Rozmaitości 153 Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci postęp dokonał się niemal we wszystkich dyscyplinach sportu. Co oznacza to słowo w konkretnym przypadku? Autor tekstu stara się odpowiedzieć na pytania: w czym wyraża się postęp w grze w tenisa, jak go mierzyć, jakie znaczenie ma jego ocena dla procesu szkolenia nowych pokoleń tenisistów. Źródła i miary postępu gry w tenisa, czyli od Jacka Kramera do Rogera Federera W ocenie postępu gry w tenisa można zastosować dwa kryteria. Za pomocą pierwszego można porównywać wymierne wielkości opisujące elementy techniki tenisa, jak np: 1) prędkość początkową piłki serwisowej, w tym maksymalną pierwszego serwisu; 2) średnia prędkość wszystkich udanych pierwszych oraz drugich serwisów; 3) liczbę obrotów piłki wokół własnej osi w uderzeniach rotacyjnych (serwis, returny z forhendu i bekhendu, pozostałe uderzenia po koźle, woleje itp.); 4) prędkość początkową piłki w uderzeniach po koźle z wyodrębnieniem returnów i passingshotów oraz pozostałych uderzeń zarówno przed kozłem, jak i po koźle; Sport Wyczynowy 2008, nr 10-12/526-528
154 5) czas rozgrywania typowych akcji w grach pojedynczych kobiet i mężczyzn (akcje krótkie do 5 kolejnych uderzeń, akcje średnie do 9 uderzeń i akcje długie 10 i więcej uderzeń); 6) strukturę oraz liczbę uderzeń w meczu i na jeden punkt; 7) strukturę oraz metraż pokonanych odcinków w meczu i na jeden punkt; 8) ogólny czas trwania spotkań oraz średni czas dwóch kolejnych gemów przedzielonych przerwami wypoczynkowymi (75 s). Drugie kryterium stanowić mogą opinie eksperckie zawodowych trenerów, zwłaszcza tych, których wychowankowie osiągnęli najwyższe sukcesy, wybitnych tenisistów oraz pracujących w obszarze tenisa dziennikarzy sportowych. Noszą one zwykle ogólny charakter odnoszą się do takich kwestii, jak: 1) charakter i szybkość gry, precyzja uderzeń oraz stopień złożoności (trudności) rozgrywanych akcji; 2) przygotowanie fizyczne zawodnika i wpływ na efektywność realizacji zadań technicznych, techniczno-taktycznych oraz taktycznych kiedyś i dziś ; 3) postęp technologiczny w produkcji podstawowego sprzętu; 4) czas trwania oraz intensywność procesu szkolenia tenisisty do osiągnięcia najwyższych sukcesów w skali światowej; 5) wzrost wymagań związany z liczbą rozgrywanych turniejów i spotkań w skali rocznej, a także adaptację do zmian nawierzchni, rodzaju piłek, rytmu dobowego, klimatu itp. Pod uwagę brać należy także pochodne ewolucji nie tylko tenisa, ale całego sportu w postaci m.in.: a) praktycznej likwidacji klasycznego podziału roku szkoleniowego na okresy, na rzecz całorocznego treningu z cotygodniowymi szczytami formy sportowej, b) wpływu i efektywności współpracy trenera ze specjalistami reprezentującymi różne dziedziny nauki i praktyki sportowej tworzącymi trzon zespołów szkoleniowych pracujących na rzecz zawodnika, c) rozwoju i dostępności środków i form wspomagania, zwłaszcza wynikających z postępu naukowego w fizjologii wysiłku oraz biochemii i odżywianiu. Wartość pierwszego kryterium zależy od liczby i rzetelności pomiarów uzyskanych w trakcie obserwacji spotkań rozgrywanych na najwyższym poziomie współzawodnictwa sportowego tenisistek i tenisistów (turnieje wielkoszlemowe na różnych nawierzchniach, finałowe spotkania w rozgrywkach drużynowych o Puchar Federacji i Davisa, turnieje Masters oraz turnieje olimpijskie od 1988 roku), czynionych w możliwie najdłuższym przedziale czasu. Wartość opinii ekspertów zależy od ich kompetencji, zdolności obserwacji, zasobu informacji (należy być dysponentem wielu zbiorów informacji) i zdolności ich analizy oraz prawidłowego wnioskowania. Jakie znaczenie i jaki wpływ mogą mieć te wszystkie opinie dla profilu,
Źródła i miary postępu gry w tenisa, czyli od J. Kramera do R. Federera 155 Tabela 1 Dane Jack Kramer Roger Federer Data urodzenia 1.08.1921 8.08.1981 Miejsce urodzenia Las Vegas Bazylea Wysokość ciała (cm) 185 185 Pierwsze zwycięstwo w Wimbledonie (wiek w latach) 26 22 Pierwsze zwycięstwo w US Open (wiek w latach) 25 23 Awans na pierwsze miejsce światowej listy kolejności (wiek w latach) 26 23 Liczba wygranych turniejów wielkoszlemowych ogółem 8 13 w grze pojedynczej 3 13 w grze podwójnej 4 - w grze mieszanej 1 - Przejście na zawodowstwo (wiek w latach) 27 17 charakter i treść programów szkolenia młodych tenisistów? To zależy od ich jakości. Jeśli będą zbyt uproszczone i powierzchowne, nie zostaną przyjęte. Tenis jest dyscypliną indywidualną, a jego wymagania odnoszą się do szerokiego zakresu dyspozycji fizycznych (motorycznych, sprawnościowych), kondycyjnych (fizjologicznych), technicznych (olbrzymia możliwość zindywidualizowania techniki uderzeń) oraz taktycznych (decyduje sprawność myślenia i działania, szybkość i trafność podejmowania decyzji). Uniwersalnych mistrzów tenisa raczej się nie spotyka, sukcesy odnoszą zawodnicy różniący się niekiedy bardzo wyraźnie pod względem walorów tenisowych. To wydaje się cechą tego sportu, który wciąż się rozwija i będzie rozwijał się nadal. Bekhend jednoręczny Jacka Kramera i Rogera Federera Ilustracją powyższych rozważań niech będzie analiza porównawcza jednego z podstawowych uderzeń piłki w tenisie bekhendu jednoręcznego w wykonaniu dwóch najwybitniejszych tenisistów (swojej epoki) Jacka Kramera i Rogera Federera. Łączą ich najwyższe sukcesy przewodzenie stawce najlepszych na świecie oraz zwycięstwa w Wimbledonie i US Open, a dzieli różnica 60 lat kilkunastu pokoleń zawodniczych (tab. 1). 1. Pierwszy krok do bekhendu Roger Federer (RF) i Jack Kramer (JK) z pozycji wyjściowej inicjują
156 pierwszy krok lewą nogą w lewo, balans ciała w kierunku płaszczyzny uderzenia przez wczesne odprowadzanie główki rakiety w kierunku przeciwnym do uderzenia (fot. 1A) oraz podtrzymywanie rakiety z przodu przed sobą (fot. 1B). Wzrok skupiony na piłce, głowa i barki rozpoczynają lekki skręt w lewo (fot. 1A i 1B). W przypadku pierwszego uderzenia, kiedy piłka spada na kort w pobliżu linii końcowej, RF przenosi ciężar ciała także na lewą nogę, ale do tyłu i zdecydowanie mocniej uginając nogi w kolanach (fot. 1A). Widoczna jest różnica w ułożeniu palców lewej dłoni na rakiecie przez RF i JK. 2. Pierwsza faza zamachu. W pierwszej fazie zamachu główka rakiety jest prowadzona do tyłu i wysoko na wysokości głowy oraz przy większym skręcie barków, tułowia i bioder. Obszerna pętla główki rakiety i wczesne przejście do pozycji bocznej sprzyja pogłębieniu zamachu (RF fot. 2A). JK także w pozycji bocznej, lecz bark lekko uniesiony oraz prawe ramię zgięte
Źródła i miary postępu gry w tenisa, czyli od J. Kramera do R. Federera 157 w łokciu i dość daleko od tułowia, prowadzi główkę rakiety po pętli bardziej spłaszczonej (główka na wysokości barku). Nogi ugięte w kolanach, stopy bardzo blisko siebie, głowa i wzrok skierowane w kierunku nadlatującej piłki (fot. 2B). 3. Pogłębianie zamachu główką rakiety i obniżanie środka masy ciała. Dalsze pogłębienie skrętu barków oraz dalekie i wysokie odprowadzanie główki rakiety w kierunku przeciwnym do uderzenia. Ramię, łokieć oraz przedramię lewej ręki bardzo blisko tułowia. Obszerny balans poziomy barków, prawy bark opuszczony oraz widoczne plecy potwierdzają dynamikę skrętu tułowia (RF fot. 3A). JK fot. 3B utrzymuje główkę rakiety z tyłu na wysokości barku, przy braku poziomego balansu barków, a w dodatku ramię, łokieć i przedramię prawej ręki są usytuowane wysoko i daleko od tułowia. Obydwaj tenisiści po wykonanym kroku przenoszą ciężar ciała na prawą nogę, mocno ugiętą w kolanie.
158 4. Stabilizacja położenia główki rakiety w fazie przeduderzeniowej. Wraz z obniżaniem środka ciężkości przez ugięcie nóg w kolanach i pogłębieniem skrętu tułowia i bioder, RF prowadzi główkę rakiety po obwodzie dość obszernej pętli (fot. 4A), JK stabilizuje główkę rakiety na poziomie przewidywanej płaszczyzny uderzenia, przy czym główka rakiety i piłka są idealnie ułożone przed uderzeniem na wysokości paska. Ramię mocno ugięte w łokciu jest uniesione, a rakieta podtrzymywana lewą ręką znajduje się także dość daleko od tułowia (fot. 4B). 5. Stabilizacja sylwetki i rakiety w fazie bezpośredniej gotowości do uderzenia (rytm timing). Wczesne przygotowanie do uderzenia pozwala na jego wykonanie w czasie najbardziej odpowiadającym uzyskaniu optymalnej prędkości główki rakiety i w idealnych warunkach przestrzennych. Te warunki to timing. RF, pozostając w szerokim wykroku zwiększa (fot. 5A) ugięcie nóg w kolanach stosownie do płaszczyzny uderzenia w odpowiednim czasie i w optymalnych warunkach przestrzennych. JK rozpoczyna także ruch uderzeniowy (fot. 5B) prowadzony ramieniem wyprostowanym w łokciu.
Źródła i miary postępu gry w tenisa, czyli od J. Kramera do R. Federera 159 Lewa ręka statycznie opuszczona, nie wspomaga w tej fazie odwracania linii barków i tułowia. 6. Faza uderzenia. RF w fazie bezpośrednio poprzedzającej kontakt rakiety z piłką (fot. 6A i 7A), przenosi barzdzo powoli ciężar ciała do przodu na prawą nogę z jednoczesnym wytrzymywaniem ruchu uderzeniowego, co jest typowym akumulowaniem energii dla jej pełnego wykorzystania w mającym za moment nastąpić dynamicznym uderzeniu. Płaszczyzna strun rakiety jest położona pod kątem około 90 do podłoża. Lewe ramię, dla zwiększenia dynamiki ruchu uderzeniowego, odprowadzane jest równoważnie do tyłu. JK uzyskuje płaszczyznę uderzenia zdecydowanie przez sobą, ramię wyprostowane, a główka rakiety lekko otwarta (fot. 6A). 7. Balans masy ciała i prowadzenie rakiety i ramienia za piłką (odwracanie barków i tułowia ze skrętu do pozycji frontalnej). Ustawienie prawej stopy równolegle do linii końcowej zdecydowanie zmniejsza u JK możliwości balansu masy ciała oraz wykorzystanie ruchu odwracania tułowia i barków z wcześniejszego skrętu. JK, tuż po uderzeniu pozostaje w pozycji zamkniętej (fot. 7B). RF kontynuuje zdecydowanie dużą dynamikę uderzenia, prowadząc główkę rakiety z dołu wysoko do góry i do przodu. Dzięki dużej aktywności nadgarstka i przedramienia nadaje piłce rotację awansującą. Z pozycji głębokiego skrętu odwraca tułów i barki do pozycji bocznej. Pozostaje z równoważnym ciężarem ciała na lewej i prawej stopie, dla uzyskania lepszych warunków dla nadania piłce bardzo dużej rotacji awansującej (fot. 8A). 8. Dalsze, spokojne akompaniowanie balansem ciała, tułowiem, barkami oraz ramieniem i rakietą w fazie zakończenia ruchu uderzeniowego. Utrzymanie płynności oraz obszerności ruchu po uderzeniowego jest wręcz pokazowe. Większa dynamika jest utrzymana przez RF główka rakiet wysoko i daleko uniesiona przed sobą (fot. 9A). JK prowadzi ramię z rakietą także swobodnym ruchem do przodu-do góry, lecz pozostaje w pozycji bardziej statycznej, co uwidacznia położenie lewej ręki oraz zamknięta pozycja stopy nogi prawej (fot. 8B). 9. Wyhamowanie ruchu uderzeniowego i powrót do pozycji umożliwiającej kontynuowanie gry. Długie i swobodne prowadzenie prawego ramienia z rakietą pozwala na wyhamowanie ruchu uderzeniowego (główka rakiety przed sobą i wysoko nad głową) i przejście do pozycji frontalnej (fot. 9A, 9B). Ciężar ciała stabilizowany równoważnie na obydwu stopach. Różnice bekhendu (z chwytem jednoręcznym) J. Kramera i R. Federerem pokazuje tabela 2. Co mówią różnice w sposobie wykonania uderzenia piłki z bekhendu przez Kramera i Federera? Czy, na ich podstawie możemy definitywnie orzec, iż któreś z wykonań jest poprawniej-
160 Wyszczególnienie Jack Kramer Roger Federer Chwyt rakiety do bekhendu półotwarty (semicontinental backhand) Tabela 2 bekhendowy wschodni (eastern backhand) Skręt barków i tułowia w fazie przygotowania zamachu do uderzenia mały duży Współdziałanie /aktywne wykorzystanie/ lewego ramienia i ręki/ w kolejnych małe duże fazach ruchu uderzeniowego Pętla główki rakiety spłaszczona i ramię prowa- obszerna i ramię prowaw pierwszej fazie zamachu dzone daleko od tułowia dzone blisko tułowia Płaszczyzna uderzenia ok. 30 cm przed tułowiem blisko tułowia na wysoi kolanem nogi prawej kości kolana nogi prawej Dynamika uderzenia i aktywność pionowego wybicia tułowia z nóg, mała duża ugiętych w kolanach, w fazie uderzenia Rotacja piłki mała uderzenie płaskie duża (flat), bez rotacji (top spin) Pozycja ciała tuż przed fazą uderzenia i w fazie kontaktu rakiety z piłką zamknięta półotwarta Wykorzystanie balansu masy ciała w fazie uderzenia małe duże Aktywność nadgarstka i przedramienia w fazie uderzenia bardzo mała duża sze, skuteczniejsze? Tylko do pewnego stopnia, biorąc pod uwagę np. płynność wykonania poszczególnych faz, drogę ruchu części ciała i rakiety... czy sprzyjają temu, że uderzona piłka uzyska większą dokładność, większą prędkość, większą rotację itp. Precyzyjnej odpowiedzi można oczekiwać po analizie biomechanicznej; dzięki nowoczesnej kompleksowej aparaturze bezpośrednio po zakończeniu rejestracji filmowej ruchu zawodnika, części jego ciała, uzyskuje się komplet informacji na temat wartości podstawowych parametrów biomechanicznych (pisał o tym w Sporcie Wyczynowym prof. Lees z Uniwersytetu w Leeds). Niestety, Kramera nie da się już sfotografować i pomierzyć. Warto przy tym zaznaczyć, że technika tenisisty zależy od budowy jego ciała i sprawności fizycznej, a ponadto zdolności koordynacyjnych, antycypacyjnych. Gdy zaś chodzi o skuteczność uderzenia, to często zależy ona od położenia graczy na korcie, ale to jest już domena taktyki gry.