ROLNICTWO ZRÓWNOWAŻONE

Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) Biblioteczka programu rolnośrodowiskowego 2007-2013 ROLNICTWO ZRÓWNOWAŻONE Autor: Marek Krysztoforski Recenzent: Jan Kuś ROLNICTWO ZRÓWNOWAŻONE Warszawa, 2010 rok 1 1 Warszawa, 2010 rok

Tytuł: 1. i jego cele...4 2. Wymagania pakietu...4 Zdjęcie na okładce: Marek Krysztoforski Zdjęcia w tekście: Marek Krysztoforski, Michał Mężyk 3. Konstruowanie zmianowania...6 3.1. Główne zasady zmianowania....7 3.2. Przydatność płodozmianowa gatunków i grup roślin...9 3.3 Międzyplony... 10 3.4. Konstrukcja zmianowania... 12 3.5. Ustalenie liczby pól i upraw... 14 4. Plan nawozowy... 17 4.1. Analiza gleb... 17 4.2. Pobranie prób... 18 Copyright by Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2010 Całość, ani poszczególne części tego opracowania nie mogą być reprodukowane w jakikolwiek sposób i rozpowszechniane bez uprzedniej zgody Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Wydanie II ISBN: 978-83-62164-36-3 Realizacja wydawnicza: Drukarnia Pasaż sp. z o.o. Dodruk: Geokart-International sp. z o.o. 4.3. Wapnowanie... 19 4.4. Bilansowanie azotu... 21 4.5. Nawożenie organiczne i naturalne... 25 5. Gospodarka na trwałych użytkach zielonych... 27 6. Pakiet - krok po kroku... 28 7. Słowniczek pojęć... 29 8. Przydatne adresy... 30 9. Literatura... 30 Notatki... 32 2 3

4 1. Ideą rolnictwa zrównoważonego jest zracjonalizowanie intensywności produkcji, co wpłynie na jakość środowiska naturalnego. W pogoni za zwiększeniem dochodów w najbardziej zintensyfikowanych gospodarstwach dochodzi do rabunkowej gospodarki. Olbrzymie ilości nawozów sztucznych są tylko częściowo pobierane przez rośliny uprawne, reszta rozprasza się w środowisku powodując jego skażenie. Próba uprawiania tylko najbardziej opłacalnych roślin doprowadza do uprawy jednego, dwóch gatunków. W takich warunkach lawinowo rośnie liczba chorób oraz szkodników i konieczność ich zwalczania za pomocą coraz większej ilości pestycydów. Powoduje to także rosnące koszty produkcji i większe ryzyko dla upraw. W efekcie taki sposób produkcji wcale nie jest najbardziej wydajny. Urozmaicenie krajobrazu rolniczego Wprowadzenie zmianowania, ograniczenie zużycia azotu, stosowanie nawozów w ilości niezbędnej roślinom - na podstawie wyników analiz chemicznych - powoduje nie tylko korzystny efekt środowiskowy, ale także stopniowo poprawia urodzajność gleby. Znane są przykłady szerokiego wdrożenia rolnictwa zrównoważonego. W Szwajcarii już w latach 80-tych uznano, że konieczne jest stosowanie zasad zrównoważonego rozwoju, wprowadzono więc program zrządzania środowiskowego. Obecnie 85% szwajcarskich gospodarstw rolnych uczestniczy w tym programie. W Polsce za cele strategiczne w długiej perspektywie czasowej uznano wytwarzanie dobrej jakościowo żywności za pomocą metod przyjaznych dla środowiska. 2. Pakiet jest częścią programu rolnośrodowiskowego, który będzie realizowany w latach 2007-2013. W skład programu wchodzą następujące pakiety: 1. 2. Rolnictwo ekologiczne 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk naturalnych poza obszarami Natura 2000 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk naturalnych na obszarach Natura 2000 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie 8. Ochrona gleb i wód 9. Strefy buforowe W związku ze zmianami w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie minimalnych norm dotyczącymi obowiązku pozostawienia 40 % gruntów ornych pod okrywą roślinną na obszarach zagrożonych erozją płatność w ramach Pakietu. 8. będzie ograniczona. W związku ze stopniowym wdrażaniem zmian w zakresie wzajemnej zgodności, w której planowane jest wprowadzenie obowiązku utrzymania stref buforowych, które jest niepłatną częścią programu rolnośrodowiskowego, od 2009 roku beneficjenci wnioskujący nie mogą ubiegać się o płatność w ramach Pakietu 9. W ramach wchodzenia w życie ww. zmian płatność dla beneficjentów realizujących Pakiet. 9. od 2008 r. będzie ograniczona. Łącznie z pakietem możemy realizować dowolną liczbę pozostałych pakietów, poza pakietem 2. Rolnictwo ekologiczne. Kto może przystąpić do programu rolnośrodowiskowego? Każdy kto jest posiadaczem (własnego lub dzierżawionego) gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków rolnych nie mniejszej niż 1 ha, a gospodarstwo to ma nadany numer w systemie identyfikacji gospodarstw ARiMR. Jakie zobowiązania podejmuje rolnik przystępujący do programu? Podejmuje się realizacji programu rolnośrodowiskowego zgodnie z planem działalności rolnośrodowiskowej przez okres 5 lat Jeżeli przed upływem terminu 5 lat nastąpi zmiana stanu prawnego gospodarstwa, jak sprzedaż, przekazanie następcy itp. to następca prawny może dalej realizować program, jeśli złoży odpowiedni wniosek w terminie do 2 miesięcy od przejęcia gospodarstwa. Podejmuje się przestrzegania podstawowych wymagań dla programów rolno środowiskowych na obszarze całego gospodarstwa rolnego Są to wymogi tzw. wzajemnej zgodności (cross compliance) polegające na 1 : - odpowiednim przechowywaniu obornika, gnojówki i gnojowicy oraz właściwym ich stosowaniu - zachowaniu minimalnych wymogów dotyczących środków ochrony roślin - utrzymaniu porządku i czystości w gospodarstwie, wyposażeniu gospodarstwa w urządzenia do zbierania odpadów komunalnych (śmieci, ścieki) - przestrzeganiu zakazów w ochronie przyrody. Wymogi te już częściowo wprowadzane w życie, będą sukcesywnie wprowadzane i staną się obowiązkowe dla wszystkich gospodarstw najpóźniej do 2013 roku. Wymogi pakietu 1. 1) przestrzeganie prawidłowego doboru i następstwa roślin, stosując co najmniej trzy gatunki roślin, każdy z innej grupy roślin, z wyłączeniem roślin wieloletnich; 2) opracowanie co roku planu nawozowego opartego na bilansie azotu oraz aktualnej chemicznej analizie gleby, z określeniem zawartości P, K, Mg i potrzeb wapnowania gleby, oraz realizacja tego planu; 3) koszenie lub wypasanie na trwałych użytkach zielonych w terminie określonym w planie działalności rolnośrodowiskowej; 4) maksymalna dawka azotu pochodzącego z nawozów naturalnych, kompostów i nawozów mineralnych na gruntach ornych nie powinna przekraczać 150 kg N/ha, a na trwałych użytkach zielonych 120 kg N/ha; 5) niestosowanie osadów ściekowych. 1 Szczegółowy wykaz znajduje się w Załączniku 2 do Rozporządzenia rolnośrodowiskowego 5

Wysokość płatności rolno środowiskowej wynosi - 360 PLN/ha (naliczana tylko do gruntów ornych). Płatność rolnośrodowiskowa jest degresywna, czyli przyznawana w wysokości: 1) 100 % stawki podstawowej za powierzchnię od 0,1 ha do 100 ha; 2) 50 % stawki podstawowej za powierzchnię od 100,01 ha do 200 ha; 3) 10 % stawki podstawowej za powierzchnię powyżej 200 ha. 3. Założeniem jest wykorzystanie co najmniej trzech gatunków 2 roślin, ale dobieranie ich w ten sposób, aby przestrzegać prawidłowego doboru i następstwa roślin. Następstwo roślin po sobie uzasadnione przyrodniczo i gospodarczo nazywamy zmianowaniem. Uwzględnia ono różne wymagania roślin, wzajemne ich oddziaływanie na siebie i charakter siedliska oraz ustala kolejność uprawy poszczególnych roślin na tym samym polu. Zmianowanie zaplanowane z góry na kilka lat i na wszystkich polach gospodarstwa, jednocześnie powiązane całością produkcji tego gospodarstwa nazywamy płodozmianem. Zatem płodozmian uwzględnia i lata, w których uprawiane są kolejno rośliny określone zmianowaniem i pola, na których to zmianowanie jest stosowane. Zamknięty cykl uprawy, po którym następuje powtórzenie zmianowania, nazywa się rotacją (zdjęcie 1 pola płodozmianowe). 2 przy czym mieszankę międzygatunkową należy potraktować jak odrębny gatunek Chcąc wprowadzić zmianowanie trzeba dysponować przede wszystkim dużymi, wyraźnie i prosto rozgraniczonymi polami pod zasiewy. W planie zasiewów powinny się znaleźć wymagane trzy gatunki dobrane zgodnie z wymogami zmianowania. Podstawą dla opracowania zmianowań stanowi struktura zasiewów całego gospodarstwa, przewidywany kierunek jej rozwoju, zasobność gleb poszczególnych pól w składniki pokarmowe, aktualny plan zasiewów, wielkość, kształt i nachylenie pól. W warunkach uprawy polowej staramy się tak kształtować środowisko, aby roślina uprawna znalazła jak najlepsze warunki do wzrostu, do wydania wysokich i dobrej jakości plonów, jak i najlepszego wykorzystania wniesionych nawozów. 3.1. Główne zasady zmianowania. Wykorzystywane są trzy grupy cech roślin uprawnych: 1. Biologiczne, 2. Wartości przedplonowej, 3. Technologiczne i organizacyjne. 1. Musimy wziąć pod uwagę wymagania roślin pod względem jakości gleby i zawartości składników pokarmowych oraz potrzeb wodnych. Na przykład rośliny motylkowate drobnonasienne, okopowe i warzywa mają zwiększone wymagania wodne. Dla roślin wymagających dużej ilości składników pokarmowych należy zaplanować nawożenie obornikiem lub kompostem: 25 ton buraki pastewne i cukrowe, kukurydza, kapusty głowiaste 15-20 ton ziemniaki, warzywa korzeniowe, pomidor 10-15 ton rzepak pozostałe warzywa Wymienione grupy roślin, jako nawożone nawozami naturalnymi mogą następować po roślinach zubażających glebę (np. zbożowych). Obornik lub kompost nie jest wykorzystywany całkowicie w pierwszym roku i dlatego roślinami następczymi po nawożonych obornikiem są pszenica, jęczmień, pszenżyto ozime, czy też warzywa Zdjęcie 2. Obornik cebulowe. Do roślin mniej wymagających zaliczamy żyto, owies, strączkowe, motylkowate drobnonasienne, trawy, mieszanki. Charakterystyczną cechą upraw jest ich wpływ na strukturę gleby. Polepszają ją motylkowate, strączkowe, trawy, międzyplony. Pogarszają zaś okopowe i zbożowe. Bardzo istotną cechą jest odstęp jaki należy zachować w uprawie po sobie poszczególnych gatunków. Ze względu na tzw. zmęczenie gleby 3 należy tak zaplanować następstwo aby odstępy w uprawie na tym samym polu wynosiły co najmniej: 6-7 lat len 4-6 lat motylkowate 4 lata buraki 4 lata rzepak 3 lata ziemniaki, strączkowe, owies 2 lata pszenica, jęczmień Analizując stan zasiewów możemy łatwo sprawdzić, czy nie jest przekroczony dopuszczalny odsetek uprawy. Weźmy na przykład rzepak jeżeli nie może przyjść na to samo pole wcześniej niż za cztery lata to nie może go być w gospodarstwie więcej niż 100% : 4 = 25%, gdzie 100% oznacza sto procent gruntów w gospodarstwie. Analogicznie w uprawie nie powinno 3 Nagromadzenie w glebie patogenów powodujących drastyczny spadek plonu w przypadku ponownego wysiewu tego samego gatunku 6 7

8 być więcej niż 25% buraków czy 33% ziemniaków. Sytuację komplikuje fakt, że na zmęczenie wpływać mogą rośliny z tej samej rodziny np. dla rzepaku rzepik, gorczyca w dobrze zaplanowanym płodozmianie, nie może być więcej niż 25% łącznie rzepaku, gorczycy, rzepiku. 2. Pod uwagę wziąć należy także wartość przedplonową roślin. Jest kilka teorii mówiących dlaczego po jednych uprawach udają się bądź nie udają inne. Rośliny przedplonowe mogą wyczerpywać glebę z tych samych składników, nagromadzać podobne choroby i szkodniki, wreszcie wytwarzać substancje hamujące wzrost i rozwój roślin następczych (chodzi o zjawisko allelopatii 4 ). Uwzględnić należy także np. długość wegetacji. Na przykład roślina będąca przedplonem rzepaku musi być zbierana wcześniej, tak aby zdążyć z uprawą i siewem rzepaku jeszcze w sierpniu. Buraki, kukurydza, zwykle nie nadają się na przedplon dla zbóż ozimych, ze względu na późne zejście z pola. 3. Pod względem organizacyjno-technologicznym musimy wziąć pod uwagę przede wszystkim potrzeby paszowe zwierząt. W gospodarstwach posiadających zwierzęta, konstrukcję płodozmianu rozpoczynamy od zapewnienia bazy paszowej. Zdjęcie 3. Bydło Na drugim miejscu postawić należy możliwości i opłacalność zbytu. Produkcja musi przynosić dochód, który może zapewnić uprawa roślin towarowych. Mimo iż gospodarstwa ekologiczne cechują się większym bogactwem gatunków uprawnych, to praktyka wskazuje grupy upraw będących głównym źródłem dochodu rodzaj specjalizacji gospodarstwa - jagodowe, warzywa, ziemniaki, orkisz, zioła. Dla roślin dających główne źródło dochodu należy stworzyć najlepsze warunki. Jeżeli gospodarstwo specjalizuje się w produkcji ziemniaka (który zwykle 4 Allelopatia (z gr. - allelon (wzajemny) i pathos (cierpienie)) - szkodliwy lub korzystny wpływ substancji chemicznych wydzielanych przez rośliny do podłoża przychodzi po wyczerpujących glebę zbożach) to należy zaplanować lepszy przedplon np. mieszankę zbożowo-strączkową może nawet zbierana na zielonkę, czy strączkowe w siewie czystym. Po takim przedplonie niezbędne jest też wysianie międzyplonu zatrzymującego azot. Stworzymy wtedy najlepsze warunki dla uprawy głównej. 3.2. Przydatność płodozmianowa gatunków i grup roślin. PSZENICA OZIMA najsilniej reaguje na przedplon, wysokoplenna, stąd powinna następować po mocnych przedplonach (motylkowe, strączkowe, rzepak, wczesne okopowe na oborniku). ORKISZ wymagania podobne, choć nieco mniejsze niż pszenica, po zbyt bogatym przedplonie może wylegać ŻYTO ma silny system korzeniowy, dobrze wykorzystuje niewielkie ilości składników pokarmowych, dobrze konkuruje z chwastami. PSZENŻYTO zbliżone wymagania do żyta, duża różnica między odmianami. JĘCZMIEŃ OZIMY wysokoplenny, najsilniej reaguje na niewłaściwy odczyn, wymaga wczesnego siewu. JĘCZMIEŃ JARY wymaga dobrego zaopatrzenia w składniki pokarmowe najlepiej udaje się w drugim roku po oborniku. Dobry jako roślina osłaniająca wsiewki, ale łatwo się zachwaszcza. OWIES najbardziej tolerancyjny ze zbóż. Może być uprawiany także po zbożach jarych. Ma podobnie jak żyto dobrze rozwinięty system korzeniowy. Wymaga dużo wody. MIESZANKI ZBOŻOWE najmniej zawodne i często siane przez rolników. Dobre źródło paszy treściwej. Jeśli udane są mieszanki strączkowo-zbożowe, to stanowią dobry przedplon. Należy określić udział strączkowych na polu i w plonie. KUKURYDZA wymagająca dużej ilości składników pokarmowych, szczególnie azotu. Najlepiej udaje się po przedplonach najlepszych motylkowatych i ich mieszanek z trawami, udanych strączkowych, poplonach ozimych lub mulczu. Nawet po mocnych przedplonach można stosować gnojowicę czy obornik. OLEISTE rzepak ozimy, gorczyca, rzodkiew oleista, rzepik. Wymagają dużej ilości składników pokarmowych dobrze reagują na nawożenie organiczne, dobrze zacieniają glebę. Po zbiorze dają odrost przez wschody osypanych nasion - możemy potraktować je jak naturalny międzyplon. Dynia oleista dobrze udaje się po zbożach jest to roślina późnego siewu. Słonecznik wymaga przerwy w uprawie 6-7 lat, rzepak 4 lata. STRĄCZKOWE można wysiewać w siewie czystym lub Zdjęcie 4. Orkisz 9

10 w mieszankach ze zbożami, co jest częstą praktyką, ze względu na szybkie zachwaszczanie (łubin skłonność do zaperzania) lub wyleganie (grochy, wyki). Dobre jako przedplony, mają głęboki system korzeniowy i podciągają duże ilości składników pokarmowych asymilując jednocześnie azot. Jeżeli są przedplonem dla roślin jarych należy wysiać międzyplony, aby zapobiec wypłukaniu azotu. Lokowane są w płodozmianie zwykle między zbożami. Zdjęcie 5. Łubin Motylkowate i strączkowe dzięki głębokiemu systemowi korzeniowemu pobierają składniki z głębszych warstw gleby. ZIEMNIAKI najczęściej są uprawiane po zbożach i stanowią przedplon dla zbóż. Wymagają obornika, nie należy jednak dawać zbyt dużej dawki, aby nie karmić chwastów wtórnego zachwaszczenia. Najlepszymi przedplonami dla ziemniaka są motylkowate. PASTEWNE WIELOLETNIE najczęściej trawy i ich mieszanki z motylkowatymi. Najlepsze przedplony, nagromadzają azot, próchnicę, jeśli udane dobrze konkurują z chwastami. Najczęściej wsiewane jako wsiewki w zboża jare. Najlepszymi roślinami ochronnymi są mieszanki zbożowo-strączkowe zbierane na zielono. LUCERNA nadaje się na odkwaszone gleby o głębszym poziomie wód gruntowych (jeśli pole raczej podmokłe, to lepiej uda się koniczyna czerwona). Użytkowanie trwa 2-3 lata, a gdy jest dobrze pielęgnowana nawet 3-4. Jeśli wystąpią duże przerzedzenia to należy plantacje zaorać, gdyż bardzo szybko opanują je chwasty. Przed oziminami plantację należy zaorywać późno, żeby uniknąć strat azotu na 2-3 tygodnie przed siewem. Przed jarymi albo wysiać poplon ozimy, albo zaorać tuż przed nadejściem mrozów. KONICZYNA CZERWONA udana stanowi najlepsze źródło azotu. Użytkowana zwykle 1-2 lata. Wymaga wilgotnego stanowiska. KONICZYNA BIAŁA udaje się na stanowiskach mniej wilgotnych, dobrze odrasta po koszeniu lub wypasaniu. 3.3. Międzyplony Chociaż nie mogą być zaliczone jako dodatkowy gatunek, to trudno sobie bez nich wyobrazić gospodarstwo zrównoważone. Mają trzy główne zadania nie dopuścić do strat składników pozostałych po przedplonie, osłonić glebę przed erozją i nie dopuścić do rozwoju chwastów. Mają znaczenie fitosanitarne i wpływają na wzrost zawartości substancji organicznej w glebie, a przy użyciu motylkowatych czy strączkowych wzbogacają glebę w azot. Wyróżniamy trzy główne grupy międzyplonów. POPLONY OZIME krzyżowe i ich mieszanki, żyto, pszenżyto, życica wielokwiatowa, mieszanki ozime z wyką, mieszanka landsberska (1/3 wyki ozimej - 1/3 życicy wielokwiatowej - 1/3 koniczyny inkarnatki), mieszanka przedplonowa dla warzyw - żyto 1/5 z wyką 4/5. Mogą stanowić dodatkowe źródło paszy, często wchodzą w skład zielonej taśmy. Po nich wysiewana jest kukurydza, dynia. POPLONY ŚCIERNISKOWE powodzenie w ich uprawie zależy od szybkiego zasiania po Zdjęcie 6. Gorczyca żniwach i przebiegu pogody. W łanie powierzchnia gleby jest osłonięta, po żniwach następuje bardzo szybkie przesuszenie odkrytej gleby. Dlatego ważne jest jak najszybsze zasianie poplonu. Stare powiedzenie mówiło za kosą pług dotyczyło jak najszybszego podorania ścierniska, aby zapobiec stratom wody, która decyduje o wschodach międzyplonów. Gdy mamy dostatecznie wczesne żniwa i 10-12 tygodni wegetacji (wysiew koniec lipca - początek sierpnia) możemy użyć bogatszych mieszanek zawierających grochy, bobik, słonecznik czy kukurydzę. W przypadku gdy pozostaje 7-8 tygodni wegetacji (siew miedzy 15-30 sierpnia) siać możemy tylko szybko rosnące gorczycę, facelię czy rzodkiew oleistą. Aby liczyć na udany poplon ścierniskowy w warunkach centralnej Polski należy go wysiać do 15 sierpnia. WSIEWKI POPLONOWE są dobrym rozwiązaniem, ich udatność zależy od rośliny ochronnej i warunków pogodowych. Podsiew należy wykonywać w takich warunkach pogodowych, aby wsiewka zdążyła wzejść i dobrze się ukorzenić. W późniejszym okresie wsiewka ma zahamowany wzrost, gdyż konkuruje z nią roślina okrywowa. W przypadku, gdy roślina ochronna bujnie wyrośnie i w późniejszym okresie zabraknie wody należy się liczyć z koniecznością zaorania wsiewki. Zdarzały się jednak przypadki, gdy bujnie wyrośnięta na skutek obfitych opadów w końcu wegetacji jęczmienia wsiewka (koniczyna) przerastała go utrudniając zbiór. Wsiewki poplonowe można wsiewać w zboża jare, ozime lub rośliny strączkowe. Dobierając gatunki i mieszanki roślin w zmianowaniu należy uwzględnić ich wartość przedplonową. 11

Tabela 1. Wartość przedplonowa wybranych gatunków: Plon następczy Przedplon pszenica ozima żyto ozime jęczmień ozimy jęczmień jary kukurydza ziarno groch siewny bobik burak ziemniaki wczesne ziemniaki rzepak mak słonecznik len lucerna koniczyna czerwona kukurydza kiszonka międzyplony ozime pszenica ozima 2 8 5 4 6 9 9 8 9 7 8 9 7 8 7 8 6 5 żyto ozime 5 8 5 5 3 9 9 7 9 9 6 8 9 7 7 8 3 6 jęczmień ozimy 5 8 3 6 8 9 9 5 9 6 8 9 6 6 7 8 8 6 jęczmień jary 4 8 3 2 9 7 7 9 9 9 8 8 5 7 5 5 9 5 kukurydza ziarno 8 8 8 7 8 9 9 6 6 6 7 8 5 7 8 8 8 8 groch siewny 9 9 8 7 6 0 3 7 7 7 7 7 4 0 1 2 6 8 bobik 9 9 8 7 6 7 7 7 7 7 7 7 3 7 1 2 6 8 burak 9 9 9 7 3 8 8 0 6 6 0 5 2 7 5 5 3 5 ziemniaki wczesne 9 9 9 7 3 8 8 6 3 3 5 0 3 7 7 7 3 9 ziemniaki 9 9 9 7 3 8 8 6 3 3 5 0 3 7 7 7 3 9 rzepak 6 9 9 7 0 9 9 0 9 5 0 6 1 4 7 7 0 7 mak 9 9 8 8 4 8 8 7 0 0 5 3 5 7 5 5 7 9 słonecznik 9 9 8 8 4 6 6 5 7 7 4 5 0 6 6 6 4 9 len 7 9 7 6 3 0 0 8 8 8 5 6 2 0 8 8 3 8 lucerna 6 4 4 5 7 1 1 9 8 8 6 9 3 5 0 0 7 7 koniczyna czerwona 6 4 4 5 7 1 1 9 8 8 6 9 3 6 0 0 7 7 Objaśnienia: 0 przedplon nieprzydatny, 1, 2,3 9 wzrastająca wartości przedplonu. Pogrubienie następstwo po sobie *- jeżeli wysiewamy w roślinę ochronną i użytkujemy następny rok jako plon główny, możemy traktować jako rośliny jednoroczne. Jeśli pozostawiamy dwa lata i więcej, to są to uprawy wieloletnie, nie brane pod uwagę w wymogach pakietów. Bardzo ważne i cenne w gospodarstwach rolnych międzyplony nie mogą być traktowane jako dodatkowy gatunek. Jeżeli mamy np. gorczycę zasianą po zbożu jako poplon, jako gatunek główny uznamy zboże. Czasami trudno zaliczyć roślinę do jednej z grup na przykład gryka nie jest biologicznie rośliną zbożową, choć jest siana i zbierana jak zboża. Pozostawia jednak zdecydowanie lepsze stanowisko i nadaje się jako dobry przedplon dla wszystkich zbóż. Kukurydza także uprawiana jest według technologii zbożowej (ten sam zestaw maszyn od siewnika do kombajnu, zbiór na suche nasiona). Jednak wymaga znacznie więcej składników nawozowych, do tego siana jest w szerokie rzędy co w początkowym okresie sprzyja erozji, późno wysiewana i zbierana, a to są cechy bardziej zbliżone do grupy roślin okopowych niż zbóż. Mieszanki między gatunkami np. zbożowo-strączkowe będą miały wartość pośrednią między zbożami, a strączkowymi. Zdjęcie 7. Kukurydza Zawsze należy kierować się właściwościami danej uprawy jej wartością przedplonową i wpływem na substancję organiczną gleby. Zmianowanie powinno cechować się racjonalnością, a udział poszczególnych gatunków powinien być dostatecznie istotny dla całego gospodarstwa. 3.4. Konstrukcja zmianowania Rośliny należy pogrupować pod względem ich zbliżonych cech technologicznych i znaczenia w zmianowaniu: 1. Motylkowate drobnonasienne koniczyny, lucerna*, esparceta, komonica, nostrzyk, 2. Strączkowe łubin, groch, bobik, fasola na suche ziarno, wyka, seradela, soja, lędźwian -jednoletnie rośliny jare, wzbogacające glebę, towarowe (nasiona suche) lub pastewne (zbiór na zielono), 3. Okopowe ziemniaki, buraki, marchew pastewna, brukiew, rzepa, cykoria, 4. Zbożowe - pszenica, jęczmień, owies, żyto, pszenżyto, proso, 5. Oleiste rzepak, rzepik, słonecznik, gorczyca, rzodkiew oleista, perko, słonecznik, 6. Warzywa polowe 7. Inne mieszanki, gryka, facelia, len, mak, tytoń, kukurydza, sorgo, trawa sudańska, kapusta pastewna, dynia pastewna, trawy*, Zdjęcie 8. Pole 12 13

3.5. Ustalenie liczby pól i upraw. Najpierw musimy zastanowić się jaką powierzchnię muszą zająć rośliny pastewne trzeba obliczyć powierzchnię paszową. Wybieramy też rośliny przydatne do uprawy w gospodarstwie ze względu na glebę, stosunki wodne, park maszynowy, opłacalność produkcji, wcześniejsze obserwacje dotyczące udatności upraw. Jeżeli w gospodarstwie występuje wyraźne zróżnicowanie kompleksów glebowych mamy np. połowę gospodarstwa na glebach słabych, a połowę na ciężkich, żyznych dla każdej połówki ustalamy oddzielny zestaw roślin. Jeżeli warunki glebowe nie różnią się znacznie, ustalamy jeden płodozmian dla całego gospodarstwa. Przykład. Założenia, ułożenie zmianowania i konstrukcja płodozmianu w gospodarstwie z przeżuwaczami. Gospodarstwo liczy około 20 hektarów gruntów ornych i 3 hektary łąk, utrzymuje niewielką obsadę bydła 0,6 DJP/ha, gleby średnie do dobrych. Niezbędne są mieszanki traw z koniczynami i kukurydza. Rolnik chce sprzedawać zboża, ziemniaki, mleko. Szkieletem płodozmianu będą rośliny zostawiające dobre stanowisko: motylkowate i trawy, strączkowe, gatunki uprawiane na oborniku, dobrze zakrywające glebę. Biorąc pod uwagę konieczność pogrupowania naprzemiennie roślin wzbogacających i wyczerpujących glebę, rośliny w gospodarstwie układamy w pary: Mieszanka traw z koniczyną Ziemniaki ++ Pszenica ozima Pszenżyto ozime Rys. 1 Grupowanie działek I. 3,2 ha Schemat rozłogu pól w gospodarstwie i podział na pola płodozmianowe II. 3,1 ha III. 3,6 ha IV. 3,3 ha 3,4 ha 3,4 ha VI. 20 ha 6 pól płodozmianowych po ~ 3,3 ha W gospodarstwie mamy 20 hektarów, czyli jedno pole płodozmianowe mieć będzie: 20 : 6 ~ 3,33 hektara, albo 16,6% całości. Wystąpiły dwa problemy: ponad trzy hektary ziemniaków to za dużo jak na możliwości sprzedaży (sprzedać można mniej) oraz następstwo jęczmienia jarego po pszenżycie (to dwie rośliny zbożowe po sobie). Jęczmień jary + wsiewka (symbol Δ) Mieszanka traw z koniczyną Otrzymamy następujące zmianowanie: Jęczmień jary Δ Mieszanka traw z motylkowatymi Pszenica ozima Ziemniaki ++ /Kukurydza ++ Mieszanka jara Pszenżyto ozime Warunek 3 gatunków został w tym gospodarstwie spełniony: zboża, okopowe, mieszanka zbóż jarych, mieszanka traw z motylkowatymi. Jeżeli mieszanka traw z koniczyną będzie niezachwaszczona i dobrze zagęszczona, to można ją zostawić na kolejny rok. Zdjęcie 9. Ziemniaki 14 15

Pole przeznaczone pod ziemniaki możemy podzielić następująco: ziemniaki na 1,5 ha na pozostałej części inna roślina wzbogacająca glebę rolnik zdecydował się na kukurydzę uprawianą na oborniku. Proszę zwrócić uwagę, że w tym przypadku kukurydza została potraktowana jak roślina okopowa. Zadecydowały dwie cechy późne zejście z pola, wysokie nawożenie, uprawa w szerokie rzędy. Aby zrównoważyć niekorzystne następstwo w układzie pszenżyto-jęczmień, jako poplon ścierniskowy użył mieszanki facelii z wyką (międzyplon). Ostateczny kształt zmianowania oraz możliwych do wykonania czynności wygląda następująco: Po ustaleniu zmianowania należy wydzielić pola płodozmianowe, łącząc je według jakości gleb w pola o mniej więcej jednakowej wielkości. Mając ustalone zmianowanie, można sporządzić tabelę płodozmianową, przypisującą poszczególne uprawy do pól. Zamiast siewu w roślinę ochronną wysiewamy trawy w siewie czystym. Na polu III. ze względu na koszty (nie opłaca się wysiewać wiosną mieszanki traw z koniczynami tylko na 5 miesięcy) jako przedplon wysiewamy mieszankę zbożowo strączkową - owies+ groch. Tabela 2. Płodozmian. Pole Lata uprawy 2008/2009 2009/2010 2010/2011 2011/2012 2012/2013 2013/2014 I. JJΔ TM PO Z ++ /K ++ MZb/popl. PŻ /poplon II. TM(cz.siew) PO Z ++ /K ++ MZb./popl. PŻ /popl. JJΔ III. (ZbStr) PO Z ++ /K ++ MZb/popl PŻ /popl. JJΔ TM IV. Z ++ /K ++ MZb./popl. PŻ /popl. JJΔ TM PO V. MZb./popl. PŻ /popl. JJΔ TM PO Z ++ /K ++ VI. PŻ /popl. JJΔ TM PO Z ++ /K ++ MZb./poplon Objaśnienia: JJ jęczmień jary Δ - wsiewka TM mieszanka traw z motylkowatymi PO pszenica ozima Z ziemniaki wczesne K kukurydza M.Zb/poplon mieszanka zbożowa + poplon PŻ/poplon mieszanka zbożowa + poplon ++ 20 t obornika lub równoważna ilość kompostu Sprawdzenie płodozmianu W naszym płodozmianie mamy dwa pola wzbogacające glebę mieszanka traw i okopowe na oborniku i trzy pola wyczerpujące zbożowe, ich niekorzystne działanie jest częściowo zmniejszone przez użycie poplonów. W płodozmianie mamy więc: 66,6% zbóż, 16,6 % mieszanek motylkowatych i traw, 16,6 % ziemniaków/kukurydzy na oborniku. Pole jest prawie cały czas przykryte roślinami. Odstępy w uprawie są zachowane. Możemy sprzedawać corocznie plon z powierzchni blisko 13,5 ha (jęczmień, pszenicę, pszenżyto, mieszankę, ziemniaki). Pozostała powierzchnia oraz część zbóż i odpady ziemniaków służą jako pasza. 4. Plan nawozowy 4.1. Analiza gleb Jednym z wymogów pakietu jest racjonalne nawożenie gleby. Przy czym ograniczone zostały dawki azotu do 150 kg/ha dla gruntów ornych i 120 kg/ha dla trwałych użytków zielonych. Nawożenie pozostałymi składnikami powinno być obliczone według wyników analiz glebowych. Często pada pytanie, czy takie nawożenie pozwala osiągać wysokie plony? W większości gospodarstw takich, w których nawożenie było prowadzone na wyczucie - plony mogą wzrosnąć, a prawie na pewno można będzie oszczędzić na nawozach. W pakiecie zakłada się bowiem oszczędną gospodarkę nawozami, tak, aby jak najmniej składników nawozowych było tracone. Tabela. Zasobności Ojaśnienia znaków Parametry wapnowania Konieczne Potrzebne Wskazane Ograniczone Zbędne bardzo niska niska średnia wysoka Zawartość w glebie fosforu potasu magnezu bardzo wysoka bardzo niska niska średnia wysoka bardzo wysoka bardzo niska niska średnia wysoka bardzo wysoka Racjonalne stosowanie nawozów jest możliwe wtedy, gdy znana jest zasobność gleby w dostępne dla roślin składniki pokarmowe. Dodatni efekt stosowania nawozu jest tym wyższy, im większy był niedobór składnika pokarmowego dla rośliny. W przypadku bardzo wyso- 16 17

kiej zasobności gleby, stosowanie zbyt dużych dawek nawozów może powodować nadmierne straty tego składnika oraz pogarszać jakość plonu. W laboratoriach analiz chemiczno-rolniczych należy zlecić wykonanie analizy gleb z warstwy ornej - dla upraw polowych i trwałych użytków zielonych, a oznaczane są: odczyn gleby (ph), zawartość fosforu (P 2 O 5 ), potasu (K 2 O), magnezu (MgO). Zawartość azotu nie jest oznaczana ze względu na bardzo dużą zmienność przyswajalnej formy tego składnika. W gospodarstwach uprawiających warzywa polowe, dla bardziej precyzyjnego nawożenia możemy zażądać analizy ogrodniczej (oprócz wymienionych składników, zasolenie, zawartość wapnia i azotu przyswajalnego). Analizy są wykonywane w laboratoriach Stacji Chemiczno Rolniczych, Ośrodków Doradztwa, instytutów i uczelni rolniczych. Laboratoria mogą za dodatkową opłatą opracować zalecenia nawozowe dla gospodarstwa. Zalecenia może opracować doradca, można je sporządzić samodzielnie korzystając z tabel lub programów komputerowych. 4.2. Pobranie prób Pierwszym zadaniem rolnika jest prawidłowe pobranie prób glebowych do analizy. Nawet najlepsze laboratorium nie da właściwej odpowiedzi, jeżeli źle pobierzemy próby. Próby można pobrać samodzielnie, przestrzegając wymogów, lub zwrócić się do przedstawiciela Okręgowej Stacji Chemiczno Rolniczej lub doradcy. 3. Termin: po zbiorze plonu głównego, nawozy, które byłyzastosowane pod poprzedzającą roślinę zostały w większości pobrane i dzięki temu możemy ocenić nie chwilową ale przeciętną zawartość składników. Można pobierać próby przed siewem czy sadzeniem roślin bezwzględnie przed zastosowaniem nawozów mineralnych i organicznych 4. Próby pobieramy laską glebową lub szpadlem, starając się pobrać słupek ziemi sięgający od powierzchni do głębokości 25-30 cm (takiej jak głębokość orki, gdzie jest najwięcej korzeni). Z jednego pola pobieramy kilka próbek pojedynczych, które po zmieszaniu dają próbkę reprezentatywną dla całego pola. 5. Próbki pojedyncze pobieramy idąc po linii łamanej przez pole, omijając brzegi pola i miejsca wyraźnie różniące się (podmokłe, łachy piasku itp.), Zalecenia nawozowe jakie Państwo otrzymacie z laboratorium dokonującego analizy uwzględniają: - pobranie składnika nawozowego przez rośliny, - tzw. naddatek na zwiększenie żyzności gleby. Zalecenia podają dawkę nawozów w czystym składniku na hektar danej uprawy, w razie problemów z ustaleniem dawek konkretnych nawozów, należy zwrócić się do doradcy o przeliczenie dawek czystego składnika na masę poszczególnych nawozów na powierzchnię pola. 4.3. Wapnowanie Wapnowanie to jeden z najistotniejszych czynników utrzymania prawidłowej równowagi w glebie. Nadmierne zakwaszenie gleby może spowodować drastyczny spadek plonu poniżej granicy opłacalności. Rośliny bardzo wrażliwe na odczyn na glebach bardzo kwaśnych (niskie ph), poniżej poziomu tolerowanego, mogą nawet całkowicie zamierać. Tabela 3. Wrażliwość roślin na kwaśny odczyn gleby Wrażliwość roślin bardzo wrażliwe wrażliwe Gatunki roślin burak cukrowy, kukurydza, lucerna, koniczyna, soja, groch pszenica, jęczmień, rzepak, bobik, łubin biały i wąskolistny, pszenżyto Optymalne ph gleby 6,6-7,0 6,1-6,5 Zdjęcie11. Pudełko Zdjęcie 12. Szpadel 1. Pobieramy jedna próbkę na 4-5 ha w dużych gospodarstwach, o dużych jednolitych polach. Dla gospodarstw mniejszych, bądź mających wiele różniących się działek powinniśmy pobrać więcej prób (w gospodarstwie z Rys. 1 powinniśmy pobrać co najmniej 6 prób zbiorczych) 2. Sporządzamy szkic gospodarstwa, grupując pola według jednolitych upraw i podobnej jakości gleb (na zasadach jak w rozdziale poprzednim). Na szkicu zaznaczamy numery i ewentualnie opisy kolejnych prób. średnio wrażliwe owies, ziemniaki, mieszanki zbożowe 5,6-6,0 mało wrażliwe żyto, len, seradela, łubin żółty, trawy 5,1-5,5 18 19

Tabela 4. Przedziały potrzeb wapnowania Kategoria agronomiczna gleby Odczyn (ph) gleby powinien być tym wyższy im cięższa jest gleba. Odpowiednie zakresy odczynu dla poszczególnych kategorii agronomicznych gleb (klas ciężkości) 5 są podane w kolumnie potrzeby wapnowania ograniczone jeżeli takie ph występuje, to nie należy gleby wapnować, chyba że uprawiać będziemy roślinę szczególnie wrażliwą na odczyn. Zakresy ph dla przedziałów potrzeb wapnowania konieczne potrzebne wskazane ograniczone zbędne bardzo lekkie do 4,0 4,1-4,5 4,6-5,0 5,1-5,5 od 5,6 lekkie do 4,5 4,6-5,0 5,1-5,5 5,6-6,0 od 6,1 średnie do 5,0 5,1-5,5 5,6-6,0 6,1-6,5 od 6,6 ciężkie do 5,5 5,6-6,0 6,1-6,5 6,6-7,0 od 7,1 użytki zielone do 5,0 5,1-5,5 5,6-6,0 Tabela 5. Dawki nawozów wapniowych w tonach CaO na hektar Potrzeby wapnowania gleb Kategoria agronomiczna gleb (ciężkość) Zdjęcie 13. Pszenica bardzo lekkie lekkie* średnie** ciężkie Na użytkach zielonych Konieczne 3,0 3,5 4,5 6,0 3,5 Potrzebne 2,0 2,5 3,0 3,0 2,5 Wskazane 1,0 1,5 1,7 2,0 1,5 Ograniczyć 0 1,0 1,0 0 0 Zbędne 0 0 0 0 0 Przykład Potrzeby wapnowania W naszym przykładzie mamy - ph 5,5, gleba średnia (glina lekka- glina piaszczysta): przedział potrzeb wapnowania potrzebne jednak bardzo blisko przedziału wskazane. Zalecana jest dawka między 1,7 a 3,0 tony CaO na hektar. Możemy zastosować dawkę wyższą (3,0 tony CaO na hektar), gdyż wapnowanie zalecanymi dawkami, rzadko kiedy podnosi odczyn więcej niż o 1,0 ph. W tym przypadku spodziewamy się wzrostu ph o około 0,8 ph do poziomu 6,3 ph co stanowić będzie optimum dla tej gleby i uprawianych roślin (pszenica, rzepak). W zależności od zawartości procentowej CaO obliczamy dawkę nawozu w masie według wzoru: [Wapno t/ha] = [dawka CaO/ha (czysty składnik) x 100] i podzielić przez % CaO w nawozie] Np. : mamy do dyspozycji wapno 55% 3 t CaO/ha x 100 : 55 = 5,5 tony wapna/ha Wpływ wapnowania na zmianę Za odczyn 0 pkt odczynu gleby ujawnia się po pewnym czasie, a ponadto wapno musi być Opady zimowe w normie 0 pkt dobrze wymieszane z glebą. Najlepszym rozwiązaniem będzie wysianie wapna bezpośrednio na ścierń i wymieszane go z glebą talerzowaniem lub podorywką. W przypadku jednoczesnych niedoborów magnezu w glebie użyć należy Przedplon Ochrona Długość okresu wegetacji Razem punktów -1 pkt +1 pkt 0 pkt 0 pkt wapna magnezowego. Wapnowanie w zasadzie stosujemy raz na 3-5 lat. W przypadku bardzo silnego zakwaszenia możemy zastosować mniejsze dawki rok po roku. 4.4. Bilansowanie azotu Potrzeby nawożenia azotem zależą od zapasów azotu pozostałych po poprzednim roku. Jeżeli w roku poprzedzającym uprawiane były motylkowate, lub uprawy na oborniku czy też było wysokie nawożenie azotowe, to zapasy azotu w glebie powinny być wysokie. Inne wymienione czynniki także wpływają na zapas i dostępność azotu: nadmierne opady zimowe będą wypłukiwały azot, zbyt niski odczyn nie pozwoli na właściwe pobranie, intensywne odmiany, pełna ochrona i długa wegetacja będą oznaczały zwiększone zapotrzebowanie. * dla gatunków wrażliwych jak dla średnich ** dla gatunków niewrażliwych jak dla lekkich źródło: IUNG PIB Zalecenia nawozowe 5 Bardzo lekka, lekka, średnia, ciężka, gleba organiczna 20 21

Tabela 6. Wycena punktowa czynników wpływających na potrzeby nawożenia azotem Rodzaj czynnika Potrzeby wapnowania -1 0 1 konieczne potrzebne, wskazane ograniczone zbędne Opady zimowe poniżej normy w normie powyżej normy Przedplon i nawożenie go azotem motylkowe, okopowe na oborniku, inne na dużych dawkach azotu zboża, pastewne, rzepak na średnich dawkach azotu zboża, pastewne, rzepak na małych dawkach azotu Dobór odmiany (gatunku trawy) ekstensywne przeciętne intensywne Poziom chemicznej ochrony roślin Długość okresu wegetacji roślin okopowych i pastewnych bez ochrony krótki: na wczesny zbiór lub na bezpośrednie skarmianie Ocena punktowa czynnika ochrona częściowa przeciętny dla gatunku pełna ochrona długi: zbiór w fazie dojrzałości technologicznej lub na silos Tabela 7. Dawki nawozów na główne rośliny uprawne w kg czystego składnika na 1 ha Roślina Pszenica ozima Kompleks przydatności rolniczej Plon w t/ha bardzo duże Azot potrzeby nawożenia 1 6,7 165 155 145 135 125 2 6,4 180 170 140 110 95 3 5,1 145 135 105 80 65 4,8,10 5,5 155 145 115 85 75 5,9,11 duże średnie małe bardzo małe 4,2 115 105 80 55 45 3,5 80 65 50 35 20 W tabeli znaleźć można zalecenia przekraczające zakładany pułap 150 kg/ha. W takim przypadku niezależnie od zalecenia zastosować możemy dawkę najwyżej 150 kg! Nawozy fosforowe i potasowe należy wtedy zmniejszyć proporcjonalnie. Zalecenia nawozowe IUNG Puławy (skrót) Potrzeby nawożenia azotem W tym przypadku mamy: Potrzeby nawożenia azotem średnie. Z tabeli poniżej wybieramy dawkę - 115 kg/ha. Potrzeby nawożenia azotem Suma punktów Bardzo duże + 4 do + 6 Duże + 1 do + 3 Średnie 0 Małe - 3 do - 1 Bardzo małe - 6 do - 4 Zdjęcie 14. Zboże 22 23

Przykład Wyliczenie nawożenia dla pszenicy ozimej Metoda I. Obliczenie na podstawie zaleceń nawozowych Zamierzamy uprawiać pszenicę na glebie klasy III b (kompleks 4) po rzepaku ozimym intensywnie nawożonym. Zawartość w glebie: fosforu wysoka, potasu średnia. Odczyn: 5,5 ph. Osiągane dotychczas plony około 5,5 tony/ha. Dla naszego przykładu z Tabel 7 i 8 - dla 4 kompleksu glebowego(żytni bardzo dobry) nawożenie azotem: wiersz czwarty potrzeby średnie = 115 kg N nawożenie fosforem: zawartość w glebie wysoka = 30 kg P 2 O 5 nawożenie potasem: zawartość w glebie średnia = 65 kg K 2 O nawożenie magnezem: zawartość w glebie wysoka = 0kg MgO Uwaga! Z uwagi na wysoką zasobność gleby w fosfor, możemy czasowo pominąć nawożenie tym składnikiem, np.. nawozić co 2 lata. W dobrej praktyce rolnej dążymy do utrzymania zasobności gleb na poziomie średnim: jeżeli zasobność gleb fosfor jest bardzo wysoka lub wysoka możemy nawożenie pominąć lub ograniczyć. W przypadku potasu, jeśli wyniki analizy są świeże 1-3 letnie i nie wystąpiły intensywne opady, to możemy pominąć nawożenie w przypadku zasobności bardzo wysokiej i ograniczyć w przypadku wysokiej. Tabela 8. Zalecenia nawozowe Roślina Pszenica ozima Kompleks przydatności rolniczej Plon w t/ha b. niska niska P 2 O 5 K 2 O MgO* zawartość w glebie Średnia Wysoka b. wysoka b. niska 1 6,7 80 65 45 30 15 105 90 65 45 30 55 40 25 15 5 2 6,4 80 65 45 30 15 110 95 70 50 30 45 40 30 25 15 3 5,1 70 55 40 25 13 95 80 60 45 30 45 35 25 15 0 4,8,10 5,5 75 60 45 30 12 100 85 65 45 30 50 35 25 15 0 5,9,11 niska 4,2 60 45 35 20 10 80 70 50 35 25 40 35 25 11 0 3,5 45 35 25 15 8 60 50 40 30 20 30 20 10 0 0 średnia wysoka b. wysoka b. niska niska średnia wysoka b. wysoka Przykład Wyliczenie nawożenia dla pszenicy ozimej Metoda II. Program komputerowy Metoda ta polega na wykorzystaniu programu komputerowego, w związku z czym można dokonać dokładnych obliczeń potrzeb nawożenia za pomocą programów: Plano, RS, Probil, Naw Sald używanych do planowania nawożenia m.in. w gospodarstwach uczestniczących w programach rolnośrodowiskowych. Przy obliczaniu dawek składników w programach uwzględnione zostały: - przedplon - nawożenie przedplonu - stosowane nawozy naturalne i organiczne do 3 lat wstecz - przyorywanie słomy - uprawiane poplony - przebieg pogody - pobranie z plonem - zasobność gleby - charakterystyka gleby. Zakładając wysokie nawożenie pod przedplon (rzepak) obliczenia wykonane programem Plano RS dały następujące wyniki: - N= 118 kg/ha; - P2O5=36 kg/ha; - K2O=46 kg/ha. W programie podano podział dawki azotu: 53 kg przed ruszeniem wegetacji,, 35 kg w fazie strzelania w źdźbło i 30 kg w fazie kłoszenia. 4.5. Nawożenie organiczne i naturalne Jeżeli obok nawozów mineralnych stosujemy nawozy naturalne 6 lub organiczne 7 to zawarte w nich składniki muszą być uwzględnione w ogólnym bilansie nawożenia. Skład nawozów naturalnych może się znacznie różnić. Bardzo różne jest żywienie zwierząt - obornik z obory wysokowydajnej będzie się różnił w składzie od obornika z gospodarstwa ekstensywnego. Skład będzie różny w zależności od stopnia przefermentowania, sposobu przechowywania, obecności ściółki (oborniki), stopnia rozcieńczenia (gnojówka i gnojowica). Sporządzając bilans składników pokarmowych przyjmujemy średnią zawartość składników pokarmowych bądź jeżeli posiadamy wyniki oznaczeń laboratoryjnych wartości rzeczywiste. Chociaż składniki pokarmowe nie są wykorzystywane w pierwszym roku w 100 procentach, to uwzględniamy cały ładunek NPK wniesiony do gleby, jako potencjalną możliwość skażenia wód. *) w przypadku deficytu najlepiej wnieść w postaci wapna magnezowego Największą precyzję osiągnąć można stosując specjalistyczny program komputerowy: 6 Nawozy będące odchodami zwierząt: obornik, gnojówka, gnojowica, pomiot ptasi 7 Nawozy pochodzenia organicznego jak słoma, ścięta masa roślinna, kompost, torfy, biohumus 24 25

5. Chociaż płatności są przyznawane do gruntów ornych, to pakiet realizowany jest w stosunku do całości gospodarstwa. Jednym z wymogów jest ustalenie terminów wypasu na pastwiskach i koszenia łąk. Terminy muszą być zgodne z rozporządzeniem o minimalnych normach koszenie najpóźniej do 31 lipca 8. Zdjęcie 15. Pryzma Poniżej przedstawiono przykładowe zawartości podstawowych składników nawozowych w różnych nawozach naturalnych, dane dotyczą nawozów dobrze przefermentowanych (ustabilizowanych przez kilka miesięcy stosowania): Tabela 9. Orientacyjnych zawartości składników w nawozach naturalnych Zawartość w świeżej masie w kg/tonę Rodzaj nawozu Zawartość suchej masy Azot Fosfor Potas Magnez Wapń w % N P 2 O 5 K 2 O MgO CaO Obornik bydlęcy 23 4-5,5 2-3 5-6 1-2 4-5 Obornik koński 29 5,8 3 6,3 1,5 2 Obornik świński 27 5 2 6 0,9 0,8 Obornik owczy 35 8,3 2,3 6,7 1,8 3,3 Gnojówka 2 3,5 0,5 0,9 1,2 0,4 Gnojowica bydlęca 11 4,5 2 6 1 3 Gnojowica świńska 12 3,5-5,5 1,5-3,5 2,5-3 1 2,5 Pomiot kurzy 44 15 15 8-24 Pomiot gęsi 23 5,5 5,5 9,5-8,5 Pomiot kaczy 37 8 11 5-13,5 Komposty roślinne 37 5 4 5-13,5 Ustalając nawożenie pod rośliny, w których użyte będą nawozy naturalne najpierw obliczamy ile azotu, fosforu, potasu będzie wniesione w raz z tymi nawozami potem doliczamy składniki z nawozów mineralnych Zdjęcie 16. Pokos 8 Chyba że realizowane są pakiety rolnośrodowiskowe, gdzie wskazano inne terminy. 26 27

6. 1. Zapoznaj się z warunkami programu. Sprawdź czy spełniasz wymogi. 2. Skontaktuj się z doradcą rolnośrodowiskowym, który pomoże sporządzić plan rolnośrodowiskowy, który będziesz realizował następne 5 lat. We współpracy z doradcą ustal jakie pakiety możesz jeszcze realizować. 5. Od dnia 15 marca, roku w którym składasz wniosek o przyznanie pierwszej płatności, jesteś zobowiązany do realizacji zobowiązania rolnośrodowiskowego. 6. Decyzje administracyjne w sprawie przyznania pierwszej i kolejnych płatności wydaje kierownik Biura Powiatowego ARiMR w terminie od 1 października, roku w którym został złożony wniosek do 1 marca roku kolejnego. Płatność otrzymasz w terminie 12 miesięcy od złożenia wniosku. 7. W trakcie realizacji zobowiązania rolnośrodowiskowego jesteś zobowiązany do prowadzenia rejestru działalności rolniczej. Twoje działania, a co za tym idzie wpisy do rejestru, powinny być zgodne z założeniami planu rolnośrodowiskowego. 7. Gnojowica płynny nawóz zwierzęcy zawierający mieszaninę kału, moczu. Gnojówka - płynny nawóz zwierzęcy zawierający głownie przefermentowany mocz, zawiera głownie azot i potas. Kategoria agronomiczna gleby - miara zwięzłość gleby w czterech przedziałach. Kompleks przydatności rolniczej - grupuje gleby cechujące się zbliżonymi właściwości rolniczymi i mogące być podobnie użytkowane. Nawozy naturalne - odchody zwierzęce obornik, gnojówka, gnojowica, pomiot ptasi. Nawozy organiczne - nawozy wyprodukowane z substancji organicznej lub z mieszanin substancji organicznych. NPK azot, fosfor, potas, uproszczone nazewnictwo do celów nawozowych. Płodozmian - zmianowanie zaplanowane z góry na kilka lat i na wszystkich polach gospodarstwa, jednocześnie powiązane z całością produkcji tego gospodarstwa. Rotacja - zamknięty cykl następstwa roślin, który odpowiada liczbie lat, po której każda roślina wraca na to samo miejsce nazywamy rotacją. Wody gnojowe odcieki z pryzmy obornika. Zmianowanie - następstwo roślin po sobie uzasadnione przyrodniczo i gospodarczo. Zdjęcie 17. Element 3.Pobierz formularz wniosku i instrukcję wypełniania wniosku w biurze powiatowym ARiMR lub ze strony internetowej Agencji 9. Wypełnij starannie wniosek zgodnie z instrukcją. Dane podane we wniosku powinny być zgodne z danymi we wniosku o płatności obszarowe. ZACHOWAJ KOPIE OBYDWU WNIOSKÓW WRAZ Z ZAŁĄCZNIKAMI GRAFICZNYMI. 4. Złóż wniosek wraz z załącznikami odpowiednimi do zadeklarowanego pakietu (osobiście lub wyślij pocztą) we właściwym biurze powiatowym ARiMR w tym samym terminie, w którym składasz wniosek o przyznanie płatności bezpośrednich (w 2008 roku od dnia 15 marca do 15 maja). 9 www.arimr.gov.pl. 28 29

30 Biblioteczka programu rolnośrodowiskowego 2007-2013 8. http://www.arimr.gov.pl na stronie do pobrania: Formularz wniosku o przyznanie płatności rolnośrodowiskowej Instrukcja wypełniania wniosku Plan działalności rolnośrodowiskowej Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 lutego 2008 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Program rolnośrodowiskowy objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 PROGRAM ROLNOŚRODOWISKOWY 2007-2013 (pełny tekst) Rejestr działalności rolnośrodowiskowej Instrukcja wypełniania rejestru działalności rolnośrodowiskowej http://www.cdr.gov.pl http://www.iung.pulawy.pl http://www.minrol.gov.pl http://www.mos.gov.pl/ http://www.agro-info.org.pl 9. 1. Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego; Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi; Warszawa 2003 2. K. Boratyński (red) R. Czuba, T.Goraj Chemia rolnicza PWRiL 1988 r 3. K. Jończyk; Płodozmiany w rolnictwie ekologicznym; CDR Radom 2007 4. Materiały szkoleniowe 82/02; Upowszechnianie zasad dobrej praktyki rolniczej; IUNG Puławy 2002 5. M.Cichoń, L.Goraj, C.Hołdyński, i inni Poddstawy wdrażania programu rolno środowiskowego i zalesieniowego; Phare 2000; Warszawa 2003 6. Red.: I. Duer, M. Fotyma, A. Madej; Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej; Ministerstwo Rolnictwa i Ochrony Wsi, Ministerstwo Środowiska Warszawa 2002 7. Red. M. Fotyma; T. Jadczyszyn, J. Kowalczyk, W. Sroczyński; Zalecenia nawozowe dla gospodarstw korzystających z wyników badań zasobności gleb; IUNG Puławy, Zakład Żyznosci Gleb i Nawożenia; PWRiL Poznań 2003 Tabela 10. Plan nawożenia Działki Działka ewidenc. rolna oznaczenia z wniosku o płatność 135/1, 135/2, 136 symbol Azot N Fosfor P2O5 Potas K2O Powierzchnia Roślina uprawiana dawka potrzeby ogółem mineralne w tym organiczny zasobność dawka ogółem mineralne w tym organiczny zasobność dawka ogółem mineralne w tym organiczny do dwóch miejsc po przecinku 000,00 ha A1 3,21 nazwa rośliny mieszanki plonu głównego pszenica ozima b.duże duże średnie małe b.małe w kg/ha UWAGA 150 kg/ha GO 120 kg/ha TUZ w kg/ha podał łącznie według nawozy wyliczona, wydruku z naturalne i w kg/ha analiz organiczne y* Przykład zapisu w kg/ha łącznie nawozy naturalne i organiczne podać według wydruku z analizy* wyliczona, w kg/ha w kg/ha łącznie nawozy naturalne i organiczne średnie 115 115 0 wysoka 30 30 0 średnia 65 65 0 11 B1 1,60 ziemniaki niskie 135 10 125 niska 105 30 75 średnia 175 50 125 Tabela 11. Plan wapnowania Nazwa pola Powierzchnia (ha) Kategoria agronomiczna gleb (KAG) odczyn (ph) zasobność w magnez Wyliczenie potrzeb wapnowania potrzeby wapnowania zalecana dawka (CaO t/ha) dawka wapna (55% CaO) (t/ha) wapna na pole (t) 2009 ton Rok zastosowania 2010 ton 2011 ton 2012 ton 2013 ton A1 1,7 średnie 6,3 średnia organiczyć 0 0,0 0,0 3,5 B1 2,3 lekkie 4,4 niska konieczne 3,5 6,4 14,6 15* C1 3,5 organiczne TUZ 5,2 wysoka potrzebne 2,5 4,5 15,9 10 6 * wapno magnezowe łącznie potrzeby na 5 lat 34,5 W podanym w tabeli przykładzie największe problemy wynikną na Polu B. Nie ma sensu zastanawiać się nad racjonalnym nawożeniem dopóki nie ureguluje się odczynu. Stąd w pierwszym rzędzie na to pole powinno zostać użyte wapno. Pole to prawdopodobnie nie było dostatecznie nawożone nawozami naturalnymi, stąd tak silne zakwaszenie. 31

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Publikacja opracowana w Departamencie Płatności Bezpośrednich Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 - Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi ISBN 978-83-62164-36-3 32 34