Informacja w sprawie promowania wykorzystania biomasy pochodzenia rolniczego dla celów energetycznych oraz zmian powierzchni gruntów wykorzystywanych pod uprawy energetyczne Zgodnie z przyjętym przez UE w 2008 roku pakietem energetyczno- klimatycznym, Polska zobowiązana jest do zapewnienia 15% udziału energii ze źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energii w kraju do 2020 r.. a udział energii ze źródeł odnawialnych w transporcie ma wynieść 10%. Ze względu na uwarunkowania klimatyczne, w Polsce największym potencjalnym źródłem tej energii jest biomasa. Realizując unijne zobowiązania w zakresie odnawialnych źródeł energii, szczególnie istotne jest promowanie zrównoważonego wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej. W tym celu, aby nie dopuścić do sytuacji, w której zagrożona byłaby produkcja żywności, konieczne jest monitorowanie wykorzystania biomasy pochodzenia rolniczego oraz powierzchni gruntów przeznaczanych pod uprawy energetyczne. I. Promowanie wykorzystania biomasy pochodzenia rolniczego na cele energetyczne 1. Wsparcie do upraw roślin W latach 2011-2014 do upraw roślin na gruntach rolnych przeznaczanych na cele energetyczne, w tym do produkcji biopaliw, przysługiwało wsparcie finansowe w ramach jednolitej płatności obszarowej. Wsparcie to, przysługiwało do wszystkich gruntów uprawnych utrzymywanych w dobrej kulturze rolnej i nie było uzależnione od sposobu zagospodarowania zbiorów. Do jednolitej płatności obszarowej kwalifikowały się również uprawy zagajników o krótkiej rotacji tj. jednolite gatunkowo uprawy drzew z rodzaju brzoza, topola oraz wierzba o powierzchni co najmniej 0,1 ha, w których zbiór plonu dokonywany jest w cyklu nie dłuższym niż 8 lat w przypadku upraw brzozy i 6 lat w przypadku pozostałych upraw. Ogólne zasady wsparcia dostępne dla wszystkich producentów rolnych sprawiały, że rolnicy uprawiający zboża oraz rzepak wykorzystywane do produkcji biopaliw oprócz wsparcia w ramach jednolitej płatności obszarowej, do 2013 r. mogli również uzyskać uzupełniającą płatność podstawową, która przysługiwała w okresie przejściowym (wyrównywania dopłat z budżetu krajowego). Tabela 1. Stawki jednolitej płatności obszarowej oraz uzupełniającej płatności podstawowej w latach 2011-2014. Rok Jednolita płatność obszarowa [zł/ha] Uzupełniająca płatność podstawowa [zł/ha] 2011 710,57 274,23 2012 732,06 211,80
2013 830,30 139,39 2014 910,87 - Źródło: Rozporządzenia MRiRW wydawane na podstawie ustawy z dnia 26 stycznia 2007 r. o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego. 2. Wsparcie rozwoju odnawialnych źródeł energii w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Rozwój energetyki odnawialnej był bezpośrednio i pośrednio wspierany w ramach PROW 2007-2013. Działanie: Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej, adresowane do jednostek samorządu terytorialnego uwzględniało w swym zakresie wsparcie inwestycji związanych z wytwarzaniem lub dystrybucją energii ze źródeł odnawialnych (wiatru, wody, energii geotermalnej, słońca, biogazu albo biomasy). Do końca roku 2014 zatwierdzono do realizacji łącznie 124 projekty, których dofinansowanie wyniesie ponad 50 mln zł. Działania: Różnicowanie działalności rolniczej, adresowane do rolników i członków ich rodzin oraz Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw przeznaczone dla przedsiębiorców z obszarów wiejskich, uwzględniały wsparcie inwestycji dotyczących wytwarzania produktów energetycznych z biomasy. Do końca roku 2014 zrealizowano 181 projekty, które uzyskały łącznie dofinansowanie w wysokości ponad 16 mln zł. Uwzględniając projekty znajdujące się w trakcie realizacji należy stwierdzić, że łącznie w ramach ww. działań PROW w omawianym zakresie zrealizowanych będzie ponad 240 projektów. Wykorzystanie energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych w celu poprawienia warunków prowadzenia działalności kulturalnej lub gospodarczej stanowiło jeden z obszarów wsparcia w ramach podejścia Leader. W tym zakresie zrealizowanych będzie prawie 290 projektów, których dofinansowanie wyniesie ponad 8,4 mln zł. 3. Opracowania i ekspertyzy W celu promowania wykorzystania biomasy pochodzenia rolniczego na cele energetyczne, w latach 2011-2014 zostały przygotowane następujące opracowania: Ekspertyza pt.: Poziom emisji gazów cieplarnianych (CO2, N2O i CH4) dla upraw pszenicy, pszenżyta, kukurydzy i żyta przeznaczonych do produkcji bioetanolu oraz upraw rzepaku przeznaczonych do produkcji biodiesla, wykonana przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy Puławy 2011 r. Publikacja pt.: Budowa i eksploatacja biogazowni rolniczych - poradnik dla inwestorów zainteresowanych budową biogazowni rolniczych, opracowana przez Instytut Technologiczno - Przyrodniczy w Falentach Oddział w Poznaniu Poznań 2011r. Ekspertyza pt.: Odnawialne źródła energii - ekspertyza dotycząca ekonomicznych uwarunkowań rozwoju poszczególnych rodzajów źródeł energii odnawialnej na obszarach wiejskich oraz ich wpływu na poprawę opłacalności 2
produkcji rolniczej w Polsce w kontekście WPR, wykonana przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej - Państwowy Instytut Badawczy Warszawa 2012 r. Powyższe opracowania dostępne są na stronie internetowej Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi www.minrol.gov.pl w dziale Opracowania i publikacje. 4. Kształcenie certyfikowanych instalatorów mikro i małych instalacji odnawialnych źródeł energii Od 2014 r. w szkołach rolniczych nadzorowanych przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi wprowadzono możliwość kształcenia w zawodzie technik urządzeń i systemów energetyki odnawialnej. Absolwenci, którzy uzyskają dyplom potwierdzający kwalifikacje w tym zawodzie, mogą uzyskać certyfikat instalatora mikro i małych instalacji odnawialnych źródeł energii wydawany przez Prezesa Urzędu Dozoru Technicznego na podstawie przepisów rozdziału 7 ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii (Dz. U z 2015 r. poz. 478). Certyfikat uprawnia do instalowania następujących rodzajów instalacji odnawialnego źródła energii: kotłów i pieców na biomasę, systemów fotowoltaicznych, słonecznych systemów grzewczych, pomp ciepła, płytkich systemów geotermalnych. W roku szkolnym 2014/2015 kształcenie w tym zawodzie rozpoczęto po raz pierwszy w 4 szkołach rolniczych. II. Monitorowanie zmian powierzchni gruntów przeznaczanych pod uprawy wykorzystywane na cele energetyczne Wykorzystanie surowców rolniczych do produkcji biopaliw ciekłych i paliw ciekłych, biogazu oraz ciepła może skutkować przeznaczeniem części powierzchni uprawnej pod produkcję biomasy do celów energetycznych. W przypadku upraw takich jak rzepak i zboża, służących do wytwarzania biokomponentów stosowanych w paliwach transportowych, powstające produkty uboczne mogą być wykorzystane do produkcji pasz dla zwierząt. W ten sposób rozwój sektora biopaliw ciekłych w Polsce zwiększa możliwości pozyskania cennych komponentów białkowych w postaci śruty rzepakowej lub suszonego wywaru gorzelnianego zbożowego (ang. Dried Distillers Grains with Solubles DDGS). Ocenia się, że powierzchnia przeznaczana pod uprawy surowców wykorzystywanych do produkcji biopaliw wynosi około 500-600 tys. ha. Należy jednakże uwzględniać fakt, iż w przypadku rzepaku około 60% pozyskiwanej masy surowca w postaci śruty rzepakowej jest zagospodarowywanej na pasze. Zatem znaczna część z powierzchni gruntów jest faktycznie wykorzystywana w produkcji zwierzęcej a nie wyłącznie dla produkcji biopaliw. 3
Niewielka część gruntów przeznaczana jest pod uprawy kukurydzy i traw, na kiszonki stanowiące uzupełnienie substratów do produkcji biogazu rolniczego. Szacuje się, że w 2014 r. pod tego rodzaju uprawy przeznaczono niewiele ponad 9 tys. ha. Część gruntów przeznaczana jest pod uprawy wieloletnie takie jak zagajniki krótkiej rotacji (brzoza, wierzba i topola), które potencjalnie mogą być wykorzystane jako surowiec energetyczny. W 2014 r. pod tego rodzaju uprawy zajęte było około 13,5 tys. ha. Tabela 2. Szacunkowa powierzchnia uprawy surowców rolnych wykorzystywanych do produkcji biokomponentów (bioetanol i estry) [w ha] kukurydza 43 843 52 799 57 599 58 805 rzepak 396 985 562 705 543 258 494 582 pszenica 7 010 - - - jęczmień 1 182 - - - pszenżyto 21 - - - żyto 3 1 204 475 ziemniaki - 36 309 112 RAZEM 449 045 615 540 601 370 553 975 Źródło: oszacowania własne MRiRW Tabela 3. Szacunkowa powierzchnia uprawy surowców rolnych wykorzystywanych w biogazowniach rolniczych [w ha] kiszonka z kukurydzy 2195 4842 5915 8717 kiszonka z traw 305 67 75 424 RAZEM 2 500 4 909 5 990 9 141 Źródło: Obliczenia własne MRiRW na podstawie danych ARR i GUS Tabela 4. Powierzchnie zagajników o krótkiej rotacji [w ha] Województwo 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. Dolnośląskie 643 863 978 1 002 Kujawsko-pomorskie 272 268 319 288 Lubelskie 419 539 569 600 Lubuskie 881 758 789 805 Łódzkie 245 288 317 358 Małopolskie 121 128 155 169 Mazowieckie 472 523 510 595 Opolskie 278 283 295 349 Podkarpackie 940 1 046 1 146 1 206 Podlaskie 472 511 434 474 Pomorskie 669 1 700 1 730 1 962 Śląskie 259 274 306 262 Świętokrzyskie 181 184 201 389 Warmińsko-Mazurskie 791 2 020 2 566 3 569 Wielkopolskie 406 426 451 477 Zachodniopomorskie 569 533 718 995 RAZEM 7 619 10 344 11 486 13 499 Źródło: dane ARiMR 4
Tabela 5. Powierzchnia użytków rolnych w dobrej kulturze oraz szacunkowa powierzchnia gruntów wykorzystywanych pod uprawy na cele energetyczne [w tys. ha] Wyszczególnienie 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. Użytki rolnych będące w dobrej kulturze rolnej 14 780 14 529 14 410 14 424 Szacunkowa powierzchnia gruntów pod uprawami wykorzystywanymi na cele energetyczne 459,2 630,8 618,8 576,6 Udział gruntów rolnych wykorzystywanych do celów energetycznych w powierzchni użytków rolnych w dobrej kulturze rolnej Źródło: dane GUS oraz oszacowania MRiRW 3,1% 4,3% 4,3% 4,0% Szacunki dotyczące powierzchni gruntów rolnych przeznaczanych pod uprawy na cele energetyczne wskazują, że wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce odbywa się w sposób zrównoważony, bez zagrożenia dla produkcji żywności. III. Monitorowanie zużycia surowców rolnych do produkcji biokomponentów stosowanych w paliwach ciekłych i biopaliwach ciekłych oraz biogazu rolniczego 1. Ilości i rodzaje surowców wykorzystywanych do wytwarzania biokomponentów stosowanych w paliwach transportowych Podstawowymi biokomponentami wykorzystywanymi w produkcji paliw silnikowych są: estry wykorzystywane jako składnik oleju napędowego, wytwarzane głównie z oleju rzepakowego, bioetanol - stanowiący składnik benzyn, produkowany przede wszystkim ze zbóż (kukurydzy) i produktów ich przetwarzania. Tabela 6. Podstawowe surowce pochodzenia rolniczego oraz produkty ich przetwórstwa użyte do wytworzenia estrów [tony] olej rzepakowy 355 617 582 962 630 300 677 863 olej sojowy 1 278 2 765 25 12 822 kwasy tłuszczowe 2 796 3 774 3 458 3 805 rzepak 205 5 130 1 761 tłuszcze zwierzęce 2 459 502 1 007 biomasa olejowa 501 olej zużyty pofryturowy 5 348 6 548 327 olej roślinny 3 207 824 58 oleina palmowa 2 556 1 932 13 988 olej słonecznikowy 3 015 RAZEM 364 911 603 003 660 775 698 144 Źródło: dane ARR 5
Tabela 7. Podstawowe surowce pochodzenia rolniczego oraz produkty ich przetwórstwa użyte do wytworzenia bioetanolu [tony] kukurydza 314 795 388 073 379 004 387 527 destylat rolniczy 18 423 48 719 75 409 37 395 porektyfikat 10 003 10 632 8 005 8 729 melas 12 303 9 654 9 877 5 360 ziemniaki 867 6 516 3 126 żyto 8 3 584 1 495 syrop cukrowy 280 zlewki alkoholowe 111 140 109 102 alkohol rektyfikowany 74 orkisz 26 otręby 3 018 4 972 cukier 1 457 spirytus odwodniony 23 pszenica 28 951 jęczmień 3 864 fuzle 295 pszenżyto 71 przedgon 65 zlewki wódek 17 RAZEM 388 906 461 106 485 956 444 114 Źródło: dane ARR 2. Ilości i rodzaje surowców wykorzystywanych do wytwarzania energii z biogazu rolniczego Do produkcji biogazu rolniczego w Polsce wykorzystywane są głównie produkty uboczne rolnictwa i pozostałości z przemysłu rolno-spożywczego (80% wszystkich surowców), które nie stanowią konkurencji dla rynku żywnościowego, w szczególności jeśli chodzi o wykorzystanie gruntów rolnych. Tabela 8. Surowce wykorzystywane do produkcji biogazu rolniczego [tony] Rodzaj surowca 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014r. gnojowica 265 961 349 173 455 583 574 069 kiszonka z kukurydzy 108 876 241 590 287 471 416 683 pozostałości z warzyw i owoców 10 984 86 109 268 599 355 974 wywar pogorzelniany 30 465 146 607 354 877 349 366 wysłodki 6 922 37 082 101 661 189 735 obornik 11 641 23 503 30 778 36 507 pulpa ziemniaczana 7 258 6 627 10 274 22 477 serwatka 1 933 12 854 12 859 21 207 osady technologiczne z przemysłu spożywczego 16 585 odpady, szlamy i osady białkowo tłuszczowe 286 3 017 11 125 16 425 odpad zbożowy 224 13 885 pomiot kurzy / pomiot ptasi 7 906 12 340 kiszonka z traw 7 217 1 683 1 845 10 545 odpady czekoladowe 343 2 059 9 873 odpadowa masa roślinna 293 2 403 9 041 6
zboże 1 612 691 336 8 594 pasza 239 8 436 zielonka 1 952 2 198 8 189 odpady z przetwórstwa spożywczego 792 7 896 kiszonka ze zbóż 5 974 348 486 7 039 odpady poubojowe 663 5 481 5 829 treści żołądkowe 1 278 1 057 636 5 070 jabłka 4 419 przeterminowana żywność 37 87 4 326 osady z przetwórstwa produktów roślinnych 50 3 742 3 559 słoma 153 1 196 1 856 płynne resztki pszenne 865 1 532 1 485 osady drożdżowe 230 1 749 1 326 ciasto odpadowe 674 1 146 hydrolizat białkowy 338 647 gliceryna 303 6 255 621 poferment 619 mieszanina lecytyny i mydeł 8 907 2 086 441 324 odpady z produkcji lodów 201 263 odpady gastronomiczne 205 wytłoki poekstrakcyjne 38 97 kawa 96 52 mąka, bułka, panierka 102 450 6 osad mleczarski 282 RAZEM 469 416 917 766 1 574 463 2 126 716 Źródło: dane ARR 7