lub zagadnień światopoglądowych, ale nie będzie ono głoszeniem słowa Bożego. Kazanie zaś powinno być ukazaniem treści zawartych w tekście biblijnym. Właściwa droga prowadzi od eksplikacji do aplikacji tekstu. Kaznodzieja powinien się czuć przede wszystkim duszpasterzem. Świadomość duszpasterska wskaże mu najlepiej przejście od tekstu do rzeczywistości i bieżących potrzeb słuchaczy 12. Kaznodzieja nie może popaść w fantazjowanie, ale powinien nauczać zgodnie z Biblią. Trzeba, zatem mieć na uwadze, aby uwspółcześnić kerygmat, ściśle opierając się o tekst. Należy również dać odpowiedź na pytania współczesności, uwzględniając sytuację człowieka i potrzeby wspólnoty parafialnej. W związku z tym głosiciel orędzia Jezusowego powinien kierować się rzetelnością zarówno wobec tekstu biblijnego jak i słuchaczy oraz ich sytuacji. Nie powinien popadać w skrajności a więc opierać się tylko na tekście biblijnym, a także nie może ograniczać się do pouczeń humanistycznych w oderwaniu od Biblii. Jego zadaniem jest kształtować przede wszystkim żywy przekaz ewangelii, tworzony dialog ze współczesną egzegezą i człowiekiem potrzebującym zbawienia. Każda perykopa powinna stać się zwierciadłem ludzkiego życia 13. Warto pamiętać, aby przepowiadający słowo Boże zadał sobie trud właściwego odczytania przesłania opowiadania biblijnego. Przedstawiając je nie powinien uprawiać niepotrzebnej psychologizacji przez przypisywa- 11 Tamże, s. 168-169. 12 Tamże, s. 157. 13 J. TWARDY, Głoszenie cudów Jezusa dzisiaj, Kielce 2001, s. 119. 376

Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej nie bohaterom opowiadania myśli, uczuć i zachowań, wykraczających poza ramy opowiadania biblijnego. Od początku ma on jasno zdawać sobie sprawę z tego ku czemu pragnie prowadzić słuchaczy, unikać uprawiania,,łopatologii, wyjaśniając sprawy oczywiste; strzec się (co zdarza się najczęściej) sprowadzania całości przekazu biblijnego do pouczeń moralnych. Przebieg opowiadania powinien być prosty i klarowny. Należy pamiętać, że przy posługiwaniu się opowiadaniami pomocniczymi zawsze korzystniej jest wybrać znane z autopsji, niż czerpać ze zbioru cudzych. Z formalnego punktu widzenia opowiadania nie powinno być traktowane jako środka do przybliżenia obcej myśli, lecz jako cel sam w sobie, czyli sposób akcentowania istoty zawartej w nim samym 14. Błędem wynikającym być może z rutyny jest podchodzenie do tekstu nie tylko bez próby wnikliwego zrozumienia go, ale nawet bez uprzedniego uważnego przeczytania tekstu. Często kaznodzieja narzuca perykopom biblijnym swoje problemy, które w ogóle nie istnieją w tekstach przeznaczonych na dany dzień. Wówczas głosi nie tyle słowo Boże, ile własne, jeszcze dodatkowo chce, aby Bóg z nim się zgadzał. Niekiedy pojawiały się takie momenty, w których, w Wielki Piątek, niektórzy kaznodzieje, kierując się słowem Chrystusa:,,Pragnę (J 19,28), mówili tylko ludziom o grzechach pijaństwa, za które Jezus cierpiał. Zanim zaczniemy głosić słowo Boże mamy wniknąć w czytania biblijne i zgodnie ze starą tradycją przeczytać je na głos i dokładnie zrozumieć. Współczesny kaznodzieja, aby nie pozostać w kręgu własnych fantazji, winien prawidłowo odczytać autentyczny kerygmat perykop składających się na liturgię słowa 15. 2. Wybór i harmonizacja czytań biblijnych Kaznodzieja znający zasady odczytywania kerygmatu właściwie zrozumie perykopę biblijną, co ułatwi mu dobór i harmonizację tekstów przeznaczonych do liturgii słowa. W tej sytuacji chodzi nam przede wszystkim o liczne czytania związane ze sprawowaniem sakramentów i sakramentaliów. Głoszący słowo Boże powinien unikać przypadkowości oraz dowolności i szablonowości w posługiwaniu się czytaniami biblijnymi. Dlatego ma on obowiązek zmieniać i urozmaicać zestaw czytań. Właściwe jest ko- 14 G. SIWEK, Blaski i cienie współczesnego przepowiadania, Kraków, 2007, s. 126. 15 K. PANUŚ, Sztuka głoszenia kazań, Kraków 2008, s. 49. 377

Ks. Jerzy Niestępski rzystanie z wielu schematów. W ten sposób zostaną ubogacone głoszone treści i głoszący uniknie częstego powtarzania jednej homilii obrzędowej. Podczas wyboru czytań można kierować się trzema celami: teologicznym, duszpasterskim i parenetycznym. Cel teologiczny ma na względzie lepsze zrozumienie tajemnicy sprawowanego obrzędu. Cel duszpasterski ma na celu pożytek duchowy wiernych i ożywienie wiary. Z kolei cel parenetyczny służy do zachęty uczestników liturgii, aby wypełniali przyjęte zobowiązania moralne W trakcie wyboru i łączenia czytań mszalnych warto kierować się praktycznymi wskazaniami, które polegają na akcentowaniu trzech rodzajów harmonizacji: historiozbawczą, teologiczno-tematyczną i teologiczno-parenetyczną 16. Kierując się harmonizacją historiozbawczą, należy zaakcentować perspektywę historii zbawienia przy pomocy trzech lub przynajmniej dwóch czytań według zasady: zapowiedź w Starym Testamencie realizacja w Chrystusie. Pierwsze czytanie należy wciąć ze Starego Testamentu, drugie z pism Nowego Testamentu oraz odpowiednią Ewangelię. Dozwolone jest ograniczenie się do dwóch czytań, czyli pierwszego ze Starego Testamentu i Ewangelii 17. Na przykład w liturgii słowa podczas udzielania sakramentu chrztu należy wybrać trzy czytania:,,i. (Wj 17, 3-7) Woda wypływająca ze skały; II. (1 Kor 12, 12-13) -,,Wszyscy też zostaniemy napełnieni jednym Duchem ; Ewangelia (J, 7, 37b-39),,Jeśli ktoś jest spragniony [...], niech przyjdzie do Mnie i pije. Możemy użyć także dwóch czytań: I. (Ez 36, 24-28) o nowym Duchu, który uzdolni do życia według przykazań i Ewangelii (Mk 12, 28b -34a) na temat przykazania miłości, którego wypełnianie,,znaczy daleko więcej niż całopalenia i ofiary (Mk 12,13). Wówczas, gdy zastosujemy teologiczno-tematyczną harmonizację tekstów biblijnych można akcentować teologiczną treść danego sakramentu, co ma istotne znaczenie w homilii obrzędowej. Trzeba czytania ułożyć w taki sposób, aby ukazywały jeden aspekt teologiczny i wzajemnie się dopełniały i wyjaśniały. Choćby przy udzielaniu sakramentu chrztu istotna jest symbolika wody, gdyż oznacza oczyszczenie i nawrócenie. Kaznodzieja mając na względzie ten temat, ma możliwość zharmonizować Ewangelię o źródle wody żywej (J 7, 37b 39a) z testem mówiącym o wyprowadzeniu wody ze skały na pustyni przez Mojżesza (Wj 17,3-7). Potem tekstem zwią- 16 J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 120-121. 17 Tenże, Jak w seminariach duchownych przygotowywać do głoszenia homilii obrzędowej, Przegląd Homiletyczny 9 (2005), s. 48. 378

Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej zanym tematycznie z wymienią Ewangelią, może być perykopa o wodzie, która wypłynęła,,spod progu świątyni (Ez 47, 1-9, 12), lub fragment tekstu (1 Kor 12, 12-13), z następującymi słowami:,,wszyscy bowiem w jednym Duchu zostaliśmy ochrzczeni, [aby stanowić] jedno Ciało: czy to Żydzi czy Grecy, czy to niewolnicy czy wolni. Wszyscy też zostaliśmy napojeni jednym Duchem (1 Kor 13). Trzecią możliwością doboru tekstu jest harmonizacja teologiczno-parenetyczna. W czytaniach biblijnych nie spotyka się pouczeń jedynie dogmatycznych lub wyłącznie moralnych. Są one ze sobą połączone zaś wnioski moralne wypływają z głębokiej teologii. Kaznodzieja, żeby zastosować zasadę teologiczno-parenetyczną, może zestawić ze sobą następujące teksty: a) perykopę, z której dowiadujemy się, że chrzest jest zanurzeniem w śmierci Chrystusa (Rz 6, 3-5), akcentując aspekt doktrynalny oraz b) perykopę wzywającą do miłości Boga i bliźniego (Mk 12, 28b-34a) zawierając element parenetyczny 18. Kaznodzieja powinien się wystrzegać abstrakcji i moralizowania, gdyż jest to słaba podstawa do budowania na niej kazań 19. 3. Homiletyczna analiza perykopy i kształtowanie kerygmatu W celu przeprowadzenia analizy perykopy i sformułowania jej kerygmatu potrzebna jest znajomość literackich i teologicznych zasad hermeneutyki biblijnej. Wówczas, gdy zapoznamy się z kontekstem perykopy i jego gatunkiem literackim (np. przypowieść) w oparciu o osiągnięcia egzegetyczne przeprowadzamy jej analizę. Jedną z metod badania orędzia perykopy jest dokładne prześledzenie wiersz po wierszu, całej perykopy i znalezienie jej przewodniej myśli. Jest to pewien wysiłek, ale stanowi bezpieczną drogę w pracy nad kazaniem. Najpierw czytamy tekst perykopy, zbierając zarazem pierwsze nasuwające się myśli do kazania. Następnie, analizując jej treść w oparciu o odpowiednie komentarze i słowniki biblijne, uwypuklamy ją wiersz za wierszem. Mając na uwadze wypowiedzi poszczególnych zdań perykopy, możemy łatwiej uchwycić zasadnicze przesłanie. Oprócz tego drugorzędne czy trzeciorzędne wypowiedzi tekstu pozwolą w sposób bardziej gruntowny 18 J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 121. 19 Tenże, Jak w seminariach duchownych przygotowywać do głoszenia homilii obrzędowej, dz. cyt., s. 49. 379

Ks. Jerzy Niestępski i pełniejszy zrozumieć kerygmat perykopy. Wreszcie wyrażamy kerygmat w jasno sformułowanym zdaniu. Ta zasadnicza myśl jest ukryta zwykle w centralnym zdaniu danego tekstu i stanowi jego ośrodek. To kluczowe zdanie kerygmatyczne rzutuje na całą perykopę i pozwala wybrać właściwą jej interpretację. Warto więc w oparciu o nie rozwijać głoszenie orędzia ustalonego tekstu 20. Przykładem jest perykopa o cudownym nakarmieniu rzesz (Mk 8, 1-9). Kerygmat można wyrazić w taki sposób:,,we wspólnocie posiłku z Jezusem ludzie przeżywają i doświadczają czegoś z uszczęśliwiającej, eschatologicznej uczty z Bogiem w Jego Królestwie 21. Kaznodzieja posiadający w bliskości konkretny tekst biblijny powinien go potraktować z największą uczciwością, starając się jak najlepiej poznać jego orędzie. Jednak nie może korzystać jedynie z samego lekcjonarza, ale aby poznać kontekst perykopy, ma obowiązek sięgnąć do ewangelii, czy innej księgi Pisma św. 22. Niezbędną pomocą będą komentarze biblijne i homilie, w których uwydatnia się związek czytań biblijnych. Nie ulega wątpliwości, że wielką pomocą mogą służyć egzegeci i teologowie biblijni 23. Pomoże to bardziej zrozumieć sens perykopy, nawiązać do sytuacji, wydarzeń i treści, w jakich ów tekst podany jest w Piśmie św. W ten sposób sam głosiciel, coraz lepiej poznając Biblię, w tym duchu wychowuje słuchaczy, kształtuje i formuje ich. Stosując szerszy kontekst biblijny czytanych tekstów i tłumacząc je przy pomocy miejsc paralelnych, uwydatni słuchaczom jedność treści całego Pisma św. Częste czytanie Piśma św. i odpowiednich komentarzy uwrażliwi kaznodzieję na realia biblijne, tak ściśle związane z głoszonymi treściami. Obok ciągłego pogłębiania znajomości Pisma św. bardzo ważne znaczenie w posłudze słowa ma kaznodziejskie rozważanie czytań biblijnych w liturgii 24. To pomoże kaznodziei w głoszeniu słowa Bożego i przybliży słuchaczom czasy biblijne, a szczególnie realia życia i działalności Chrystusa. Przepowiadanie wierne Biblii oraz nauczaniu Kościoła oparte jest na trwałym fundamencie i stanowi zarazem wspaniałe źródło aktualnych zastosowań i konkretyzacji życiowych 25. 20 Tenże, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 123. 21 Tenże, Głoszenie cudów Jezusa dzisiaj, dz. cyt., s. 102. 22 Tamże, s. 103. 23 Tamże, s. 64. 24 Tamże, s. 103. 25 Tenże, Kerygmat cudów Jezusa podstawą przepowiadania, Współczesna Ambona, 12 (1984), nr5, s. 147. 380

Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej Kaznodzieja przygotowując homilię na niedzielę, musi pamiętać nie tylko o perykopie, ale i pozostałych czytaniach, a szczególnie o czytaniu ze Starego Testamentu, łączącego się z Ewangelią. Nie można, zatem ograniczyć się do przekazywania kerygmatu tylko jednego czytania biblijnego, gdyż wtedy zatraci się jedność Pisma św. i perspektywę historii zbawienia 26. 4. Kryteria doboru treści opowiadania Istnieją zasadniczo dwa kryteria wyboru tekstu biblijnego: zewnętrzne i wewnętrzne. Kryterium zewnętrznym w wyborze tekstu biblijnego jest zawarcie w nim problemów słuchaczy. Mogą one dotyczyć problemów natury: a) liturgicznej (np. przeżywanie roku kościelnego, zasady uczestnictwa we Mszy św., znajomość znaków liturgicznych), b) eklezjalnej (np. wiara w Kościół, przynależność do parafii, troska o misje), c) społecznej (np. konflikty międzynarodowe, kataklizmy bezrobocie) i indywidualnej (np. śmierć kogoś bliskiego, choroba, rozpad małżeństwa itp.). Problemy te powinny być prawdziwe i aktualne, a więc dobrane odpowiednio do aktualnej sytuacji życiowej słuchaczy. interpretacji homiletycznej mogą też zagrażać pewne niebezpieczeństwa. Pierwszym z nich jest brak powiązania między problemami słuchaczy a tekstem opowiadania. Są takie teksty, które nie mają wpływu na aktualne uwarunkowania człowieka, mimo że dotyczą spraw bardzo ważnych, ale aktualnie dla niego mało istotnych 27. Drugim niebezpieczeństwem zagrażającym interpretacji homiletycznej, związanym z sytuacją egzystencjalną słuchaczy jest przewaga problemów nad tekstem biblijnym. W homiletyce nazywa się to błędem eizegezy. Istota tego błędu tkwi w tym, że ludzkich problemów nie wyjaśnia się w świetle teksów biblijnych, ale to tekst jest interpretowany na tle ludzkich spraw. Kryterium wewnętrzne lub personalne tworzą upodobania kaznodziei. Każdy kaznodzieja ma ulubione przez siebie teksty biblijne, angażujące go w sposób szczególny i przy różnych okazjach są przywoływane. Pozytyw- 26 Tenże, Głoszenie cudów Jezusa dzisiaj, dz. cyt., s. 63-64. 27 R. Zerfass, Od perykopy do homilii, Tłum. R. Hajduk, A. Szczepańska-Krasoń, Kraków 1995 s. 38. 381

Ks. Jerzy Niestępski ną stroną tego kryterium jest to, że teksty, które poruszają kaznodzieję, są przez niego przepowiadane z większym przekonaniem i zaangażowaniem. Negatywną zaś stroną kryterium wewnętrznego jest ograniczenie liczby tekstów do najbardziej ulubionych. Odpowiednim wyjściem z tej sytuacji jest posługiwaniem się Lekcjonarzem lub wygłaszanie serii kazań na ściśle określony temat. Taki wybór niejako zmusza kaznodzieję do sięgnięcia po różne teksty, a nie tylko te, które najbardziej mu odpowiadają 28. 5. Sposoby powoływania się na Pismo Święte w kaznodziejstwie W korzystaniu z tekstów biblijnych w posłudze kaznodziejskiej należy zastosować właściwe sposoby. Pierwszym sposobem, najczęściej przez kaznodziejów stosowanym jest cytowanie tekstów biblijnych. Podczas korzystania z tekstów biblijnych należy cytować dosłownie, z Pisma św., a nie z samej konkordacji. To jest pomocne w poznaniu ich kontekstu i odczytanie ich pełnego znaczenia. Wprowadzenie cytatu warto poprzedzić odpowiednimi sformułowaniami: Bóg mówi, Jezus Chrystus naucza, mówi prorok, apostoł poucza, ewangelista napisał. Należy zauważyć, że cytowany tekst zyska na znaczeniu, gdy powiemy, że jest to słowo samego Boga. Stosowne jest podać autora cytowanej księgi, zaznaczyć, kim był. Można również zapowiedzieć, czego tekst dotyczy i przytoczyć fragment. Jeśli zachodzi potrzeba, to tekst biblijny należy objaśnić, powiązać jego treść z tematem kazania, wysunąć wnioski, zaktualizować wyprowadzić przesłanie do życia słuchaczy. Stosowne jest podanie tytułu księgi oraz imienia jej autora, natomiast nie jest konieczne informowanie o rozdziale i wersetach. Teksty w liturgii słowa należy cytować dosłownie z lekcjonarza 29. Dodatkową zaletę tej praktyki stanowi potwierdzenie, że homilia jest interpretacją i aktualizacją proklamowanego słowa Bożego 30. Inne natomiast teksty z Pisma św., które warto nawet zabrać na ambonę cytować z kartki albo z pamięci, jeśli ta nie zawodzi. Cytat biblijny może najpierw pełnić rolę tekstu głównego w kazaniu i z tego względu powinien być starannie dobrany, aby się wiązał 28 W. PRZYCZYNA, Kaznodziejski przekaz opowiadań biblijnych, Kraków 2000, s. 88-90. 29 J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 126-127. 30 G. SIWEK, Blaski i cienie współczesnego przepowiadania, dz. cyt., s. 122. 382

Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej należycie z tematem. On uświadamia słuchaczom, że kazanie jest słowem Bożym i warto je powtórzyć w toku mowy, a także nim zakończyć. Jednak nie powinno się traktować motta biblijnego jako ozdobnika 31. Cytat biblijny może pełnić funkcję dowodu, ponieważ wykładamy prawdy wiary i zasady życia chrześcijańskiego. Jeśli kaznodzieja przytoczy zdanie z Pisma św. i w oparciu o nie rozwinie myśl kazania albo uczyni odwrotnie, to rozwijając jakąś myśl, na jej potwierdzenie przytoczy tekst biblijny. Dla potwierdzenia racji należy wybierać fragmenty klasyczne, w ich znaczeniu dosłownym lub duchowym, a nie w sensie przystosowania na podstawie znaczenia słownego. Cytacje biblijne stanowią podstawę do kaznodziejskiej motywacji, gdy wspierają zachęty do czynienia dobra, praktykowania cnót lub odwodzą wiernych od zła moralnego. Należy zaznaczyć, że nie powinno się cytować wielu tekstów na uzasadnienie jednej prawdy, aby nie zaciemniać mowy wielością treści. Cytaty biblijne trzeba wybierać najbardziej trafnie, jasne dobitne i mocne. One powinny się wzajemnie objaśniać, wzmacniać, uzupełniać. Lepiej jest wówczas, gdy kaznodzieja przytoczy mniej cytatów biblijnych w kazaniu, ale dobrze je wykorzysta, niż miałby Pismo św. przywoływać w nadmiarze i za często. Ten sposób powoływania się na fragmenty biblijne zaciemnia tok mowy, krępuje mówiącego i utrudnia opanowanie pamięciowe kazania. Jeśli natomiast kompletuje się teksty to paralelne, ale takie, które tworzą myślowa całość. Przykłady biblijne, włączone w historię zbawienia, podkreślają dobre lub złe postępowanie i jego skutki, a przez to mogą być obfitym źródłem motywacji 32. Drugim sposobem kaznodziejskiego powoływania się na Pismo św. jest parafraza. Parafraza pojmowana ściśle to omówienie innymi słowami przez rozszerzenie myśli zawartej w tekście dokonane imieniem autora. Tę samą myśl ukazuje się w sposób bardziej pełny. Kaznodzieja może korzystać z parafrazy w następujący sposób: a) przytoczyć najpierw tekst biblijny, a następnie swoimi słowami go wyjaśnić b) najpierw sparafrazować tekst, wyjaśnić jego myśl a następnie cytować a wówczas będzie zrozumiały dla słuchaczy. Kaznodziejska parafraza jest formą wykładu lub wyjaśnienia tekstu biblijnego dla pożytku słuchaczy. Jest ona omówieniem treści tekstu biblijnego, zastępującym wyjaśnieniami trudne zwroty. Parafraza nie powin- 31 J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 127. 32 Tamże, s. 128. 383

Ks. Jerzy Niestępski na nigdy zatracać sensu wyrazowego. Różni się od komentarza, który jest wszechstronnym omówieniem tekstu biblijnego pojedynczego lub całych perykop i ksiąg. Kaznodziejskim sposobem wyjaśniania tekstu jest jego bardziej swobodniejsze i szersze omówienie. Sam tekst poddaje się szczegółowej analizie, tworząc przy tym wiele zdań czy nawet okresów. Kiedy weźmiemy choćby tekst,,bądźcie miłosierni, jak Ojciec wasz jest miłosierny (Łk 6, 36), to patrzymy na niego z różnych punktów widzenia,,,np. mówiąc o warunkach miłosierdzia względem duszy, ciała, nagrodzie za miłosierdzie, albo o jego braku na zasadzie antytezy, podajemy fakty, przykłady, podobieństwa itp. Czynimy to w celu, aby silniej i szerzej oddziaływać na sferę duchową słuchacza. Dlatego teksty biblijne trzeba omawiać życiowo i tym samym krzepić, budować słuchaczy słowem Bożym. Kolejną formą powoływania się na Pismo św. jest aluzja. Polega ona na krótkim, ale znaczącym nawiązaniu lub odwołaniu się do osób, wydarzeń, treści, różnych tematów biblijnych. Taka aluzja ma uzasadnienie, ale wówczas, gdy jej przedmiot jest znany słuchaczom. W innej sytuacji jej zastosowanie mijałoby się z celem 33. 6. Stosowanie formy narracyjnej w przekazie biblijnym Zagadnieniem, które ma związek z kaznodziejskim korzystaniem z Pisma św., jest posługiwanie się w kazaniu narracją, czyli opowiadaniem treści biblijnych. Wydaje się, że można podzielić biblijne gatunki narracyjne w sposób następujący:,,l) opowiadanie przypowieściowe (np. przypowieść o chwaście: Mt 13, 24-30), 2) opowiadanie przykład (np. o faryzeuszu i celniku Łk 18, 9-14), 3) opowiadanie historyczne (np. pojmanie Jezusa: Mk 14, 43-52), 4) opowiadanie wyznanie (np. zwiastowanie narodzin Jezusa: Łk 1, 26-38). Główna zasada dotycząca narracji wskazuje, że opowiadanie tekstu biblijnego pełni funkcję służebną wobec jego orędzia, gdyż służy głoszeniu słowa Bożego. Dlatego tekst biblijny powinien zawsze być umieszczony na pierwszym miejscu. Kaznodzieja powinien starannie przygotować się do opowiadania tekstu, a więc przy pomocy komentarzy poznać jego treść, przyswoić ją przez medytację, parafrazę, następnie przewidzieć i uporządkować punkt po punkcie cale swoje opowiadanie. (Wskazane jest, aby bi- 33 Tamże, s. 128-129. 384

Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej blijny tekst opowiadania przeczytał sobie głośno, przy tym pamiętając, że w przekazie głosowym pomaga wyobraźnia twórcza). Tekst biblijny opowiada się w sposób podobny do relacjonowania wydarzeń z życia codziennego. Opowiadanie przyjmuje najczęściej dwie formy; l) rozwinięcia, 2) transpozycji, czyli przystosowania do potrzeb słuchaczy. Istotną cechą opowiadania każdego tekstu biblijnego jest jego uwspółcześnienie i uobecnienie, które polega na zaakcentowaniu zawartego w nim kerygmatu, czyli indykatywu zbawczego, głównej prawdy, że Chrystus zmartwychwstały jest obecny wśród nas 34. Opowiadając, podkreślamy znaczenie osób występujących w tekście, bo dążymy do identyfikacji z nimi słuchaczy 35. Należy pamiętać, aby opowiadać przejrzyście, zwięźle, poglądowo i rzeczowo, jednocześnie skupiając uwagę na przebiegu wydarzenia. W tym celu dzielimy opowiadanie na części, uwydatniamy miejsce, podmiot, działanie i dialogi, zastępujemy pojęcie ogólne i abstrakcyjne opisem wydarzenia, akcji, rozmowy i pojęciami konkretnymi, a także unikamy zbędnych ozdób i posługujemy się językiem Biblii. Trzeba mieć na uwadze to, że język narracyjny jest jasny i tworzy wspólnotę pomiędzy kaznodzieją i słuchaczami. Narrator tworzy więź międzyludzką na fundamencie wiary, opiera się na poglądzie Biblii i wzmacnia poczucie pewności przekonań. Mówi o Bogu obecnym, bliskim, działającym kiedyś i dzisiaj. Opowiadaniu tekstu biblijnego towarzyszy zwykle jego treściowe i językowe rozwiniecie, objaśnienie i interpretacja 36. Niezwykle istotne znaczenie ma dostosowanie opowiadania do pojęć i potrzeb słuchaczy. To wymaga od kaznodziei takiego doboru słów i zwrotów, aby mógł wiernie wyrazić kerygmat, szczególnie, gdy chodzi o kazanie głoszone do dzieci. Słuchaczom kazań możemy przedstawić nie tylko typowo narracyjne teksty biblijne, ale także inne teksty zawierające wskazania doktrynalne i moralne. W posługiwaniu się narracją tekstów biblijnych, podobnie jak i w całym kaznodziejstwie, musi się najpierw zachować wierność Bogu, a więc w sposób dokładny i odpowiedzialny głosić Jego słowo, zgodnie z Pismem św. i odpowiednio do jego przesłania. Następnym zadaniem kaznodziei, wypływającym z pierwszego, jest wierność człowiekowi, czyli opowiadanie Biblii odpowiednio do pojęć i potrzeb słuchaczy, np. dzieci, młodzieży, ludzi prostych lub wykształconych. Jednocześnie przekaz opowiadań biblij- 34 J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 130-131. 35 Schröer H, Das Problem der Vermittlung von Tradition und religioser Erfahrung im Erzahlvorgang, Evangelische Teologie, 38 (1978), s. 121. 36 J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 132. 385

Ks. Jerzy Niestępski nych powinien otrzymać właściwą formę narracyjną, zaczerpniętą z historii bądź współczesności 37. a) Używanie tej formy daje bezpieczeństwo orędziu tekstu opowiadania przed jego wypaczeniem. Nie wystarczy wydobyć z tekstu jego sens i przenieść go do kazania, ale trzeba również zachować jego formę. Dla spójności kazania najkorzystniej będzie, jeśli jego zawartość i forma będą pochodziły z tego samego źródła. b) Forma narracyjna przenosi do kazania wewnętrzną dynamikę tekstu opowiadania. Wówczas kazanie staje się rzeczywistością dynamiczną, w której wyraźnie zaznaczony jest początek, środek i koniec. Nie powinno, zatem ono zaczynać się lub kończyć w przypadkowym punkcie. Ma natomiast odzier ciedlać konieczność lub prawdopodobieństwo, wynikające z następstwa przyczynowego: na początku coś jest możliwe, w środku zdarza się prawdopodobnie, na końcu zaś wszystko jest konieczne.takiego kazania jest to, że od początku do końca trzyma słuchaczy w napięciu. c) Forma narracyjna angażuje człowieka bardziej kompleksowo - nie tylko jego rozum, ale także wolę i uczucia. Inaczej mówiąc, ona uwzględnia dwa podstawowe sposoby rozumienia i porozumiewania się. W sposób schematyczny można je sprecyzować jako świat,,słowa i,,świat obrazu. Bez wątpienia tych dwóch sposobów porozumiewania się nie należy rozdzielać, bo tak bardzo są wymieszane w życiu codziennym. d) Zastosowanie tej formy przez kaznodziejów ułatwia mówienie o sprawach trudnych i wrażliwych. Dzieje się dlatego, że forma ta oddziałuje na człowieka nie tyle wprost, ale przede wszystkim pośrednio, ubocznie. Charakterystyczną cechą takiego wpływu na słuchaczy jest to, że zanim oni uświadomią sobie, co chce im trudnego powiedzieć kaznodzieja, wcześniej zostaną,,wciągnięci w opowiadaną przez niego historię. To zaangażowanie w historię sprawia, że wszelkie opory i animozje, które powstają w słuchaczach podczas podejmowania na ambonie spraw trudnych i dla nich niewygodnych, zostają zmniejszone do minimum, a nierzadko zupełnie wyciszone 38. e) Metoda ta może stanowić pomoc w odczytywaniu orędzia tekstów narracyjnych, np. misteriów z życia Jezusa oraz przypowieści i opisów cudów. Opisane cuda Jezusa to teksty typowo narracyjne, w których występują 37 Tamże, s. 132-133. 38 W. PRZYCZYNA, Kaznodziejski przekaz opowiadań biblijnych, dz. cyt., s. 141-142. 386

Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej osoby, akcja, dialogi. Teksty te nie są tylko relacją, przekazem informacji, ale mają służyć kształtowaniu postaw słuchaczy i mogą pobudzać do naśladowania osób kierujących się wiarą i doświadczających zbawienia. Z tego powodu analiza narracyjna może pomóc w kaznodziejskim przekazie orędzia cudów Jezusa, gdyż współczesny człowiek żyje w świecie posługującym się narracją. Warto pamiętać, że teksty narracyjne w pewnym sensie działają na całą osobowość człowieka, nie tylko na jego umysł, ale również na wyobraźnię, uczucie i wolę 39. Podsumowanie Zastosowanie właściwych zasad korzystania z Pisma św. w kaznodziejstwie pomaga w dotarciu do pełnego bogactwa treści. Prowadzi do odczytywania kerygmatu i ułatwia posługę słowa. W posłudze kaznodziejskiej niezbędne jest rozważanie Pisma św. zaś uważne czytanie stosownych komentarzy pomoże bardziej zrozumieć realia biblijne. Warto zauważyć, że ważne znaczenie w przepowiadaniu słowa Bożego ma głęboka refleksja nad tekstami biblijnymi stosowanymi w liturgii. Stała wierność Biblii i nauce Kościoła oraz dbałość o właściwy ich przekaz wiernym jest zasadniczym zadaniem kaznodziejów w głoszeniu orędzia zbawczego. Taka postawa to warunek aktualizacji słowa Bożego. Współczesnemu człowiekowi stwarza ona większą szansę skorzystania z tego daru. Streszczenie Współcześnie dokonujące się przemiany w homiletycznym spojrzeniu na treść kazań stwarzają nową szansę w przekazywaniu orędzia zbawczego. Warto pamiętać, aby Pismo święte było zasadniczym tworzywem homilii. To wymaga, aby kerygmat stał się treścią homilii. Skuteczność przepowiadania uzależniona jest od trudu właściwego przygotowania i prezentacji kerygmatu. Trzeba więc dobrze opanować umiejętność właściwego jego odczytywania. Niezbędna jest również świadomość sposobów odpowiedniego posługiwania się tekstem biblijnym w posłudze kaznodziejskiej. Niezmiernie istotne jest, aby kaznodzieja sam żył zasadami biblijnymi 39 J. TWARDY, Głoszenie cudów Jezusa dzisiaj, dz. cyt., s. 95-96. 387

Ks. Jerzy Niestępski i ciągle był blisko słowa Bożego oraz uczył tego słuchaczy. Jego główne zadanie to z największą starannością traktować każdy tekst biblijny. Postępując w taki sposób, nauczy również słuchaczy całkowitego szacunku dla słowa Bożego i egzystencjalnego znaczenia, jakie ono przekazuje. Słowa kluczowe: tekst biblijny, kerygmat, kaznodziejstwo The Use of Biblical Texts in Homiletic Ministry Summary Changes taking place in modern times as to the homiletic look at the content of sermons create a new opportunity for the transmission of the message of salvation. It is worth remembering that the Scriptures are to be the essential content of homilies. This requires that the kerygma become the content of the homily. The effectiveness of preaching depends on the work of a proper preparation and presentation of the kerygma. Thus it is necessary to master the ability of reading it correctly. The awareness of ways of the proper use of the biblical text in the ministry of preaching is also a necessity. It is extremely important that the preacher himself live by biblical principles and continually be close to the word of God and that he teach this to his listeners. His main task is to treat each biblical text with maximum care. Proceeding this way he will also teach those listening to him a complete respect for the word of God and for the existential meaning that it provides. Key words: biblical text, kerygma, preaching 388