PARTYCYPACJA I REALIZACJA PROJEKTÓW MŁODZIEŻOWYCH

PARTYCYPACJA I REALIZACJA PROJEKTÓW MŁODZIEŻOWYCH poradnik dla młodzieży www.wroclaw.pl

Witajcie! Cieszymy się, że sięgacie do naszej publikacji. Skoro czytacie te słowa to zakładamy, że planujecie lub już pozytywnie wpływacie na swoje otoczenie. Przeprowadzenie potrzebnych zmian, nie zawsze jest łatwe. Liderzy często spotkają się z sytuacją, w której większość osób będzie się zgadzała, że trzeba rozwiązać jakiś problem lub odpowiedzieć na potrzebę, ale kiedy dojdzie do działania, to już nie będzie tylu chętnych. Celem naszej publikacji jest podpowiedzieć wam, w jaki sposób działać aby wasze projekty były skuteczne, a tym samym przynosiły korzyść dla was oraz waszego otoczenia. Nasza poradnik podzielony jest na dwie części. W pierwszej omówimy temat partycypacji. Zastanowimy się jakimi sposobami możecie wpływać na otoczenie, podpowiemy jak zmobilizować siebie i innych do działania. Opowiemy także o Wrocławskim Budżecie Obywatelskim i Młodzieżowym Budżecie Obywatelskim Wrocławia. W drugiej części pokażemy w jaki sposób przygotować i wdrożyć projekt inspirowany metodologią Project Cycle Management. Dowiecie się jak badać potrzeby własnego środowiska, jak formułować cele projektu oraz jego działania. W końcu pokażemy, jak tworzyć harmonogramy prac, dzielić się odpowiedzialnością oraz pozyskiwać środki na realizację działań. Publikacja powstała jako merytoryczne uzupełnienie warsztatów edukacyjnych. Jej zawartość opracowano na podstawie doświadczenia zespołu Instytutu Edukacji Społecznej, a także w wyniku wniosków z dyskusji z młodzieżą z dwudziestu wrocławskich gimnazjów biorących udział w projekcie. Podziękowania należą się również Gminie Wrocław, która s nansowała powstanie publikacji oraz realizację całego projektu. Kazimierz Szepiela Instytut Edukacji Społecznej

SPIS TREŚCI CZĘŚĆ I Partycypacja Co to jest partycypacja? 4 Co daje partycypacja? 6 Jak przekonać innych do uczestnictwa? 8 Narzędzia partycypacji młodzieżowej 9 Młodzieżowy Budżet Obywatelski Wrocławia 13 Wrocławski Budżet Obywatelski 17 CZĘŚĆ II Realizowanie projektów Co to jest projekt? 19 Cykl projektu 20 Etapy realizacji projektu krok po kroku 21 O Instytucie Edukacji Społecznej 30

Część I Partycypacja Co to jest partycypacja? a #zmian a ja czenie nie t #efek cja nua y t n o #k #wspól #oto #sat y #działa #potrzeby a ysfakcj ekst #odp #dyskus #rozwój #kont ość ialn z d e i ow #praw nota A J C A P Y C Y T PAR #problem y ogia nol h c e t # ek #szacun #komu nikacj #ocena #innow za acyjnoś #wied ć 4 a

Partycypacja to branie aktywnego udziału w życiu swojej społeczności. To przejmowanie odpowiedzialności i współdecydowanie za otoczenie, którego jest się częścią. To angażowanie się na rzecz dobrych zmian, zamiast czekania aż ktoś zrobi to za nas Partycypacja to umiejętność wyrażania własnego zdania w sprawach dotyczących naszych społeczności To w końcu wpływanie na rzeczywistość na poziomie szkoły, dzielnicy, miasta, kraju, Europy i świata. 5

Co daje partycypacja? Właściwie po co się angażować? Czy nie lepiej zająć się sobą i dbać wyłącznie o siebie i swoich bliskich? Przecież to wymaga poświęcenia czasu, wiedzy, niekiedy funduszy i jeszcze nie ma gwarancji czy to się opłaci? Wspieranie dobrych zmian niekiedy napotyka na opór i nie wszyscy okażą wdzięczność za to co dla nich zrobiliście. Mimo tego, naszym zdaniem warto brać sprawy we własne ręce. Przyjrzyjmy się korzyściom z partycypacji na poziomie osobistym: ROZWÓJ - to jeden z najważniejszych argumentów za społeczną partycypacją. Poprzez udział w debatach, pracując w zespole, pokonując trudności, oraz biorąc na siebie odpowiedzialność uczycie się poprzez praktykę. Poznajecie własne talenty i ograniczenia. Praca na rzecz innych wzmacnia w nas empatię, uczy współpracy i rozwija innowacyjność. SATYSFAKCJA - wywieranie wpływu na otoczenie daje olbrzymią satysfakcję. Bycie częścią większej wspólnoty jaką jest szkoła, osiedle, czy miasto daje nam prawo do decydowania o tym co wspólne. ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW - wpływanie, to również reagowanie na to co niekorzystne wokół nas. Jeśli doświadczamy niekorzystnych zjawisk w naszym otoczeniu to partycypacja społeczna jest metodą na poprawianie naszej rzeczywistości i zapobieganie temu, co nam przeszkadza. DOBRA ZABAWA - współpraca na rzecz zmian może być świetną okazją do dobrej zabawy. To między innymi od was zależy jakie metody pracy wybierzecie aby wpływać na otoczenie. Zadbajcie o to aby były atrakcyjne dla was oraz innych. 6

ZWIĘKSZANIE KAPITAŁU SPOŁECZNEGO- pracując na rzecz swojego otoczenia, często wychodzimy poza nasze dotychczasowe środowisko i poznajemy nowe osoby. Tym samym, budujemy sieć wzajemnych kontaktów, które pomogą w przyszłej realizacji innych projektów społecznych, naukowych czy zawodowych. WYŻSZY POZIOM ŻYCIA- realizując projekty zmiany, wszyscy pracujemy na wyższy poziom życia w naszym mieście, kraju i na naszym kontynencie. Wyższy standard życia w innych krajach wynika między innymi ze wspólnego wysiłku ich obywateli aby ten standard stale podnosić. NOWE UMIEJĘTNOŚCI- kwali kacje i wiedza z zakresu zarządzania, ekonomii, psychologii, logistyki, pedagogiki, to tylko niewielka część wachlarza kompetencji, które możesz zdobyć w czasie realizacji projektów na rzecz innych. DOBRE NAWYKI - nie odmawiając uczestnictwa wyrabiasz w sobie dobry nawyk. Bycie na TAK pomaga w wielu sytuacjach. Osoby przedsiębiorcze i aktywne mają mniejsze trudności w znalezieniu pracy, lepiej sobie radzą z wyzwaniami codzienności, osiągają sukcesy w życiu prywatnym i zawodowym. Partycypacja to również korzyści na poziomie społecznym. Promując angażowanie się w działania na rzecz swojej społeczności wzmacniacie wśród innych takie wartości jak: wrażliwość, otwartość, chęć niesienia pomocy, zaufanie, współpraca, przedsiębiorczość. Jeśli pomożecie wykształcić w swojej wspólnocie nawyki współpracy, aktywności i odpowiedzialności to zapewne sami z nich kiedyś skorzystacie. 7

Jak przekonać innych do uczestnictwa? ZNACZENIE- Ludzie angażują się w te sprawy, które są dla nich ważne, dlatego zachęcając innych do włączenia się w działania, zastanówcie się czy planowane działanie będzie ich dotyczyć i czy planowane zmiany przyniosą im osobistą korzyść. ATRAKCYJNOŚĆ- Łatwiej zachęcić do działań atrakcyjnych niż takich, które uważają za nudne i niezrozumiałe. Przedstawiajcie korzyści z wzięcia udziału w projekcie, a łatwiej będzie wam pozyskać do niego uczestników. MAŁE KROKI- Czasem warto zaprosić nowe osoby do współpracy przy działaniach, które nie będą wymagały od nich poświęcenia dużej ilość czasu i energii oraz posiadania szczególnych umiejętności. Jeśli nowe osoby będą chciały kontynuować zaangażowanie w wasze działania, to możecie stopniowo włączać je w kolejne przedsięwzięcia. ZACHĘTY- Tak, niektórzy zaangażują się w działanie wyłącznie wtedy kiedy coś za to dostaną. Może warto właśnie od tego zacząć, jednocześnie poszerzając ich motywacje o nowe obszary. MODA- Kreowanie mody na partycypację to działanie długofalowe, ale kiedy uda się ją wytworzyć to branie udziału w nowych inicjatywach będzie naturalne i oczywiste. Nie wszystkich przekonamy do zaangażowania i włączenia się na rzecz innych. To prawda, ale chyba nie o to nam chodzi. Ważne aby skupić się na tym co się udaje niż na tym czego nie można. 8

Narzędzia partycypacji młodzieżowej Przedstawiamy kilkanaście pomysłów dotyczących metod wpływu na bliższe i dalsze otoczenie. Sami oceńcie, które z nich będą dla was przydatne. 1. Realizowanie projektów zmiany społecznej 2. Organizacje pozarządowe skupiają osoby o podobnych celach i poglądach. We Wrocławiu działa ich ponad 3,8 tysiąca. Organizacje zajmują się realizowaniem działań w obszarze społecznie pożytecznym. Wiele z nich zajmuje się między innymi: kulturą, ekologią, edukacją, promocją sportu, wsparciem osób potrzebujących. Zgłaszając się do jednej z nich możecie wziąć udział w akcji na przykład jako wolontariusz. Jedną z organizacji pozarządowych jest np. Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy czy Instytut Edukacji Społecznejwydawca niniejszej publikacji. (Więcej na www.ngo.pl) 3. Młodzieżowy Budżet Obywatelski Wrocławia daje wam możliwość pozyskania do 1000 zł na realizację waszego autorskiego pomysłu oraz pozwala skorzystać z wiedzy specjalistów z zakresu przeprowadzania projektów (więcej na www.mlodziezowybudzet.ies.org.pl) to zaplanowany ciąg działań realizowany przez zespół osób mający doprowadzić do konkretnego celu. Więcej o tej metodzie napisaliśmy w dalszej części tego opracowania. 9

4. Wrocławski Budżet Obywatelski 5. Zbiórki publiczne to metoda, która daje mieszkańcom Wrocławia bezpośredni wpływ na to jakie inwestycje zostaną przeprowadzone w ich najbliższym otoczeniu. ( więcej na www.wroclaw.pl) to sposób na gromadzenie funduszy, które możecie przeznaczyć na realizację działań społecznie pożytecznych. Do organizacji zbiórki potrzebujecie wsparcia ze strony osób pełnoletnich (więcej informacji na www.zbiorki.gov.pl) 6. Zbiórki w sieci, tzw. crowdfunding czyli nansowanie społecznościowe, pozwala za pośrednictwem wyspecjalizowanych portali zbierać fundusze bez ruszania się z domu ( więcej na www.siepomaga.pl lub www.polakpotra.pl) 7. Działalność ciał przedstawicielskich reprezentacja samorządu szkolnego, udział w pracach rad młodzieży np. w Parlamencie Młodzieży Wrocławia lub Młodzieżowym Sejmiku Dolnego Śląska to świetny sposób na wyrażanie własnego zdania w gronie osób, które reprezentują młodzież ze swoich szkół lub gmin. Rady młodzieżowe ułatwiają prowadzenie dialogu z przedstawicielami władzy (więcej na www.facebook.com/parlamentmlodziezywroclawia) 8. Debaty, dyskusje, konferencje każda okazja do przeprowadzanie debaty jest dobra. To w czasie dyskusji możecie poznać opinie i argumenty innych, zaprezentować swoje, a także wypracować wspólne rekomendacje. Debaty umożliwiają zbadanie poziomu potrzeb waszego otoczenia a także są sposobem na promocję waszych działań wśród nowych osób. Szczególnie ciekawym sposobem na organizację konferencji jest metoda open space 10

9. Petycje, wnioski jeśli chcecie zaproponować jakieś rozwiązanie lub zadać pytanie przedstawicielom władzy to zdecydowanie zróbcie to na piśmie. Takie pismo ma wtedy odpowiednią moc prawną i adresaci zazwyczaj są zobowiązani do odpowiedzi w ciągu 30 dni od dnia doręczenia. 10. Współpraca z mediami gazety, radio, telewizja wciąż mają wiodącą rolę w kształtowaniu opinii swoich odbiorców. Jeśli uznacie, że warto nagłośnić waszą akcję lub określony temat to zacznijcie od przygotowania notki prasowej, czyli krótkiej informacji o waszych działaniach. Następnie roześlijcie ją do wybranych redakcji. Adresy internetowe poszczególnych redakcji dostępne są na ich stronach internetowych. 11. Portale społecznościowe Facebook, Twitter, Youtube to tylko część z portali, z których codziennie korzystają miliony użytkowników. Ich podstawowym celem jest stworzenie możliwości do wzajemnej komunikacji. Ich funkcjonalność świetnie sprawdza się w promocji projektów, przeprowadzania badania potrzeb czy rekrutacji uczestników. 12. Projekty w sieci Internet jest miejscem gdzie z powodzeniem można realizować projekty społeczne. Kampanie informacyjne, projekty edukacyjne czy działania, które namawiają do przyjęcia określonych postaw lub starają się ograniczyć występowanie innych, z powodzeniem mogą być realizowane w przestrzeni wirtualnej. ( przykład kampanii społecznych w sieci na www.kampaniespoleczne.pl) 13. Happening to forma artystycznej ekspresji, którą realizuje się w przestrzeni publicznej. Odbiorcy happeningu to często przypadkowe osoby, mające często możliwość spontanicznie współtworzyć happening. Happening jest świetnym narzędziem do zwrócenia uwagi na określone zjawisko lub metodą na zbadanie reakcji osób, które go doświadczają. 11

14. Rady osiedli to tzw. jednostki pomocnicze Urzędu Miasta. Członkowie Rady Osiedla reprezentując jego mieszkańców, mają wpływ na jego wygląd oraz wydarzenia mające miejsce na jego terenie. Rada Osiedla jest naturalnym partnerem w przypadku gdybyście chcieli zaangażować do działań mieszkańców z pobliskiego sąsiedztwa. 15. Wymiany międzynarodowe 16. Fair Trade 17. Partycypacja polityczna Jeśli macie ochotę zorganizować wymianę z udziałem młodzieży z innych krajów na dowolnie wybrany przez was temat, to takie szanse daje program Unii Europejskiej Erasmus+. Program pokryje wasze koszty dojazdu oraz pobytu. Co roku tysiące młodych Europejczyków korzysta z tego programu. W wymianie można wziąć udział już od trzynastego roku życia. (więcej na www.erasmusplus.org.pl/mlodziez) znakiem Fair Trade oznaczone są produkty wytwarzane przez producentów z krajów rozwijających się. Kupując te produkty sprawiasz, że ich wytwórcy otrzymują godne wynagrodzenie za swoja pracę, a dodatkowo macie gwarancję, że przy produkcji nie pracowały dzieci i nie zostało zanieczyszczone środowisko naturalne. (więcej na www.fairtrade.org.pl) Osoby niepełnoletnie często rezygnują z politycznego zaangażowania, ponieważ sądzą, że brak możliwości głosowania lub kandydowania ogranicza ich polityczną aktywność do zera. Nie jest to prawda. Młodzieżówki partii politycznych stwarzają dla młodych ludzi przestrzeń do zaangażowania na rzecz ugrupowań, z którymi się sympatyzuje. Popularyzacja programu partii, działania na rzecz kandydata, organizacja wydarzeń to tylko kilka z szeregu możliwości, które stwarza działalność na rzecz partii politycznych. Do młodzieżówek można należeć od 16-go roku życia za zgodą rodziców lub prawnych opiekunów. Zachęcamy was abyście poszukiwali własnych metod wpływu lub udoskonalali zaproponowane przez nas sposoby. 12

Młodzieżowy Budżet Obywatelski Wrocławia Młodzieżowy Budżet Obywatelski Wrocławia- to wspólna inicjatywa Instytutu Edukacji Społecznej oraz Gminy Wrocław. W jego ramach macie możliwość zdobyć do 1000 zł na realizację waszych inicjatyw o charakterze edukacyjnym, sportowym, kulturalnym lub społecznym. Podstawowe zasady: O środki mogą ubiegać się grupy składające się z minimum 3 osób Zapraszamy osoby do 21 roku życia, uczące się lub mieszkające na terenie Wrocławia Z Młodzieżowego Budżetu mogą korzystać osoby z gimnazjów lub szkół ponadgimnazjalnych 13

Ubieganie się o środki krok po kroku: 1. Zacznijcie od zebrania grupy i opracowania pomysłu, zastanówcie się co chcecie robić? Dla kogo? Jakie to ma uzasadnienie? Jakie działania zaplanujecie? W planowaniu projektu pomocna będzie druga część tego poradnika. 2. Wejdźcie na stronę www.mlodziezowybudzet.ies.org.pl, zapoznajcie się z regulaminem czyli zasadami konkursowymi, które należy poznać przed rozpoczęciem ubiegania się o środki 3. Pobierzcie ze strony wniosek, który należy wypełnić aby móc pozyskać środki. Wniosek zawiera pytania o wasze dane kontaktowe, a także jest metodą na opisanie projektu który chcecie s nansować. 14

4. Po przesłaniu wniosku, zbiera się komisja konkursowa, która zdecyduje komu przyznać środki na realizację projektu. 5. Jeśli wasz wniosek uzyska do nansowanie to możecie rozpocząć realizację projektu. 6. Po zakończeniu projektu należy złożyć sprawozdanie z jego realizacji Pamiętajcie, że na każdym etapie składania i realizacji projektu możecie liczyć na pomoc osób, które zajmują się obsługa Młodzieżowego Budżetu Obywatelskiego Wrocławia. 15

Wasze projekty Zatańcz z nami organizacja festynu rodzinnego w SP 44, w trakcie którego odbyły się: nauka tańca towarzyskiego, pokaz tańca towarzyskiego oraz wspólne tańce. Organizatorzy przewidzieli również konkurs plastyczny. Zdrowy Master Chef - podczas projektu młodzież z trzech świetlic środowiskowych brała udział we wspólnym gotowaniu zdrowych potraw z przygotowanych produktów. Każda z trzech grup poza poznaniem nowych gatunków warzyw i owoców miała okazję sprawdzić swoje siły w przygotowywaniu zdrowych i smacznych potraw. Puchar 6 gimnazjów szacunek dla przeciwnika czyni z Ciebie zawodnika Nawiązanie do Pucharu 6 Narodów. Promowanie wartości jakie niesie ze sobą gra w rugby, jedność, rozwój, zdrowie, dyscyplina, praca zespołowa, satysfakcja. więcej na www.mlodziezowybudzet.ies.org.pl 16

Wrocławski Budżet Obywatelski Wrocławski Budżet Obywatelski daje możliwość samodzielnego zgłaszania pomysłów na inwestycje, które zostaną zrealizowane we Wrocławiu. Budowa siłowni na świeżym powietrzu, nowy plac zabaw dla dzieci, remont osiedlowego klubu seniora, czy budowa nowego boiska, to tylko niektóre z inwestycji s nansowanych przez Wrocławki Budżet Obywatelski. W jaki sposób pozyskać środki dla swojego otoczenia? Przedstawimy to w 9 krokach Zgłaszanie projektów przez osoby pełnoletnie na formularzu elektronicznym lub papierowym Wszystkie wysłane formularze zostają opublikowane na stronie gminy Wrocław Wery kacja propozycji pod kątem legalności i gospodarności Konsultacje z autorami pomysłu w celu naniesienia koniecznych zmian 17

Po konsultacjach Wrocławska Rada ds. Budżetu Obywatelskiego przygotowuje listę projektów z pozytywną rekomendacją. Aby dowiedzieć się więcej na temat Wrocławskiego Budżetu Obywatelskiego odwiedź stronę www.wroclaw.pl Głosowanie na projekty przez mieszkańców Wrocławiagłos mają wyłącznie osoby pełnoletnie Po podliczeniu głosów wyniki są podawane do publicznej wiadomości Do nansowanie dostają te projekty, które zebrały największą liczbę głosów Urząd miasta zajmuje się realizacją projektów Opisując model działania WBO często podkreślamy, że jest przeznaczony dla osób pełnoletnich. Mimo tego, że nie możecie sami głosować to możecie brać czynny udział w zbieraniu głosów, a poprzez osoby dorosłe macie możliwość zaproponowania projektu inwestycji. 18

Część II Realizowanie projektów Co to jest projekt? Projekt to świadome i złożone działanie, realizowane w oparciu o zasoby, prowadzące do określonego celu i mające wyraźny początek i koniec. Projekt do odpowiedź na problem lub potrzebę. Stąd powiedzenie: Bez problemu, nie ma projektu. Projekty mogą dotyczyć krótkich i nieskomplikowanych działań realizowanych w małych społecznościach, ale również dużych akcji angażujących wiele osób i realizowanych na dużych obszarach. Praca metodą projektową pomaga lepiej zaplanować działania, pozwala efektywniej wykorzystać zasoby oraz umożliwia zmierzyć stopień realizacji przeprowadzanej zmiany. 19

Cykl projektu TWORZENIE SIĘ ZESPOŁU DIAGNOZA POTRZEB/PROBLEMU NADZÓR NAD PROJEKTEM FORMUŁOWANIE CELÓW PROJEKTU WYBÓR DZIAŁAŃ PROJEKTOWYCH USTALENIE HARMONOGRAMU PRAC USTALENIE BUDŻETU PROJEKTU GROMADZENIE ŚRODKÓW ROZPOCZĘCIE DZIAŁAŃ PROJEKTU I MONITORING ZAMKNIĘCIE I EWALUACJA PROJEKTU 20

ETAP: Diagnoza potrzeb/problemu Wiele z projektów rozpoczyna się od rozmowy na temat działań. Jest to niewłaściwe podejście. Kluczowym tematem do omówienia na początku jest diagnoza problemu, na którego projekt będzie waszą odpowiedzią. Problem jest tu rozumiany jako niekorzystna sytuacja występująca w określonej społeczności, mająca powiązania z innymi problemami. Problem może być wyrażony jako niedostatek lub brak czegoś, ale również obecność lub nadmiar konkretnego zjawiska społecznego. Problemy posiadają swoje przyczyny i skutki. To właśnie na przyczynach zdiagnozowanego problemu należy skupić uwagę, Tylko redukcja przyczyn problemu pozwoli zminimalizować główny problem. Źródła wiedzy o problemie: Będąc częścią swojego otoczenia doskonale zdajemy sobie sprawę co wokół nas nie działa jak powinno i co mogło by funkcjonować lepiej. Mimo tego, nasze subiektywne spojrzenie nie zawsze wystarcza. To że intuicja podpowiada nam na czym polega problem to często za mało. Aby dokładnie go zbadać należy sięgnąć poza własną grupę. Już przeprowadzenie prostej ankiety wśród osób, które mogą mieć własną opinię na temat danego problemu lub potrzeby, dostarczy wam sporo nowych informacji i podpowie pierwsze rozwiązania. W dokładnym rozpoznaniu problemu pomocne mogą być wywiady z osobami, które mogą mieć większą wiedzę w danym temacie, a także odwołanie się do badań i analiz w danym obszarze. Już w fazie analizy problemu zadbajcie aby w realizacji projektu wsparły was osoby dorosłe. Na pewno w waszym otoczeniu znajdziecie nauczyciela, rodzica lub animatora, który pomoże wam w jego realizacji. Kluczowe pytania: czy kogo doty problem? jak dług skąd to wie o trwa? my? yczyny? ego prz kie są j ja jakie są je go skutki? 22 óbował czy ktoś już pr go rozwiązać?

Etapy realizacji projektu krok po kroku ETAP: Tworzenie się zespołu Realizację projektów społecznych przeprowadza się w zespołach. Grupa zapewnia więcej rąk do pracy, daje różnorodne punkty widzenia, pozwala utrzymać motywację i wspiera poszczególnych członków w rozwoju. W grupie łatwiej sobie radzić w trudnych momentach dla projektu, ale też radośniej jest świętować w niej wspólne sukcesy. Po zebraniu się zespołu powinniście ustalić kilka rzeczy na początek: 1. PO PIERWSZE: Zastanówcie się nad waszą motywacją do udziału w przyszłym projekcie. Mimo, że na tym etapie nie znacie jeszcze szczegółów, to każda osoba pewnie wie dlaczego chce pracować na rzecz dokonywania zmian. Powiedzcie otwarcie, co was motywuje do współpracy, a łatwiej będzie wam ze sobą współpracować w trakcie realizacji projektu. 2. PO DRUGIE: Ustalcie reguły gry. Warto zawrzeć ze sobą swego rodzaju kontrakt, który będzie określał pożądane i niepożądane zachowania w trakcie realizacji projektu. Zastanówcie się jakie reguły gry ustalicie w odniesieniu do wzajemnej komunikacji. 3. PO TRZECIE: Oszacujcie własne zasoby. I najlepiej jak zaczniecie od pytania: ile macie na to czasu? Szkoła, życie rodzinne, pasje, przyjaciele, rozrywka, odpoczynek, to wszystko zajmuje czas. Zastanówcie się ile każdy i każda z was jest w stanie poświęcić czasu na projekt w czasie tygodnia. Być może trzeba będzie z czegoś zrezygnować, ale za każdym razem jest to wasza decyzja. Oprócz tego warto zastanowić się kto może udzielić wam wsparcia, na czym się znacie? Oraz jaki macie dostęp do potrzebnej infrastruktury. 21

ETAP: Formułowanie celów projektu Po analizie problemów powinniśmy wiedzieć dlaczego chcemy dokonać określonej zmiany, dlatego na tym etapie określamy co dokładnie chcemy zrobić. Cel projektu to określenie pożądanej dla nas sytuacji, do której projekt ma nas doprowadzić. Cele można podzielić na cel główny oraz prowadzące do niego cele szczegółowe. Każdy z celów powinien spełniać kryteria SMART. Specy c Measurable Achievable Realistic Time bounded konkretny mierzalny osiągalny realistyczny określony w czasie Co oznacza, że prawidłowo sformułowany cel jest dokładny i mierzalny. Dlatego przykładowy cel: Celem projektu jest promocja ekologii jest nieprawidłowo sformułowany, powinien raczej brzmieć: Celem projektu jest zwiększenie wiedzy na temat ochrony czystości lasów wśród uczniów Gimnazjum numer 50 we Wrocławiu do końca 2016 r. Dodatkowo warto określić u jakiej ilości uczniów chcecie zwiększyć wiedzę w tym zakresie. Wtedy możemy powiedzieć o wskaźniku, który powie wam na ile udało się zrealizować cel projektu. Pamiętajcie, że trudno jest jednym projektem rozwiązać problem w całości, mówimy tu raczej o sytuacji, w której wasze działanie przyczyni się do redukcji niekorzystnej sytuacji w jakiejś części, a nie likwidacji całego zjawiska. 23

ETAP: Wybór działań projektowych Aby osiągnąć zaplanowane cele należy zdecydować jakie działania projektu doprowadzą do ich realizacji. Działania powinny być odpowiedzią na przyczyny problemu. Często jest to najciekawszy moment w planowaniu projektu kiedy w końcu możemy zaplanować konkretne działania. Świetną metodą do planowania działań jest Burza Mózgów. Metoda często wykorzystywana choć nie zawsze we właściwy sposób. Dlatego warto przypomnieć jej podstawowe założenia. Metoda dzieli się na dwie fazy: FAZA 1 W widocznym miejscu umieszczamy pytanie na jakie będziemy udzielać odpowiedzi. W przypadku naszego projektu może ono brzmieć: jakie działania należy podjąć aby osiągnąć cel projektu?. Istotne jest aby je wypisać tak aby przez cały czas trwania burzy mózgów pytanie było widoczne dla wszystkich. Następnie przechodzimy do generowania pomysłów. Każdy ma prawo zaproponować dowolną ilość rozwiązań. A obowiązkiem osoby moderującej jest zapisać WSZYSTKO. Co oznacza, że w tej fazie nie dopuszczamy do krytyki, która często obniża innowacyjność proponowanych rozwiązań. Nie kończmy fazy zbyt wcześnie, pamiętajcie, że w na początku będzie padało, sporo, z reguły oczywistych propozycji. Dopiero później zaczną pojawiać się naprawdę innowacyjne rozwiązania. FAZA 2 W tej fazie dochodzimy do podsumowań oraz krytycznej analizy tego co zostało zapisane. Łączymy ze sobą podobne propozycje. Wyróżniamy najciekawsze i skreślamy te, których nie będziemy realizować. Dokonując wyboru rozwiązań kierujemy się ilością posiadanych oraz potencjalnych zasobów nansowych oraz materialnych, wiedzą w danym temacie, ilością czasu na realizację projektu, a także przydatnością działania w odniesieniu do realizacji celu projektu. 24

Oprócz działań, które będą bezpośrednio dotyczyć uczestników projektu, nie zapomnijcie o tak zwanych działaniach pośrednich. Jest to swego rodzaju zaplecze projektu czyli spotkania zespołu projektowego, wydatkowanie środków, promocja projektu, działania monitorujące przebieg projektu. Każde z zaplanowanych działań przynosi określone rezultaty. Rezultaty rozumiane są jako korzyści jakie odnieśli z realizacji projektu jego odbiorcy, ale również zespół realizujący projekt. Zwróćcie szczególną uwagę na korzyści o charakterze edukacyjnym jakie wynikają z realizacji projektu. Rezultaty opisujemy w kategoriach ilościowych i/lub jakościowych. Pamiętajcie, że zobowiązując się do osiągnięcia określonych rezultatów należy umieć je również zmierzyć. Czyli pokazać jaka zmiana zaszła w osobach, które skorzystały z projektu. ETAP: Ustalanie harmonogramu prac Po ustaleniu listy działań projektu przystępujecie do rozbicia działań na pojedyncze zadania. Dla przykładu działaniem projektowym może być organizacja przeglądu piosenki angielskiej, a pojedynczymi zadaniami dla tego działania może być: zapewnienie miejsca na przegląd, zorganizowanie nagłośnienia, pozyskanie zespołów, zaproszenie gości itd. Wszystkie zadania należy ująć w tabelę podzieloną na następujące kolumny: l.p. nazwa zadania osoba odpowiedzialna czas rozpoczęcia czas zakończenia potrzebne zasoby 1 2 Ujęcie działań w takim formacie nazywamy Wykresem Gantta. 25

Wykres układa się chronologicznie. Pozwala on łatwo analizować przebieg projektu. Dzięki wykresowi dowiemy się, która z osób ma w projekcie najwięcej pracy, a która ma tej pracy za mało, oraz kiedy wystąpi największe nagromadzenie zadań. Do przygotowania wykresu polecamy skorzystać z bezpłatnych programów, które są do tego przeznaczone, a które z łatwością wyszukacie po frazie wykres Gantta programy. Takie programy oferują dodatkową funkcjonalność np. pozwalają określić tzw. kamienie milowe projektu czyli szczególnie ważne dla powodzenia projektu momenty w trakcie jego trwania. Planując wykres pamiętajcie aby poszczególne zadania miały odpowiedni margines czasowy. Zazwyczaj warto zaplanować o 20 % więcej czasu na każde działanie w stosunku do jego pierwotnej wersji. ETAP: Ustalanie budżetu projektu Ustalanie budżetu projektu to określenie kosztów jakie poniesiemy aby zrealizować projekt, a także wskazanie źródeł z jakich go pokryjemy. Wymaga to od nas prześledzenia wszystkich działań i zadań projektu oraz wypisania, za co będziemy musieli zapłacić w projekcie. Następnie wymienione koszty umieszczamy w postaci tabeli: Przykład budżetu na organizację turnieju zawodów szachowych ÕŐ kategoria kosztu rodzaj miary Koszt jednostkowy Ilość Razem wkład własny środki konkursowe 1 Zakup zestawów szachowych sztuka 30,00 15 450,00 0,00 450,00 2 Poczęstunek zestaw 40,00 18 720,00 0,00 720,00 3 Wynajęcie sali godzina 20,00 8,00 160,00 0,00 160,00 4 Zakup pucharów sztuka 80,00 3 240,00 0,00 240,00 5 Projekt plakatów usługa 50,00 1 50,00 50,00 0,00 6 Wydruk plakatów sztuka 1,00 100 100,00 100,00 0,00 1720,00 150,00 1570,00 RAZEM Budżet i jego pozycje muszą odpowiadać działaniom projektowym projektu. Trudno zrozumieć pojawienie się kategorii budżetowych, które nie mają odzwierciedlenia w działaniach projektu. Wycena poszczególnych pozycji powinna mieć swoje źródła w faktycznych kosztach za daną rzecz lub usługę. Nie należy zaniżać ani zawyżać wysokości poszczególnych kategorii budżetowych. 26

ETAP: Gromadzenie środków Celowo napisaliśmy środków, ponieważ środki to pojęcie szersze od pojęcia pieniędzy. Środkami mogą być dobra materialne np.: komputer potrzebny do realizacji projektu czy sprzęt sportowy ale także sale gdzie będziecie realizowali projekt czy środek transportu. Środki to także czas osób, które pracują na rzecz projektu nieodpłatnie. Mimo tego, że część działań projektowych nie będzie kosztowała to pewnie za część trzeba będzie zapłacić. Trudno zorganizować wyjazd edukacyjny dla młodzieży bez opłacenia kosztów przejazdu czy wyżywienia. Środki pieniężne na realizację działań można pozyskiwać w różny sposób. Najczęściej są to zbiórki publiczne, sponsoring, darowizny lub startowanie w konkursach ofert. Startowanie w konkursie pozwala zdobyć do nansowanie na realizację projektów o różnej skali. Zazwyczaj wiąże się to z koniecznością opisania waszego projektu na odpowiednim formularzu i przesłania go do instytucji, która zorganizowała konkurs. Dokładne informacje na temat tego, które instytucje/ rmy organizują takie konkursy znajdziecie w publikacji Źródła nansowania działań młodzieżowych dostępnej na stronie www.ies.org.pl. Jednym z takich konkursów jest Młodzieżowy Budżet Obywatelski Wrocławia opisany w poprzednim rozdziale. O pomoc w zdobyciu środków na wasze działania może poprosić wyspecjalizowane organizacje pozarządowe, które działają na rzecz młodzieży. 27

ETAP: Rozpoczęcie działań projektu i monitoring Jest to etap w czasie, którego wdrażacie działania projektu. Dla wielu osób, które nie pracują bezpośrednio w projekcie, jest to początek projektu ale wy doskonale wiecie, że projekt trwa od momentu kiedy zaczęliście go planować, a obecnie rozpoczynacie działania projektu, a nie sam projekt. Monitoring projektu to narzędzie, które pozwala ocenić jego przebieg i sprawdzić czy działania, które zaplanowaliśmy prowadzą do założonych rezultatów, a w efekcie do realizacji celu. Monitoring to zadanie ciągłe. W waszym projekcie może przyjąć postać regularnych spotkań waszego zespołu, które powinny być poświęcone nie tylko planowaniu kolejnych wydarzeń projektowych, ale przede wszystkim ocenie tego co się aktualnie dzieje. Wasza ocena przebiegu działań i sformułowane wnioski są podstawą do podjęcia ewentualnych korekt w projekcie, jeśli uznacie że są potrzebne. Projekt planujemy często na wiele miesięcy w przód. Tak długi okres powoduje, że istnieje ryzyko zaistnienia zmian, które mogą was zaskoczyć i utrudnić przebieg projektu. Dlatego też działania monitorujące pozwalają takie przeszkody określić i dzięki temu zaplanować zmiany, które pozwolą je ominąć. ETAP: Zamknięcie i ewaluacja projektu oraz nadzór nad projektem Po zakończeniu działań projektu przychodzi czas na podsumowanie tego co się wydarzyło oraz wyciągniecie wniosków. Etap oceny projektu nazywany jest etapem ewaluacji. Ewaluacja również powinna zostać zaplanowana. Przede wszystkim powinniście odpowiedzieć na pytanie co chcecie oceniać? Innymi słowy czego chcecie się dowiedzieć o kończącym się projekcie? Od kogo tego się dowiecie? Oraz jaką metodą? Narzędzia ewaluacji powinny zostać zaplanowane jeszcze przed rozpoczęciem działań projektowych. Ankiety, wywiady, gra czne metody ewaluacji, testy i dyskusje dostarczą wam informacji na temat skuteczności zaplanowanych przez Was zmian. 28

Ewaluację warto przeprowadzać przynajmniej na dwóch poziomach: 1. Poziom uczestników projektu- tutaj badacie czy projekt był atrakcyjny dla uczestników? Czy zastosowane metody spotkały się z dobrym przyjęciem? Czego uczestnicy nauczyli się w czasie projektu lub czego ważnego doświadczyli? Oraz czy zaszła w nich zmiana? Jeśli tak, to jaka? Oczywiście są to tylko propozycje pytań ewaluacyjnych. Każdy zespół powinien tak zaplanować etap ewaluacji aby była ona dostosowana do specy ki projektu i jego uczestników. Przykład: gdyby głównymi odbiorcami projektu były dzieci przedszkolne to raczej trudno od nich oczekiwać, że ocenią udział w projekcie wypełniając ankietę. Tutaj pomocna będzie rozmowa lub ewaluacja oparta na zabawie, która pozwoli stwierdzić co dzieci zapamiętały z projektu. Poziom zespołu projektowego- na tym poziomie zespół ocenia wewnętrzna pracę przy projekcie, czyli działalność tzw. zaplecza 2. projektowego. W tym miejscu warto zastanowić się jaka była jakość współpracy w zespole? Jak przebiegała komunikacja? Jak zespół radził sobie z kryzysami? Co było dobre? Co można by było poprawić, gdyby zespół miał możliwość powtórzyć projekt przy obecnym stanie wiedzy? Jest to też dobry moment na podziękowania i indywidualną informację zwrotną skierowaną do innych członków zespołu. Ewaluacja bywa traktowana powierzchownie. Dzieje się tak, ponieważ pod koniec projektu zespół jest często tak zmęczony, że nie ma już siły aby przeprowadzić ocenę projektu zgodnie ze sztuką. Z kolei część osób w zespole nie rozumie idei ewaluacji i kojarzy ocenę z czymś negatywnym. Niestety działając w ten sposób traci się to co dla zespołu jest kluczowe w kontekście realizowania przyszłych działań czyli wiedzę i doświadczenie, która płynie nie z teorii ale z praktyki. 29

Instytut Edukacji Społecznej think-tank pracy z młodzieżą Od 2001 roku w ponad 100 projektach zespół trenerów Instytutu przeprowadził 10 tysięcy godzin szkoleń i coachingu, nasi eksperci uczestniczyli w tworzeniu ważnych raportów i strategii dotyczących młodzieży, budowaliśmy regionalne i ogólnopolskie rozwiązania systemowe na rzecz ludzi młodych. działania z młodzieżą Przez ponad 10 lat prowadziliśmy wieloletnie programy wspierana aktywności młodych ludzi w społecznościach lokalnych Wrocławia i Oławy. Wdrożyliśmy we Wrocławiu pierwszy w Polsce młodzieżowy budżet obywatelski. Przeprowadziliśmy kilkanaście regionalnych programów szkolenia animatorów i liderów. Przeprowadziliśmy kilkaset warsztatów i treningów dla tysięcy młodych ludzi z zakresu umiejętności społecznych. Zorganizowaliśmy w Oławie 9 międzynarodowych konferencji Młodzi liderzy w społecznościach lokalnych. Wśród gości znaleźli się wybitni naukowcy, politycy, pracownicy młodzieżowi i młodzi ludzie z wielu krajów europejskich. Organizowaliśmy międzynarodowe spotkania młodzieży. Naszymi stałymi partnerami są liderzy angielskiego sektora pozarządowego z Herefordshire. zarządzanie komunikacją młodzieżową Inicjujemy procesy komunikacji w środowiskach lokalnych i regionalnych poprzez wdrażanie narzędzi zarządzania komunikacją i moderowanie przepływu informacji. Dzięki animacji lokalnego środowiska młodzieżowych liderów powstało Się dzieje w Oławie, system komunikacji młodzieżowej skupiający i angażujący młodych ludzi. Nasz zespół stworzył i prowadził portal fajnie.org dla młodzieży i organizacji z Dolnego Śląska. 30

szkolenie osób pracujących z młodzieżą Wiele lat pracy z grupami pozwoliło nam na wypracowanie autorskiej metodyki szkoleniowej. W oparciu o te doświadczenia prowadzimy innowacyjne i uznane programy szkolenia trenerów i coachów. W latach 2007 2011 przeprowadziliśmy 5 edycji Szkoły Młodych Trenerów dla osób, które stawiają pierwsze kroki w karierze trenerskiej. Wprowadzamy do Polski standardy zawodu pracownika młodzieżowego. Od 2010 roku realizujemy Polsko angielską Szkołę Trenerów Młodzieżowych, nowatorski w skali europejskiej międzynarodowy program szkolenia osób pracujących z młodzieżą w obszarze edukacji pozaformalnej. Wiosną 2015 roku rozpocznie się szósta, ostatnia edycja Szkoły. Na początku 2016 roku zaprezentujemy program Szkoły pracy z młodzieżą, skoncentrowanej na treningu kluczowych kompetencji. Prowadzimy superwizję grupową i indywidualną dla osób pracujących z młodzieżą. polityka młodzieżowa Jesteśmy inicjatorami i współautorami nowoczesnej polityki na rzecz młodzieży na szczeblu lokalnym, regionalnym i ogólnopolskim. Współuczestniczyliśmy w powołaniu i doradzaliśmy Komisji ds. Młodzieży Sejmiku Województwa Dolnośląskiego. Byliśmy współarchitektami regionalnego systemu nansowania działań z młodzieżą. Jesteśmy w gronie członków założycieli Dolnośląskiej Rady ds. Młodzieży pierwszej w Polsce federacji organizacji pozarządowych działających na rzecz młodzieży. Nasz zespół kieruje działaniami Rady nieprzerwanie od 2010 roku. Szef Instytutu, Paweł Dębek jest członkiem Rady Działalności Pożytku Publicznego Ministra Pracy i Polityki Społecznej. W ramach prac Rady kieruje zespołem ds. polityki na rzecz młodzieży. raporty, badania i analizy Nasi eksperci byli zaangażowani w tworzenie wielu dokumentów strategicznych, analiz, raportów i badań dotyczących młodzieży, m.in.: raportów Młodzi 2011 i Młodzi Dolnego Śląska 2013, Propozycji do uzupełnienia Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku o problematykę młodzieżową, rządowego Programu Aktywna Młodzież. Prowadzimy blog o pracy z młodzieżą, ważne informacje z tego obszaru publikujemy w mediach społecznościowych, a przegląd najważniejszych informacji dla osób pracujących z młodzieżą przesyłamy co dwa tygodnie w newsletterze. 31

partnerzy Realizowaliśmy projekty na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego, Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji, Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej we Wrocławiu, urzędów miejskich Wrocławia i Oławy oraz Urzędu Gminy Kłodzko. ZESPÓŁ Paweł Dębek Coach, trener i doradca. Psycholog zdrowia, socjolog organizacji i zarządzania. Szef Instytutu Edukacji Społecznej, think-tanku pracy z młodzieżą, partner w Studio Rozwiązań, rmie szkoleniowej, specjalizującej się w coachingu młodych managerów. Ukończył renomowane szkoły psychoterapii, socjoterapii i psychologicznego treningu grupowego. Ma doświadczenie 15 lat pracy z ludźmi i ponad 5000 godzin prowadzenia szkoleń i coachingu. Specjalizuje się w treningu umiejętności interpersonalnych, coachingu managerskim, szkoli i superwizuje coachów i trenerów był autorem programów i trenerem wiodącym podczas kilkunastu edycji Szkoły Młodych Trenerów i Polsko Angielskiej Szkoły Trenerów Młodzieżowych. Ekspert w zakresie pracy z młodymi ludźmi. Od 2001 roku związany jest z rozwojem lokalnym i pracą z młodzieżą jako członek zarządów i rad nadzorczych wielu organizacji o charakterze think-tankowym, szkoleniowym i federacyjnym, m.in. jest współtwórcą i przewodniczącym Dolnośląskiej Rady ds. Młodzieży, przewodniczącym rady Izby Gospodarczej Europy Środkowej, był członkiem zarządu Polish Governance Institute. Jako doradca administracji publicznej współtworzył rozwiązania systemowe na rzecz ludzi młodych na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. Autor wielu raportów, analiz i dokumentów strategicznych z tego obszaru, w tym ekspertyz dla Instytutu Obywatelskiego. Był członkiem rządowego zespołu ds. młodzieży, kierowanego przez Szefa Doradców Strategicznych Premiera RP, w wyniku prac którego powstał raport Młodzi 2011. Od 2012 roku jest członkiem Rady Działalności Pożytku Publicznego Ministra Pracy i Polityki Społecznej, kieruje zespołem ds. polityki na rzecz młodzieży. Doradza instytucjom związanym ze zdrowiem publicznym i sportem. Prowadził innowacyjne programy rozwoju liderów w lokalnych społecznościach i wdrażał w Polsce brytyjskie standardy pracy z młodzieżą. Za swoje działania odznaczony przez Sejmik Województwa Dolnośląskiego. 32

Kinga Ekert Trener, coach i manager. Studiowała psychologię, andragogikę i zarządzanie zasobami ludzkimi, ukończyła szkolenia z zakresu indywidualnej i grupowej pracy z ludźmi, szkołę socjoterapii oraz szkolenia z zakresu umiejętności liderskich i managerskich. Wiceprezes Instytutu Edukacji Społecznej, think-tanku pracy z młodzieżą, partner w Studio Rozwiązań, rmie szkoleniowej, specjalizującej się w coachingu młodych managerów. Posiada 10 lat doświadczenia w pracy z ludźmi, specjalizuje się w treningach umiejętności interpersonalnych oraz coachingu indywidualnym. Pierwsze doświadczenia zawodowe zdobywała szkoląc młodą kadrę Związku Harcerstwa Polskiego oraz współtworząc i realizując programy szkoleniowe dla młodych liderów. Ekspert w zakresie szkolenia i tworzenia dobrych warunków do rozwoju dla młodych ludzi. Od 2010 roku zarządza zespołem i pracą biura Dolnośląskiej Rady ds. Młodzieży, branżowej federacji organizacji. Była współautorem i trenerem licznych programów szkoleniowych dla liderów, managerów i trenerów. Związana z rozwojem lokalnym i pracą z młodzieżą jako członek zarządów i kierownik zespołów w ramach instytucji i organizacji o charakterze think-tankowym, szkoleniowym i federacyjnym. Współpracuje ze środowiskiem studenckim tworząc i realizując programy szkoleniowe z zakresu umiejętności miękkich, zarządzania zespołem i przedsiębiorczości dla studentów, absolwentów i kół naukowych (Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Ekonomiczny, NZS, AIESEC). Kazimierz Szepiela Trener, manager, doradca, społecznik. Absolwent Politoligii na Uniwersytecie Wrocławskim i Szkoły Trenerów Biznesu i Doradców Personalnych Elżbiety Sołtys. Od 2001 r. zaangażowany w pracę na rzecz sektora pozarządowego w kraju i za granicą. Doświadczenie zdobywał jako dyrektor Domu Spotkań im. Angelusa Silesiusa oraz konsultant regionalny Narodowej Agencji Programu Młodzież w Działaniu. Trener na projektach edukacyjnych w Wielkiej Brytanii, Austrii, Ukrainie, Białorusi. Specjalizuje się we wspieraniu liderów organizacji pozarządowych w obszarach: zarządzania organizacją w tym zarządzania strategicznego, pozyskiwania środków na działalność statutową, prowadzenie podmiotów ekonomii społecznej. Współtwórca i członek zarządu Dolnośląskiej Rady ds. Młodzieży- federacji organizacji pozarządowych pracujących na rzecz młodzieży. Przewodniczący Dolnośląskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego I Kadencji. Autor publikacji z obszaru partycypacji społecznej młodzieży, źródeł nansowania działalności statutowej, a także współautor propozycji aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego o tematykę młodzieżową. Wraz z zespołem Domu Spotkań im. Angelusa Silesiusa laureat nagrody Pro Publico Bono dla najlepszej organizacji pozarządowej o zasięgu regionalnym. Za swoją działalność uhonorowany przez Sejmik Wojewódzki Odznaką Honorową Zasłużony dla Województwa Dolnośląskiego 33

Damian Fedorczuk Członek Zarządu i Dyrektor Instytutu Edukacji Społecznej. Specjalista z zakresu komunikacji marketingowej. Stały współpracownik Dolnośląskiej Rady ds. Młodzieży. Właściciel marki ENSOMEDIA.PL Aleksandra Prychitko Prezes Fundacji dla Edukacji Społecznej. Posiada wieloletnie doświadczenie w zakresie zarządzania usługami społecznymi. Autor publikacji: Kaziemierz Szepiela Oprawa gra czna: Kinga Ekert Publikacja wydana w ramach projektu Obywatelski Wrocław, współ nansowana ze środków Gminy Wrocław. www.wroclaw.pl 34