Robert Pawlusiński r.pawlusinski@geo.uj.edu.pl

TEKSTY ODCZYTÓW (chronologicznie wg daty wygłoszenia) Robert Pawlusiński r.pawlusinski@geo.uj.edu.pl Główne kierunki gospodarki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej Wyżyna Krakowsko-Częstochowska rozciąga się pomiędzy Krakowem i Częstochową, pasem o szerokości od 10 do 20 km. Pod względem fizyczno-geograficznym stanowi wschodnią część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej; składają się na nią cztery mezoregiony: Wyżyna Częstochowska na północy regionu, Wyżyna Olkuska w części środkowej oraz Rów Krzeszowicki i Garb Tenczyński w części południowej (Kondracki 1981). Administracyjnie obszar Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej należy do dwóch województw: śląskiego (powiaty: częstochowski, myszkowski, zawierciański) oraz małopolskiego (powiaty: krakowski, chrzanowski, olkuski). Do 1999 roku, w starym podziale administracyjnym kraju, region ten w obręb trzech województw: częstochowskiego, katowickiego i krakowskiego. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska to jeden z najatrakcyjniejszych pod względem przyrodniczym regionów Polski. Jego bogate i różnorodne środowisko przyrodnicze objęte jest prawnymi formami ochrony, co w znaczący sposób determinuje możliwości dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego tego regionu. Sieć obszarów chronionych na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej tworzą: Ojcowski Park Narodowy oraz sześć parków krajobrazowych, występujących pod wspólną nazwą jurajskie parki krajobrazowe (PK Orlich Gniazd, PK Dolinek Podkrakowskich, Dłubniański PK, Tenczyński PK, Bielańsko- Tyniecki PK, Rudniański PK). Łączna powierzchnia obszarów chronionych w granicach analizowanego regionu wynosi ponad 135 tys. ha (BDR GUS 2004). Głównymi ośrodkami życia społeczno-gospodarczego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej są duże miasta, leżące na jej obrzeżach: 31

Częstochowa na północy i Kraków na południu 1. Istotny wpływ na funkcjonowanie regionu odgrywa także bezpośrednie sąsiedztwo ośrodków miejskich Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, które wraz z Krakowem i Częstochową stanowią miejsce zatrudnienia znacznej części mieszkańców. Ogółem Wyżynę Krakowsko-Częstochowską zamieszkuje około 395,4 tys. osób (bez Krakowa i Częstochowy). Największe miasta regionu to: Zawiercie (53,8 tys. mieszk.), Olkusz (39,6 tys. mieszk.), Krzeszowice (10,5 tys.). Najmniejszym miastem jest natomiast Pilica, która liczy około 2 tys. mieszkańców. Ludność rozmieszczona jest nierównomiernie. Najgęściej zaludnione są gminy położone w sąsiedztwie aglomeracji krakowskiej, częstochowskiej i górnośląskiej, słabiej gminy we wschodniej i północnej części regionu. W przeważającej części regionu obserwuje się od lat tendencje depopulacyjne. Jedynie gminy podkrakowskie notują w ostatnich latach wyraźny wzrost liczby mieszkańców (np. Wielka Wieś, Zielonki). W strukturze zatrudnienia ludności wyraźnie zaznacza się podział na część zachodnią regionu, gdzie dominuje zatrudnienie w przemyśle oraz część wschodnią, w której przeważa zatrudnienie w usługach, zwłaszcza w usługach nierynkowych. Istotnym problemem społecznogospodarczym całego regionu jest stosunkowo wysokie bezrobocie, które w niektórych powiatach przekracza 20% (np. powiat zawierciański). Podstawowym kierunkiem gospodarki Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej pozostaje wciąż rolnictwo, choć warunki przyrodnicze w tym względzie są dość zróżnicowane. Najmniej korzystne warunki dla rozwoju rolnictwa występują w osi Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (słabe gleby V, VI klasy, zjawiska krasowe i związane z nimi problemy z retencją wody), przyrównywane do warunków panujących na obszarach górskich (np. Kroczyce, Niegowa). W zachodniej części regionu barierę dla rozwoju rolnictwa stanowi działalność przemysłowa i związane z tym zanieczyszczenie środowiska. Jedynie wschodnia i południowowschodnia część regionu ma sprzyjające warunki do rozwoju rolnictwa, 1 W granicach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej znajdują się tylko fragmenty Krakowa i Częstochowy, dlatego też w dalszych analizach społecznoekonomicznych miasta te zostaną pominięte. 32

o czym decydują dość żyzne gleby, wykształcone na bazie pokryw lessowych (Pawlusiński 2005). W strukturze użytkowania ziemi dominują użytki rolne - 62% powierzchni regionu, na co składają się: grunty orne (51% powierzchni regionu), łąki i pastwiska (ok. 10% powierzchni regionu) i sady (ok. 1%). W ponad połowie gmin udział użytków rolnych przekracza 60%, a w niektórych gminach, zwłaszcza położonych we wschodniej i południowo-wschodniej części omawianego regionu, użytki rolne stanowią ponad 80% powierzchni gminy (np. Iwanowice 90%, Sułoszowa 89%, Zielonki 85%). Lasy zajmują około 27% powierzchni, przy czym należy podkreślić, że ich rozmieszczenie jest dość nierównomierne. Na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej istnieje ponad 64,7 tys. gospodarstw rolnych (Spis Rolny 2002). Są to w większości gospodarstwa małe, nie przekraczające 2 ha. Ich udział w ogóle gospodarstw rolnych regionu wynosi blisko 70%. Gospodarstwa duże (pow. 10 ha) stanowią niecałe 1,5% ogółu gospodarstw. Stosunkowo duża część ziem w gospodarstwach rolnych jest odłogowana. Ogółem odłogi zajmują 40,5% gruntów ornych, przy czym w kilku gminach wartość ta jest o wiele wyższa. Na przykład, w gminie Łazy odłogowane jest blisko 93,1% gruntów ornych, w gminie Klucze 78,3%, Czernichów 62,8%, Olsztyn 62,2%, Włodowice 61,1%, Alwernia 53,4%, Janów 50,5%. Najczęściej odłogowane są grunty orne w małych gospodarstwach rolnych. W gospodarstwach do 1 ha powierzchni odłogi zajmują 57,4% powierzchni gruntów ornych, w gospodarstwach od 1 do 5 ha odpowiednio 39%. Bardziej korzystnie sytuacja ta przedstawia się w gospodarstwach większych, np. w gospodarstwach o powierzchni 5-10 ha odłogowane jest poniżej 20% gruntów. W strukturze upraw dominują zboża. Około 23% powierzchni upraw zajmuje pszenica, po 13% powierzchni przypada na żyto i jęczmień. Z innych zbóż uprawiane są owies oraz pszenżyto. Obok zbóż, uprawia się także ziemniaki, które zajmują około 14% powierzchni upraw. W gminach południowej części regionu na uwagę zasługuje produkcja warzyw, głównie na potrzeby mieszkańców Krakowa. Z danych Spisu Rolnego z 2002 roku wynika, że w około 43,4% gospodarstw rolnych nie jest prowadzona działalność produkcyjna 33

w zakresie rolnictwa. Pozostałe 56% gospodarstw podejmuje działalność rolniczą, przy czym tylko 8,2% gospodarstw łączy ją z działalnością pozarolniczą. Większość gospodarstw rolnych produkuje wyłącznie na własne potrzeby. Rolnictwo jako podstawowe źródło utrzymania wskazuje jedynie 10% właścicieli gospodarstw rolnych. Ponad 37% gospodarstw utrzymuje się z rent i emerytur, a kolejne 37% - z pracy najemnej poza sektorem rolniczym. Zachowanie rolniczego użytkowania ziemi na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej wydaje się niezmiernie ważne, zwłaszcza z punktu widzenia funkcji ochrony przyrody. Nie można jednak liczyć, że istniejące na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej gospodarstwa będą mogły efektywnie funkcjonować i osiągać niezbędne dochody w oparciu o tradycyjne kierunki użytkowania ziemi. Chcąc utrzymać rolniczy charakter tego regionu, należy wspierać dodatkowe formy gospodarowania na wsi, w tym przede wszystkim agroturystykę i ekoturystykę. Dużą szansę dla rolnictwa Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej stwarzają także programy rolnośrodowiskowe, zakładające m.in. dopłaty celowe za utrzymanie tradycyjnych kierunków użytkowania ziemi na wsi. Mniejsze znaczenie dla gospodarki całego regionu ma działalność przemysłowa. Rozwój przemysłu na Wyżynie Krakowsko- Częstochowskiej ograniczony został do części zachodniej, co odbyło się z korzyścią dla środowiska przyrodniczego tego regionu. Większość dużych zakładów przemysłowych zlokalizowanych jest w gminach zachodniej i południowo-zachodniej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Gminy te cechują się także najwyższymi wartościami wskaźnika lokalnej przedsiębiorczości, co prezentuje rycina nr 1. Głównymi ośrodkami przemysłowymi Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej są Zawiercie i Olkusz. Z innych miejscowości, gdzie funkcjonują zakłady przemysłowe wzmiankować należy: Wolbrom (przemysł gumowy), Alwernię (przemysł chemiczny), Klucze (przemysł papierniczy), Jaroszowiec (huta szkła), Krzeszowice, Pilicę, Zabierzów (przemysł spożywczy). W Zawierciu ważną rolę odgrywa przemysł hutniczy, metalurgiczny i włókienniczy. Początki przemysłu w tym mieście wiążą 34

MSTÓW OLSZTYN JANÓW PORAJ ŻARKI NIEGOWA WŁODOWICE KROCZYCE ZAWIERCIE PILICA ŁAZY OGRODZIENIEC WOLBROM KLUCZE TRZYCIĄŻ OLKUSZ SUŁOSZOWA IWANOWICE JERZMAN. SKAŁA - PRZEG. WIELKA WIEŚ KRZESZOWICE ZIELONKI ZABIERZÓW ALWERNIA LISZKI KRAKÓW CZERNICHÓW Liczba podmiotów gospodarczych osób fizycznych i spółek cywilnych na 1000 mieszkańców 0 60 120 180 240 os/km 2 Ryc. 1. Przestrzenne zróżnicowanie wskaźnika przedsiębiorczości na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej Źródło: opracowanie własne 35

się z włókiennictwem, datowanym na lata 30. XIX wieku. W późniejszym okresie powstały zakłady metalurgiczne oraz huta szkła. Obecnie w Zawierciu działa ponad 5 tys. podmiotów gospodarczych, wśród których największe to: Huta Zawiercie S.A. producent stali na bazie surowca pozyskiwanego ze złomowania, którego głównym inwestorem jest Commercial Metals Company z USA; Huta Szkła Gospodarczego; Przędzalnia Zawiercie S.A.; Zawierciańska Fabryka Maszyn Zafama oraz odlewnie żeliwa. Tradycje przemysłowe Olkusza i okolic sięgają średniowiecza, kiedy to w okolicach miasta rozpoczęto eksploatację surowców mineralnych (głównie ołów, a także srebro). Największy rozkwit kopalń olkuskich przypadł na XIV i XV wiek. Kolejne fazy rozwoju działalności górniczej miały miejsce w XIX i XX wieku. Na przełomie lat 40. i 50. XX wieku wybudowane zostały Zakłady Górniczo-Hutnicze Bolesław, które funkcjonują do dnia dzisiejszego, eksploatując złoża rud cynku i ołowiu. ZGH Bolesław są jednym z ważniejszych w Polsce producentów cynku elektrolitycznego. Obok przemysłu hutniczego do najważniejszych zakładów przemysłowych Olkusza zaliczyć należy fabrykę naczyń emaliowanych (obecnie Emalia Olkusz S.A.), która została założona w początku XX wieku oraz fabrykę wentylatorów (Olkuska Fabryka Wentylatorów Owent S.A.). Jedną z tradycyjnych gałęzi przemysłu, charakterystyczną dla całej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej jest przemysł wydobywczy. Dotyczy to przede wszystkim eksploatacji surowców skalnych, choć trzeba zauważyć, że w strefie brzeżnej Wyżyny występują także inne surowce mineralne, m.in. wspominane już rudy cynku i ołowiu (okolice Olkusza; kopalnia Pomorzany), rudy żelaza (okolice Częstochowy; obecnie nie eksploatowane), rudy manganu i węgiel brunatny (okolice Myszkowa; eksploatacja nie rozpoczęta). Początki wydobycia surowców skalnych na Wyżynie Krakowsko- Częstochowskiej na skalę masową przypadają na koniec XIX i początek XX wieku, kiedy to powstały pierwsze cementownie (m.in. Wysoka 1885 r., Klucze 1898 r., Ogrodzieniec 1899 r., Wiek 1913 r.) (Pietrzyk- Sokólska 2004). Obecnie większość cementowni już nie funkcjonuje. Nadal prowadzona jest natomiast eksploatacja surowców skalnych na potrzeby budownictwa i drogownictwa. Głównym ośrodkiem wydobycia surowców skalnych jest gmina Krzeszowice. Surowce dla potrzeb budowy dróg pozyskiwane są m.in. Zalasie, Niedźwiedziej Górze, czy 36

w miejscowości Dubie. Natomiast w Czatkowicach (gmina Krzeszowice) prowadzona jest eksploatacja wapieni karbońskich na potrzeby przemysłu hutniczego (topnik), chemicznego, cukrowniczego oraz energetycznego (sorbenty do odsiarczania spalin). Tab. 1. Eksploatacja surowców skalnych na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej Nazwa miejscowości Gmina Surowiec Wielkość produkcji [tys. ton] Stare Gliny Klucze Kamienie drogowe 206 Ulina Wielka Gołcza Kamienie drogowe 16 Czatkowice Krzeszowice Kamienie drogowe 89 Wapienie dla przemysłu 1540 wapienniczego Dubie Kamienie drogowe 552 Niedźwiedzia Kamienie drogowe 235 Góra Zalas Kamienie drogowe 637 Nielepice Zabierzów Kamienie drogowe 18 Źródło: E. Pietrzyk-Sokólska, red. (2004) Przemysł wydobywczy nie jest jednak przyszłościowym kierunkiem rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Dalszy rozwój tego sektora przemysłu pozostaje bowiem w konflikcie z funkcją ochrony przyrody. Większość z istniejących na Wyżynie Krakowsko- Częstochowskiej miejsc wydobycia surowców skalnych zlokalizowanych jest na terenach parków krajobrazowych lub w ich otulinie, co będzie prowadziło raczej do wyhamowywania wydobycia, niż jego zwiększania. W gospodarce Wyżyny Krakowsko-Częstochowską na szczególną uwagę zasługuje turystyka. Region ten odznacza się dużym potencjałem turystycznym, co w połączeniu z panującymi tam rygorami ochrony przyrody powoduje, że to właśnie turystyka ma szansę stać się wiodącym kierunkiem rozwoju gospodarki. O atrakcyjności turystycznej tego obszaru decydują zarówno bogate walory środowiska przyrodniczego, jak i liczne obiekty historyczne. Obok malowniczych jurajskich krajobrazów z ostańcami 37

38 Badania i podróże naukowe krakowskich geografów. Tom III. wapiennymi, uwagę turystów przyciągają ruiny średniowiecznych zamków obronnych z czasów Kazimierza Wielkiego, zwanych potocznie orlimi gniazdami. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska dysponuje także walorami umożliwiającymi aktywny wypoczynek, w tym także uprawianie sportów, tj. wspinaczka skałkowa, taternictwo jaskiniowe, paragliding. Początki turystyki w tym regionie przypadają na przełom XVIII i XIX wieku i wiążą się z rozwojem działalności uzdrowiskowej w Krzeszowicach i Ojcowie. W pierwszej połowie XX wieku ruch turystyczny ograniczał się praktycznie do Ojcowa i okolic Krakowa. Dopiero w okresie powojennym turystyka na Wyżynie Krakowsko- Częstochowskiej przybierała charakter masowy i rozszerzała się na cały region. Jej filarem jest krajoznawstwo i turystyka piesza. Od początku lat 90. XX wieku zachodzą istotne zmiany w zakresie użytkowania turystycznego regionu. Następuje rozwój bazy turystycznej, która do końca lat 80. XX wieku stanowiła istotną barierą rozwoju turystycznego na tym obszarze. Szczególnie wyraźne jest to w przypadku bazy agroturystycznej. W połowie lat 90. XX w. na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej działało kilkanaście gospodarstw agroturystycznych. W 2003 roku działalność taką prowadziło już ponad 150 gospodarstw rolnych, które zlokalizowane były w większości gmin Wyżyny. Liderami w tym zakresie są gminy: Janów 25 gospodarstw agroturystycznych; Kroczyce 19; Ogrodzieniec 17, Sułoszowa 15. Na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej wytyczonych zostało także szereg nowych tras dla turystyki pieszej, rowerowej oraz konnej, w tym dwa szlaki o charakterze regionalnym Transjurajski Szlak Konny i Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd. Powstały nowe urządzenia sportowe, w tym m.in. wyciągi narciarskie (obecnie na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej działają cztery wyciągi narciarskie) oraz pole golfowe w Paczółtowicach. Wzrasta także zainteresowanie ze strony lokalnej społeczności świadczeniem usług dla turystów. W rozwój turystyki angażują się władze lokalne. W 1992 roku, z inicjatywy władz samorządowych powstał Związek Gmin Jurajskich instytucja samorządowa odpowiedzialna za promocję turystyczną Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Do końca 2002 roku do Związku Gmin Jurajskich przystąpiła większość gmin położonych na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.

Istotnym problemem związanym z rozwojem turystyki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej jest nierównomierne rozmieszczenie ruchu turystycznego. Najczęściej odwiedzanym fragmentem regionu jest Ojcowski Park Narodowy, który gości corocznie ponad 400 tys. osób. Tak duża liczba turystów stwarza zagrożenie dla stabilności ekosystemu. Podobny problem obserwowany jest w Dolinie Wiercicy, którą odwiedza corocznie około 300 tysięcy turystów. Obecnie podejmuje się próby skanalizowania ruchu turystycznego do innych części regionu. W przypadku Ojcowskiego Parku Narodowego służyć temu ma projekt Jurajskiego Pierścienia, realizowany przez Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych województwa małopolskiego. Jego zasadniczym celem jest zaktywizowanie turystyczne Dolinek Podkrakowskich i tym samym odciążenie Ojcowa z ruchu weekendowego (Musielewicz 2002). Dużą barierą dla rozwoju turystycznego regionu może w przyszłości okazać się narastająca presja osadnicza ze strony mieszkańców pobliskich aglomeracji. Zwiększanie terenów pod osadnictwo trwałe będzie prowadzić do zmniejszania przestrzeni dla potrzeb ruchu turystycznego. Sytuację taką można już obserwować w południowej części regionu. Tab. 2. Ruch turystyczny w wybranych obiektach (dane szacunkowe) Obiekt Gmina Liczba odwiedzających Zamek w Olsztynie Olsztyn 50 tys. Muzeum w Złotym Potoku Janów 9 tys. Sanktuarium Matki Boskiej Mstów 30 tys. Mstowskiej Sanktuarium w Żarkach Żarki 20 tys. Leśniowie Zamek w Podzamczu Ogrodzieniec 150 tys. Jaskinia Nietoperzowa Jerzmanowice-Przeginia 10 tys. Jaskinia Wierzchowska Wielka Wieś 12 tys. Jaskinia Łokietka (OPN) Skała 100 tys. Jaskinia Ciemna (OPN) Skała 18 tys. Zamek w Pieskowej Skale Sułoszowa 76 tys. Sanktuarium w Czernej Krzeszowice 20 tys. Źródło: Pawlusiński 2005. 39

Literatura: Bank Danych Regionalnych GUS. Kondracki J., 1981, Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa Musielewicz Z., 2004, Jurajski Pierścień projekt aktywizacji turystycznej gmin jurajskich, [w:] Partyka J. (red.), Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Tom 2 Kultura, OPN, ZPKWŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, ISiEZ PAN, KOP PAN, Ojców. Pawlusiński R., 2005, Samorząd lokalny a rozwój turystyki. Przykład gmin z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, IGiGP UJ, Kraków. Pietrzyk-Sokólska E. (red.), 2004, Minimalizacja skutków środowiskowych pozyskiwania zwięzłych surowców skalnych. Studium na przykładzie Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej, Wyd. IGSMiE PAN, Kraków. Zinkow J., 1988, Orle gniazda i krajobrazy jurajskie, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa. 40