Aktywizacja seniorów poprzez edukację Częstochowa, 23 września 2013 dr n. hum. Elżbieta Napora, Akademia im. J. Długosza w Częstochowie dr n. hum. Agnieszka Kozerska, Akademia im. J. Długosza w Częstochowie dr n. hum. Ewa Miszczak, Uniwersytet M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie Wsparcie społeczne dziadków w rodzinie o różnej strukturze a jakość życia młodzieży perspektywa empiryczna S łowa klucze: rodzina s amo tnej matki, w s p arcie s p o łeczne, p arentyfik acja d ziadków
o projekcie Projekt ten jest wynikiem międzydyscyplinarnej współpracy grupy badawczej z Zakładu Psychologii oraz Zakładu Pedagogiki Ogólnej i Metodologii Badań Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie wraz z Zakładem Socjologii Medycyny i Rodziny UMCS w Lublinie. Jednym z celów prowadzonych badań jest określenie czynników ochronnych w rodzinie samotnej matki. Projekt integruje pozytywną psychologię, edukację, socjologię w celu określenia warunków optymalnego funkcjonowania rodziny wielopokoleniowej w prowincjonalnej Polsce z uwzględnieniem regionalnego kontekstu kulturowego. Wyniki mogą stanowić wkład do bazy naukowej służącej do wypracowywania optymalnych struktur opieki społecznej w polskich małych miastach i na wsi. Badania dotyczą tych ochronnych czynników, które prowadzą do przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu rodzin samotnych matek, czynników związanych ze wsparciem społecznym (w szczególności: parentyfikacją) dziadków w rodzinie wielopokoleniowej. Projekt w części był finansowany ze środków na działalność statutową DS/IFSiP/40/2013 Wydziału Nauk Społecznych Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. W oparciu o wyniki badań przygotowano tekst: Wsparcie dziadków w rodzinie o różnej strukturze a jakość życia młodzieży, Acta Humanica (2013).
Elżbieta Napora, adiunkt Wydziału Nauk Społecznych w AJD w Częstochowie. Prowadzi badania i zajęcia z psychologii, którą ukończyła na KUL-u. Obszary zainteresowań badawczych: rodzina samotnej matki w różnej konfiguracji, m.in. w diadzie homogenicznej i heterogenicznej. Przyczyny zagrożenia marginalizacją dzieci i młodzieży. Publikuje w czasopismach o zasięgu krajowym i zagranicznym. Agnieszka Kozerska, adiunkt Wydziału Pedagogicznego w AJD w Częstochowie. Obszary zainteresowań: Środowisko edukacyjne seniorów. Rodzina jako przestrzeń uczenia się. Międzypokoleniowe uczenie się w rodzinie. Uczestnictwo dziadków w wychowaniu wnuków. Zastosowanie metod statystycznych w badaniach społecznych. Ewa Miszczak, adiunkt w Zakładzie Socjologii Medycyny i Rodziny, Instytutu Socjologii UMCS w Lublinie. Obszary zainteresowań zawodowych: socjologia religii, gerontologia społeczna i socjologia rodziny.
Wyjaśnienie pojęć Wsparcie społeczne, funkcjonalne: rodzaj interakcji społecznych Strukturalne: obiektywnie istniejąca sieć (więzi, kontakty, przynależność) pełni funkcję pomocną osobie, będącej w trudnej sytuacji (Sęk, 2005). Jakość życia (dobre życie, zadowolenie, dobrostan). Satysfakcja z życia, poczucie szczęścia lub jego brak (Dalkey, Rurke, 1972). Indywidualnie odczuwana satysfakcja z powodu zaspokojenia potrzeb w danym okresie (Mitchell, 1997). Kształtowana przez czynniki subiektywne jak i obiektywne, np. poczucie wsparcia społecznego, sposób spędzania wolnego czasu.
Parentyfikacja: zamiana ról funkcjonalna, emocjonalna lub obie w której dziecko poświęca własne potrzeby: potrzebę uwagi, bezpieczeństwa i uzyskiwania wsparcia w rozwoju, aby przystosować się i troszczyć o instrumentalne lub emocjonalne potrzeby rodzica. Parentyfikacja dziadków jest rozważana w kontekście trzech pokoleń i przyjmujemy, że termin ten odnosi się do relacji między rodzicami dziecka a dziadkami oraz do relacji między wnukiem a dziadkami. Parentyfikacja dziadków to oczekiwane przez rodzinę dorosłego dziecka i konieczne dla jej poprawnego funkcjonowania, udzielane przez nich wsparcie. Dziadkowie włączeni zostają w podsystem rodzicielski i pełnią rolę rodzica w odniesieniu do wnuka, mogą też w odniesieniu do któregoś z rodziców wnuka - udzielać wsparcia jakiego udziela współmałżonek. Powoduje to, że rola dziadków transferuje w stronę roli ojca. Przypuszczamy, że w pewnych warunkach może być zjawiskiem korzystnym zarówno dla dziadków jak i dla pozostałych członków rodziny.
Wsparcie a życie rodzinne W traumatycznej sytuacji jaką jest rozwód, tworzy się silna więź między rozwodzącą się matką a babcią, której wsparcie jest czynnikiem ochronnym w czasie kryzysu (za Napora, Kozerska, Schneider, 2013) Badania pokazały, że w rodzinach samotnych matek (rozwiedzionych i będących w separacji) rola dziadków jest znacząca zarówno w trakcie procesu rozwodu jak i w okresie następującym bezpośrednio po nim (Timonen V., i in., 2009). Wsparcie członków rodziny, finansowe i instrumentalne pozytywnie wpływa na te dzieci, które żyją w środowiskach wysokiego ryzyka. Szczególnie babcie pomagają równoważyć potencjalnie negatywne skutki ryzyka dla wnuków (Hunter, 1997; Taylor, Roberts, 1995).
Cel badań Uzyskanie odpowiedzi na pytania: jakiego rodzaju wsparcia udzielają dziadkowie rodzinom swoich dzieci w warunkach polskich, jaki jest związek pomiędzy wsparciem udzielanym przez dziadków, a psychospołecznym funkcjonowaniem młodzieży, by następnie określić warunki w jakich udzielane przez dziadków wsparcie jest najkorzystniejsze dla wszystkich członków rodziny.
Hipotezy H 1 : młodzież z rodzin o różnej strukturze porównywalnie ocenia subiektywną jakość życia, H 2 : dziadkowie ze strony matki więcej udzielają wsparcia rodzinie bez ojca, niż rodzinie pełnej, H 3 : dziadkowie ze strony matki częściej udzielają wsparcia rodzinie co ma związek z jakością życia młodzieży,
Metody JŻ Skalą Huebnera SLSS (Student s Life Satisfaction Scale), składającą się z siedmiu twierdzeń, w których na skali sześciostopniowej (0-5 p.) badany udziela odpowiedzi (moje życie jest całkiem w porządku; mam w życiu to czego chcę). Siłę i rodzaj wsparcia Skalą Wsparcia Społecznego (SWS) Kmiecik-Baran (2000). Cztery jego rodzaje: wartościujące - cierpliwie tłumaczą gdy czegoś nie rozumiem, 2. emocjonalne - akceptują mnie, 3. instrumentalne, opiekują się mną gdy tego potrzebuję, 4. informacyjne, cierpliwie tłumaczą... Do każdego rodzaju wsparcia dopasowane są po cztery stwierdzenia.
Tab.1. Struktura badanej grupy młodzieży Charakterystyka badanej młodzieży Płeć: K M Wiek: K M M Mediana SD M Mediana SD 436 (76,2%) 136 (23,7%) 23,71 22 5,0 23,15 23 2,5 Tab.2. Struktura badanych rodzin Rodzina pełna Samotna matka Razem Liczba badanych 504 (86,7%) 77 (13,3%) 581 (100%) Zamieszkanie : wieś małe miasto duże 205 (40,7%) 154 (30,4%) 145 (28,8%) 23 (29,8%) 30 (38,9%) 24 (31,1%) 228 (39,3%) 184 (31,5%) 169 (29,2%)
Wyniki: Ocena subiektywnej jakości życia przez młodzież z rodzin o różnej strukturze 30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 Rodzina pełna Struktura rodziny Samotna matka Rycina 1. Średnie arytmetyczne wyników testu subiektywnej jakości życia w grupach młodzieży z rodzin o różnej strukturze
c.d. Tab.3. Różnica istotna statystycznie (df = 569) pomiędzy jakością życia młodzieży Struktura rodziny M SD t p Rodzina pełna (n = 497) Samotna matka (n = 74) 25,06 5,4-1,91 <.05 23,75 5,6 Otrzymane wartości wskazują, że młodzież z rodziny pełnej korzystniej ocenia jakość życia (M = 25,06; SD = 5,4) niż ci z rodzin samotnych matek (M = 23,75; SD = 5,6), różnica jest statystycznie istotna (p <.05).
Dziadkowie ze strony ojca mniej udzielają wsparcia rodzinie samotnej matki niż rodzinie pełnej Tab.4. Różnice wsparcia dziadków ze strony ojca w rodzinie o różnej strukturze Rodzina Samotna Rodzina Samotna Rodzina matka pełna t p< matka pełna Wsparcie M M SD SD 1. Informacyjne MO 6,12 7,77-4,043.000 3,7 3,0 OO 4,49 6,36-4,401.000 2,9 3,2 2.Instrumentalne MO 5,73 6,79-2,773.005 3,3 2,9 OO 4,46 5,61-3,117.001 2,7 2,8 3. Wartościujące MO 5,44 6,35-2,487.013 3,0 2,8 OO 4,34 5,50-3,209.001 2,5 2,7 4. Emocjonalne MO 6,08 7,80-3,805.000 4,0 3,4 OO 4,60 6,49-3,960.000 3,3 3,6 Oznaczenie skrótów: MO matka ojca, OO ojciec ojca
Wsparcie dziadków ze strony matki w rodzinie o różnej strukturze 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1. MM OM 2. MM OM 3. MM OM 4. MM OM 1. Infor. 2. Instrum. 3. Wartość. 4. Emocje. Samotna matka Rodzina pełna Rycina 2. Średnie wartości wsparcia dziadków ze strony matki
Wsparcie dziadków ze strony ojca w rodzinie o różnej strukturze 10 8 6 4 1. Infor. 2. Instrum. 3. Wartość. 4. Emocje. 2 0 1. MO OO 2. MO OO 3. MO OO 4. MO OO Samotna matka Rodzina pełna Rycina 3. Średnie wartości wsparcia dziadków ze strony ojca
Konkluzja (tab.4) Dziadkowie ze strony ojca, są istotnie bardziej zaangażowani w udzielanie każdego rodzaju wsparcia w rodzinie pełnej, niż w rodzinie samotnej matki. Dziadkowie ze strony matki są podobnie zaangażowani w udzielanie pomocy zarówno rodzinie pełnej jak i samotnej matki. Wyniki nie potwierdzają hipotezy H2 w której oczekiwano, iż dziadkowie ze strony matki więcej udzielają wsparcia rodzinie bez ojca, niż rodzinie pełnej.
Dziadkowie ze strony matki udzielają wsparcia rodzinie, wykazującego związek z jakością życia młodzieży Tab.5. Współczynniki korelacji r Pearsona pomiędzy wsparciem społecznym udzielanym wnukom przez dziadków, a jakością życia wnuków z uwzględnieniem struktury rodziny Wsparcie Rodzina Samotna matka (n = 59) r Rodzina pełna (n = 360) r 1. Informacyjne MM -0,01 0,19 * MO 0,03 0,02 OM 0,15 0,14 * OO 0,08 0,08 2. Instrumentalne MM -0,01 0,19 * MO 0,02 0,07 OM 0,18 0,15 * OO 0,00 0,09 3. Wartościujące MM 0,08 0,13 * MO 0,05 0,11 * OM 0,31 * 0,14 * OO 0,12 0,08 4. Emocjonalne MM 0,03 0,16 * Istotność: * p<0,05 MO 0,05 0,07 OM 0,14 0,11 * OO 0,05 0,09 MM matka matki, MO matka ojca, OM ojciec matki, OO ojciec ojca
Konkluzja (tab.5) W rodzinie pełnej zaobserwowano więcej istotnych statystycznie związków pomiędzy rodzajami wsparcia dziadków ze strony matki a jakością życia młodzieży, w porównaniu z wynikami rodziny samotnej matki. Im więcej wsparcia dziadkowie udzielają wnukom, tym wyższy poziom jakości życia młodzieży
Wnioski 1. Młodzież z rodziny pełnej znacząco bardziej jest zadowolona ze swojego życia, ma wyższe wyniki w teście jakości życia, niż młodzież z rodzin samotnych matek. 2. Różnica pomiędzy rodzajem wsparcia dziadków ze strony ojca w rodzinie pełnej i samotnej matki jest istotna statystycznie. Wsparcie dziadków ze strony matki jest podobne w obydwu typach rodzin. 3. Jakość życia młodzieży zależy od pokrewieństwa dziadków i rodzaju udzielanego wsparcia. W rodzinie pełnej uchwycono związek między każdym rodzajem wsparcia dziadków ze strony matki. W rodzinie samotnej matki, zaobserwowano związek między jakością życia wnuków, a wyłącznie wartościującym wsparciem dziadka ze strony matki.
Konkluzje Wynik potwierdza efekty innych badań mówiących, że wnuki mają lepsze stosunki z babcią i dziadkiem ze strony matki, niż ze strony ojca (Hodgson, 1992; Timonen V., i in., 2009) ale tylko w rodzinie pełnej w której także, zaobserwowano związek wartościującego wsparcia babci ze strony ojca z jakością życia wnuków. W rodzinie samotnych matek zaobserwowano związek wartościującego wsparcia dziadka ze strony matki z jakością życia wnuków, który może być jednym z wielu wskaźników parentyfikacji dziadka w tej rodzinie.
Bibliografia (wybrane tytuły) Hodgson, L. G. (1998). Grandparents and older grandchildren. W: Szinovacz ME (red.), Handbook on grandparenthood (s. 171 183). Westport, CT: Greenwood Press. Kmiecik-Baran, K. (2000). Narzędzia do rozpoznawania zagrożeń społecznych w szkole. Podręcznik. Gdańsk: Wyd. Przegląd Oświatowy. Napora, E. (2012). Rodziny samotnych matek - uprzedzenia i rzeczywistość. Wywiad TV Orion, Częstochowa 10.11.2012 (dostęp: 21.08.2013). Napora, E. (2012, maj). Struktura rodziny, wiek i płeć dorastających jako uwarunkowania odbioru komunikacji matek. Referat podczas XXI Ogólnopolskiej Konferencji Psychologii Rozwojowej, Zielona Góra. Napora, E., Kozerska, A., Schneider, A. (2012, październik). Parentyfikacja dziadków czynnikiem resilience w funkcjonowaniu rodziny samotnej matki przegląd badań. Referat podczas Ogólnopolskiej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej, Częstochowa. Sęk, H. (2001). Wprowadzenie do psychologii klinicznej, t. 5. Warszawa: Wyd. Naukowe SCHOLAR. Timonen V., Doyle M., O'Dwyer C., Moore, E. (2009). The Role of Grandparents in Divorced and Separated Families, Dublin.
Dziękujemy za uwagę e.napora@ajd.czest.pl
Częstochowa-Jasna Góra, Akademia im. J. Długosza