Wybrane zagadnienia z ekonomiki i organizacji produkcji roślinnej Wykład 4

Transkrypt

1 Wybrane zagadnienia z ekonomiki i organizacji produkcji roślinnej Wykład 4 Dr hab. Andrzej Parzonko, prof. SGGW Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw, Wydział Nauk Ekonomicznych, SGGW

2 Plan wykładu: Czynniki determinujące strukturę zasiewów (upraw) w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym; Kalkulacje rolnicze jako narzędzie wspomagające decyzje dotyczące struktury, technologii i intensywności produkcji roślinnej w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym; Podstawowe informacje ekonomiczno-organizacyjne o wybranych gałęziach z działu produkcji roślinnej; Płodozmian jako pomocne narzędzie w planowaniu produkcji roślinnej w gospodarstwie rolniczym; Następstwo, zmianowanie, płodozmian cechy różnicujące; Etapy organizacji produkcji roślinnej i konstrukcji płodozmianu w przykładowym gospodarstwie zadanie Kryteria i ocena ekonomiczna konkurencyjnych rozwiązań organizacyjnych w produkcji roślinnej (ocena płodozmianów);

3 Rysunek 1. Organizacja przedsiębiorstwa (gospodarstwa) rolniczego Dział produkcyjny Produkcja roślinna jest pierwotnym działem produkcji rolniczej. Dostarcza pasze dla produkcji zwierzęcej oraz surowce dla przetwórstwa i przemysłu rolno-spożywczego. Sposób wyodrębnienia gałęzi i działalności produkcyjnych w dziale produkcji roślinnej Kryterium organizacyjne Kryterium ekonomiczne 1. Zboża (jare, ozime) 2. Okopowe 3. Oleiste 4. Motylkowe (grubonasienne, drobnonasienne) 5. Włókniste 6. Trawy (na nasiona, na pasze) 7. Specjalne 8. Rośliny na przyoranie 9. Inne 1. Zboża (konsumpcyjne, pastewne) 2. Ziemniaki 3. Przemysłowe (korzeniowe, oleiste, włókniste) 4. Motylkowe na nasiona 5. Trawy na nasiona 6. Pastewne (okopowe, kukurydza na kiszonkę, motylkowe na paszę, trawy na paszę) 7. Warzywa 8. Specjalne (tytoń, chmiel) 9. Rośliny na przyoranie 10. Inne (energetyczne, np.: wierzba energetyczna)

4 Jakie są podstawowe problemy związane z organizacją produkcji roślinnej w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym? 1 Co w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym uprawiać? Jaką technologię produkcji ; (uprawy) wybrać?; Jak intensywnie produkować (uprawiać rośliny)? Jak poukładać zasiewy roślin na poszczególnych polach?

5 Zagadnienie 1 Jakie czynniki mają wpływ na decyzje - Co w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym uprawiać?

6 CZYNNIKI LUDZKIE CZYNNIKI EKONOMICZNE Zasiewy (uprawy) CZYNNIKI PRZYRODNICZE CZYNNIKI ORGANIZACYJNE CZYNNIKI TECHNOLOGICZNE

7 CZYNNIKI PRZYRODNICZE czynniki wewnętrzne czynniki zewnętrzne stosunki wodne rzeźba terenu zróżnicowanie cech roślin uprawnych klimat gleba rozkład temperatur opady urodzajność gleby żyzność gleby rodzaj gleby okres wegetacji

8 CZYNNIKI ORGANIZACYJNE względnie stałe zmienne kierunek produkcji skala produkcji struktura produkcji system produkcji (ekologiczny, integrowany, konwencjonalny i inne) zasoby maszyn i dostępność usług sezonowość zapotrzebowan ia na siłę roboczą rozłóg gospodarstwa zasoby pracy powierzchnia gospodarstwa możliwość doboru odmian do warunków gospodarstw zasoby środków obrotowych poziom intensywności

9 CZYNNIKI TECHNOLOGICZNE (AGROTECHNICZNE) cechy roślin uprawnych uprawa gleby wpływ na strukturę gleby siew zacienienie długość okresu wegetacji zbiór wapnowanie nawożenie podatność roślin na intensyfikację system korzeniowy pielęgnacja roślin pracochłonność zapotrzebowanie roślin na składniki pokarmowe

10 CZYNNIK LUDZKI CELE PROWADZENIA PRODUKCJI ROŚLINNEJ czynniki wewnętrzne czynniki zewnętrzne zasoby pracy styl życia tradycje wiedza przyzwyczajenia umiejętności i osobowość rolnika

11 CZYNNIKI EKONOMICZNE czynniki wewnętrzne czynniki zewnętrzne zasoby finansowe gospodarstwa wyniki ekonomiczne i finansowe ceny i ich relacje rynki zaopatrzenia i zbytu infrastruktura zaludnienie odległość od aglomeracji sieć komunikacyjna przetwórstwo

12 Rysunek 2. Determinanty decyzji dotyczących struktury zasiewów w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym Uprawiane rośliny Wspólnym mianownikiem dla większości uwarunkowań jest: Racjonalność ekonomiczna

13 Zagadnienie 2 Kalkulacje rolnicze jako narzędzie wspomagające decyzje dotyczące sposobów racjonalności ekonomicznej planowanej dziłaności (kalkulacje cząstkowe, kalkulacje kompleksowe).

14 1. Co to są kalkulacje? Kalkulacje - rozważania liczbowe różnych możliwych zjawisk. Odpowiadają one na pytanie co by było jeśli postąpić tak lub inaczej, co by było jeśli podjąć taką lub inną decyzję. Kalkulacje stanowią narzędzie rachunku ekonomicznego i ułatwiają przewidywanie różnych wariantów rozwiązań organizacyjnych i ekonomicznych. Przeprowadza się je ze względu na ograniczoność zasobów w gospodarstwie rolniczym (ziemi, pracy, kapitału) [prof. S. Moszczeński] Kalkulacje działania zmierzające do ustalenia kosztu przedmiotu kalkulacji tzw. jednostki kalkulacyjnej [Rachunkowość zarządcza, pr. zb. pod red. G. Świderskiej]

15 kalkulacje Kalkulacje cząstkowe: Co produkować? Jak produkować? Ile produkować? Sposób ujęcia kosztów Kalkulacje niepełne: Bazujemy na kosztach bezpośrednich lub zmiennych? Zakres problem do rozwiązania Kalkulacja kompleksowa: Jak zorganizować produkcję w gospodarstwie? Jaki efekt ekonomiczny uzyskamy z całego gospodarstwa? Jaki majątek zaangażujemy w działalność rolniczą? Czy zachowamy zdolność płatniczą (przepływy śr. Pieniężnych) realizując określone działania inwestycyjne i produkcyjne? Kalkulacje pełne: Staramy się uchwycić koszty całkowite

16 KALKULACJE PEŁNE Charakterystyczną cechą kalkulacji pełnych jest to, że uwzględnia się w nich wszystkie elementy kosztów. Kryterium wyboru (np.: do ustalania struktury produkcji w gospodarstwie) stanowi różnica między wartością produkcji potencjalnie towarowej a kosztami całkowitymi poniesionymi na tą działalność; Przydatność pełnych kalkulacji kosztów, z uwagi na trudności w podziale kosztów pośrednich względnie stałych na poszczególne działalności jest ograniczona.

17 KALKULACJE NIEPEŁNE Kalkulacje niepełne charakteryzują się tym, że nie uwzględnia się w nich wszystkich elementów całkowitych kosztów produkcji, a tylko ich część (koszty bezpośrednie lub zmienne).

18 Nadwyżka bezpośrednia NADWYŻKA BEZPOŚREDNIA = WARTOŚĆ PRODUKCJI POTENCJALNIE TOWAROWEJ - KOSZTY BEZPOŚREDNIE

19 Nadwyżka brutto NADWYŻKA BRUTTO= WARTOŚĆ PRODUKCJI POTENCJALNIE TOWAROWEJ - KOSZTY ZMIENNE

20 Przykład kalkulacji Nadwyżki bezpośredniej Mazowiecki ODR

21 Przykład kalkulacji Nadwyżki bezpośredniej - IERiGŻ

22 RACHUNKI OPŁACALNOŚCI PRODUKCJI DLA DZIŁANOŚCI ROLNICZYCH Z WYKORZYSTANIEM ROZWIĄZAŃ NIEMIECKICH (KTBL)

23

24 Zagadnienie 3 Podstawowe informacje ekonomiczno-organizacyjne o wybranych gałęziach z działu produkcji roślinnej

25 Zboża: najbardziej powszechna grupa roślin o różnych wymaganiach glebowych, bardzo szerokie spektrum użyteczności pasza, żywność, surowiec, duża stabilność plonowania, mała pracochłonność zmechanizowanie, przedmiot ożywionego handlu międzynarodowego, uniwersalność zbóż akceptowana przez gospodarkę, w gospodarstwach stanowią ok % w strukturze zasiewów, wyparły ziemniaki z żywienia zwierząt,

26 Okopowe: zróżnicowane wymagania glebowe, silnie reagują na nawożenie organiczne, substancje organiczną i jej zawartość w glebie, wrażliwe na suszę, wilgotność, choroby, szkodniki, większa pracochłonność, ale z jednostki powierzchni dają więcej energii niż zboża, wykorzystywane jako pokarm dla ludzi i zwierząt (np. buraki, marchew, ziemniaki), stanowią ważną pozycję w gospodarstwie (uprawa na oborniku, nawożenie mineralne, duże zachwaszczenie i nakłady pracy), gdyż pozostawiają bardzo dobre stanowisko dla innych roślin, uprawa dość opłacalna (szczególnie buraków cukrowych), stanowią źródło paszy dla zwierząt liście, wysłodki,

27 Oleiste i włókniste: np.: rzepak, rzepik, len, konopie, zajmują niewielką powierzchnię 5 10%, ważne dla bilansu energetycznego tłuszcze, zapotrzebowanie na produkcję energii odnawialnej (głównie bioetanolu) spowodowało duże zapotrzebowanie na rzepak (nasiona), co skutkowało znacznym wzrostem cen i poprawą opłacalności produkcji

28 Motylkowe (grubo i drobnonasienne): duże zróżnicowanie wymagań glebowych, przeznaczane na pasze zawierają znaczne ilości pełnowartościowego białka (soja 40% białka, łubiny, koniczyna, lucerna), poziom produkcji ustabilizowany, nie ma odmian o dużym wzroście plonu, W ostatnich latach nastąpiła poprawa opłacalności uprawy roślin strączkowych na nasiona poprzez wprowadzenie specjalnych dopłat do ich produkcji,

29 Główne rośliny pastewne: kukurydza na kiszonkę, lucerna z trawami, mieszanki zbożowo strączkowe na kiszonkę (GPS), słonecznik pastewny, gorczyca poziom plonowania uzależniony od warunków wodnych, przeznaczenie głównie na pasze dla zwierząt przeżuwających oraz jako surowiec do biogazowni, kukurydza uprawiana na kiszonkę, ze względu na wysokie planowanie i znaczną zawartość energii, stała się podstawową paszą w żywieniu bydła na całym świecie (także w Polsce).

30 Zagadnienie 4 Płodozmian jako pomocne narzędzie w planowaniu produkcji roślinnej w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym

31 W produkcji roślinnej ważnym zagadnieniem ( z punku widzenia organizacji) jest: Kolejność uprawy poszczególnych roślin po sobie Poziom 1 Poziom 2 Następstwo roślin każde następowanie roślin po sobie. Może być dobre, obojętne, złe. To kryterium jest wyłącznie biologiczne (roślina roślinę). Zmianowanie następowanie roślin po sobie z uwzględnieniem środowiska przyrodniczego (roślina roślina, roślina środowisko). Poziom 3 Płodozmian jest to zmianowanie, uwzględniające warunki ekonomiczne i organizacyjne, przewidziane na kolejne lata. Jest on syntezą (łączy w sobie) wszystkich czynników wpływających na produkcją roślinną w danym gospodarstwie rolniczym.

32 Trzy podejścia do problemu Co w gospodarstwie uprawiać? Perspektywa prymitywna Uwzględniamy tylko następstwo roślin ( coś trzeba uprawiać ) Perspektywa często stosowana Uwzględniamy zmianowanie roślin tylko na rok (wymagania środowiskowe, agrotechniczne, ekonomiczne) Perspektywa porządkująca organizację produkcji roślinnej na kilka lat Uwzględniamy płodozmian (zmianowanie na wiele lat )

33 Przykłady następstwa, zmianowania Następstwo roślin Np. pole nr 1.: (1-y rok) pszenica ozima; (2-gi rok) pszenica ozima, - złe następstwo Np. pole nr 2.: (1-y rok) buraki cukrowe; (2-gi rok) pszenica jara, - dobre następstwo Zmianowanie roślin Pole nr 1: Rok 1 - Buraki cukrowe ++ Rok 2 Pszenica jara Rok 3 Łubin wąskolistny Rok 4 Pszenica ozima

34 Przykładowe płodozmiany I. Kompleks żytni: okopowe-33,3%; zboża-66,7% Pole\Lata A Ziemniaki++ Owies Żyto B Owies Żyto Ziemniaki++ C Żyto Ziemniaki++ Owies

35 II. Kompleks pszenny dobry: okopowe-20%;zboża- 40%;rzepak-20%; motylkowe-20% Pole\Lata A Bur.cukr.++ Jęczmień j. Rzepak Pszenica Bobik B Jęczmień j. Rzepak Pszenica Bobik Bur.cukr.++ C Rzepak Pszenica Bobik Bur.cukr.++ Jęczmień j. D Pszenica Bobik Bur.cukr.++ Jęczmień j. Rzepak E Bobik Bur.cukr.++ Jęczmień j. Rzepak Pszenica

36 Etapy konstrukcji płodozmianu w gospodarstwie rolniczym 1. Ustalamy zapotrzebowanie na pasze objętościowe dla utrzymywanych zwierząt w gospodarstwie i szacujemy niezbędną powierzchnię upraw do jej zaspokojenia. 2. Wydzielamy kompleksy glebowe w gospodarstwie. Kompleks glebowy stanowią grunty orne na których udają się te same rośliny, przy czym na całym kompleksie każda z nich daje zbliżone pod względem wielkości plony. 3. Dla każdego wydzielonego kompleksu glebowego układamy oddzielny płodozmian. Z organizacyjnego punktu widzenia, nie powinno być więcej niż 3 kompleksy glebowe w gospodarstwie. 4. Pola płodozmianowe w danym kompleksie glebowym muszą być zbliżonej wielkości. Rozwiązanie to pozwoli na względnie stałą produkcję w kolejnych latach. 5. Ustalamy rośliny możliwe do uprawy na danym kompleksie glebowym (uwzględniając omawiane wcześniej uwarunkowani)a i kolejność ich uprawy (zmianowanie).

37 Przykład ćwiczeniowy

38

39 Od czego zaczynamy? Wydzielamy kompleksy glebowe.

40 Kompleks 1 Łączna powierzchnia =7,5 ha Kompleks 1 Łączna powierzchnia = 3,5 ha Kompleks 1 Łączna powierzchnia = 6,5 ha Kompleks 1 Łączna powierzchnia = 5,7 ha Kompleks 1 Łączna powierzchnia =11,7

41 Nowy podział roślinopól?

42 2,75 ha 2,75 ha 2,00 ha 0,75 ha 2,75 ha 3,25 ha 3,25 ha 2, 9 3 h a 2, 9 3 h a 2, 9 3 h a 2, 9 3 h a 2,85 ha 2,85 ha

43 Przyrodnicza ocena płodozmianu Zgodnie z zasadami stosowania dobrych praktyk rolniczych należy sporządzać bilans substancji organicznej z wykorzystaniem współczynników reprodukcji i degradacji.

44 Współczynniki reprodukcji i degradacji glebowej substancji organicznej Roślina lub nawóz Jednostka Współczynniki reprodukcji (+) lub degradacji (-) dla organiczny gleb lekkich średnich ciężkich czarnych ziem Okopowe 1 ha -1,26-1,40-1,54-1,02 Kukurydza 1 ha -1,12-1,15-1,22-0,91 Zboża, oleiste 1 ha -0,49-0,53-0,56-0,38 Strączkowe 1 ha +0,32 +0,35 +0,38 +0,38 Trawy w polu 1 ha +0,95 +1,05 +1,16 +1,16 Motylkowe, mieszanki 1 ha +1,89 +1,96 +2,10 +2,10 Obornik 1 t +0,070 Gnojowica 1 t +0,026 Słoma 1 t +0,180 Źródło: Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. MRiRW, Warszawa, 2012.

45 Ekonomiczna ocena płodozmianu W warunkach gospodarki rynkowej oraz przy istnieniu nakładów ograniczających skutki błędów w stosowanym następstwie roślin (odmiany, pestycydy, nawozy mineralne) nabierają znaczenia metody pozwalające na ekonomiczną ocenę stopnia dobroci poszczególnych działalności, płodozmianów oraz struktury zasiewów.

46 Ekonomiczna ocena płodozmianu 1). Maksymalizacja sumy nadwyżek bezpośrednich (brutto) gdy przedsiębiorstwo znajduje się w korzystnej sytuacji ekonomicznej, ma utrwaloną sytuację na rynku (podstawowy cel gospodarowania to osiągnięcie jak najwyższego wyniku finansowego),

47 Ekonomiczna ocena płodozmianu (c.d.) 2). Minimalizacja poziomu nakładów środków obrotowych na produkcję roślinną lub maksymalizacja relacji nadwyżki bezpośredniej do kosztów zmiennych gdy gospodarstwo charakteryzuje niedobór środków pieniężnych na działalność bieżącą (cel to jak najlepsze wykorzystanie czynnika znajdującego się w minimum),

48 Ekonomiczna ocena płodozmianu (c.d.) 3). Minimalizacja nakładów kapitałowych na inwestycje w środki trwałe lub maksymalizacja efektów z ponoszonych kosztów zmiennych gdy gospodarstwo jest na etapie powstawania lub posiada niskie zasoby kapitałowe

49 Ekonomiczna ocena płodozmianu (c.d.) 4). Maksymalizacja dopłat bezpośrednich gdy dysponuje małymi zasobami pracy ludzkiej i nie chce ryzykować.

50 Zadanie 1. Oceń, pod kątem ekonomicznym (maksymalizacji nadwyżki bezpośredniej) możliwe do realizacji dwa konkurencyjne płodozmiany w gospodarstwie użytkującym 80 ha GO, o przeciętnym wskaźniku bonitacji 1,2: płodozmian A z następującymi uprawami: buraki cukrowe - pszenica ozima kukurydza na ziarno; płodozmian B z następującymi uprawami: rzepak ozimy - pszenica ozima łubin - jęczmień jary. Rozwiązanie plik Excel

51 Dziękuję za uwagę