ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE OM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 321-330 JAN PABIN, SANISŁAW W ŁODEK, ANDRZEJ BISKUPSKI OCENA PRZYDANOŚCI NIEKÓRYCH SPOSOBÓW ROLNICZEJ REKULYWACJI ODŁOGÓW USABILIY ASSESSMEN OF SELECED FALLOW RESORAION ECHNIQUES Zakład echnik Uprawy Roli i N awożenia IUNG, Jelcz-Laskow ice Abstract: he investigation was carried out to determine the influence of application of differentiated tillage systems and straw management on some physical properties of fallow restoration sandy soil and yields of winter rye grown in monoculture. Restoration of fallow sandy soil, both in conditions of removing and remaining straw, for agricultural production (rye monoculture) proved zero and simplified ploughless tillage to be less suitable for that purpose than traditional plough cultivation. Under actual soil-climatic conditions the negative effect of tillage sim plifications was expressed by increased soil density and compactness as well as water balance unfavourable to plants. Słowa kluczowe: odłóg, techniki uprawowe, właściwości fizyczne, gleba piaskowa, monokultura żyta ozimego. Key words: fallow, tillage techniques, physical properties, sandy soil, monoculture of winter rye. WSĘP W Polsce w roku 2001 ok. 2,9 min ha gruntów ornych było odłogowanych [Rocznik Statystyczny 2002]. Po wstąpieniu naszego kraju do Unii Europejskiej i ustabilizowaniu się gospodarki rolnej znaczna część tych gruntów będzie przywracana do produkcji typowo rolniczej lub specjalnej pod warunkiem, że będą one opłacalne. Do poprawienia opłacalności, między innymi, może przyczynić się zastosowanie odpowiedniej techniki uprawowej. anim sposobem uprawy w krajach o unormowanej gospodarce rolnej jest uprawa zerowa oparta tylko na chemicznym zwalczaniu chwastów i siewie nasion specjalnym siewnikiem do bezpośredniego siewu [Hemanz i in. 1995, Vilde 1999]. Zastosowanie takiego systemu do rekultywacji odłogu, a następnie do uprawy żyta ozimego na glebach lekkich może stwarzać szansę poprawienia opłacalności rolniczego użytkowania tych gleb, zwłaszcza w warunkach monokultury z pożniwnym pozostawianiem słomy w postaci sieczki na polu. Nie rozpoznane sąjednak konsekwencje środowiskowe i produkcyjne stosowania takiej techniki uprawowej w naszych warunkach glebowo-klimatycznych.
322 J. Pabin, S. Włodek, A. Biskupski Celem pracy było określenie wpływu stosowania uprawy tradycyjnej, uproszczonej i zerowej do przywracania odłogowanej gleby lekkiej pod uprawę żyta ozimego w monokulturze, przy zróżnicowanych sposobach zagospodarowania słomy, na niektóre właściw ości fizyczne gleby, zachwaszczenie i plonowanie roślin. MEODYKA Doświadczenie ( 1997-1999) zlokalizowano w Stacji Doświadczalnej IUNG w Jelczu- Laskowicach na glebie płowej, od kilku lat odłogowanej, wytworzonej z piasku słabo gliniastego o niskiej zawartości próchnicy (0,70% С ) i bardzo kwaśnym odczynie (ph w KC1 = 4,2). Natomiast zawartość fosforu (10 mg/100 g gleby) i potasu (11,4 m g/100 g gleby) w glebie była wysoka. W doświadczeniu porównywano dwa czynniki. Pierwszym z nich były sposoby zagospodarowania słomy: słoma zbierana z pola i pozostawiana na polu w postaci sieczki. Drugim natom iast były systemy uprawy roli: uprawa tradycyjna () - składająca się: z uprawy pożniwnej wykonanej agregatem do uprawy pożniwnej (kultywator o sztywnych łapach, brona talerzowa, wał strunowy), orki przedsiewnej (0-25 cm) i uprawy przedsiewnej (brona ciężka i lekka); uprawa uproszczona - bezpłużna (U) - w ykonana agregatem do upraw y pożniwnej (10-15 cm) i uprawa zerowa (Z) - bezuprawowa, oparta na chemicznym zwalczaniu chwastów i siewie ziarna w niespulchniną glebę siewnikiem z redlicami tarczowymi. W pierwszym i drugim roku w doświadczeniu uprawiano żyto odmiany Dańkowskie Złote, a w trzecim roku odmianę Motto. Corocznie stosowano nawożenie mineralne w ilości: 96 kg N, 60 kg P20 5 i 90 kg K20 na ha. Po sprzęcie żyta w 1998 całe pole pod doświadczenie wapnowano wapnem m agnezowym (50% CaO+M go) w ilości 4 1/ ha. W uprawie zerowej stosowano tylko chemiczną walkę z chwastami, natomiast w uproszczonej i tradycyjnej chwasty niszczono mechanicznymi zabiegami uprawowymi, a w przypadkach, kiedy było to niemożliwe, stosowano także herbicydy. W trakcie wegetacji w trzecim roku ( 1999) trwania doświadczenia w dniach 5 maja i 23 czerwca oznaczono gęstość, wilgotność i zwięzłość gleby w dwóch powtórzeniach każdego obiektu w 5 replikacjach. Wilgotność i gęstość oznaczano cylinderkami o pojemności 100 cm 3, a zwięzłość sondą uderzeniową o masie ciężarka 2,17 kg i stożkowym czujniku, którego kąt wierzchołkowy wynosił 30. W okresie prowadzenia badań (tab. 1), w maju, w sezonach wegetacyjnych 1997/ 1998 i 1998/1999 wystąpiły susze wiosenne, natomiast sezon wegetacyjny 1996/1997 cechował się nadmiernym zimnem w grudniu i styczniu oraz w kwietniu, i ponad przeciętną (z wielolecia) ilością opadów w lipcu. Plony ziarna i wyniki oznaczeń właściw ości fizycznych gleby opracow ano statystyczne posługując się programem komputerowym Anovan. Zależności korelacyjne między właściwościami glebowymi i plonami ziarna obliczono stosując program kom puterowy Statgraphics.
O cena p rzyd a tn o ści niektórych sposobów rolniczej rekultyw acji odłogów 323 ABELA 1. Średnia miesięczna i roczna temperatura powietrza () w C oraz miesięczne i roczne sumy opadów (O) w mm w Jelczu-Laskowicach ABLE 1. Month and year mean temperature of air () in C and monthly and yearly sums of rainfall (O) in mm at Jelcz-Laskowice Miesiąc - Month VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII 1996/1997 Wartość roczna Annual value 0 18,0 29,8 10,6 62,9 9,9 36,3 5,8 17,4-5,2 10,6-4,9 8,2 2,6 30,1 3,6 27,2 5,6 33,7 13,9 54,2 17,3 50,1 17,9 8,0 224,0 584,5 1997/1998 0 18,8 49,9 13,3 26,5 7,0 48,9 2,9 34,4 1,1 32,8 1,3 41,1 4,1 22,9 2,8 40,8 10,4 46,0 14.6 27.6 8,0 91,6 18,2 9,4 117,2 579,7 1998/1999 0 17,4 41,6 13,3 26,5 7,1 48,9 2,9 34,4 1,1 32,8 1,1 21,6 0,5! 5,0 49,4 57,7 9,6 56,4 14,0 35,6 16,6 79,1 19,9 183,6 9,0 667,6 1961-1990 o 17.3 93.4 13,5 85,9 8,9 51,0 3,9 41,1 0,1 37,7-1,8 27,7-0,6 19,6 3,2 22,5 8,1 26,5 13,2 42,0 16.5 17,8 70.5 84,2 8,3 602,1 OMÓWIENIE WYNIKÓW I DYSKUSJA Z danych zestawionych w tabeli 2 wynika, że wilgotność gleby była istotnie wyższa na uprawie tradycyjnej () zarówno w warunkach z pozostawianą, jak i usuwaną z poletek słomą, lecz tylko przy wyższym poziomie uwilgotnienia (II termin). O wyższej retencyjności gleby po uprawie tradycyjnej niż zerowej informują także: Dzienia i in. [1995], Mazzoncini i in. [1998], ebrugge i During [1999], Woźnica i in.[ 1995]. Słoma pozostawiana na poletkach wpływała istotnie ujemnie na zawartość wody zarówno w I, jak i w II terminie pomiarowym. Negatywny wpływ obecności słomy na poletkach współdziałał ze stosowanymi technikami uprawowymi, co głównie można zauważyć w oddziaływaniu na wilgotność gleby w wariancie uproszczonym (U) i zerowym (Z). Na poletkach bez słomy istotnie wyższą wilgotność miała gleba w uprawie zerowej niż uproszczonej, natomiast z pozostawianą słomą nie było między tymi obiektami istotnych różnic. Można, zatem stwierdzić, że pozostawianie słomy pogłębiło niekorzystny efekt ograniczenia zdolności retencyjnych wody w glebie na obiekcie bez uprawy (Z). Wynikać to może, do pewnego stopnia, z odrębności funkcji, jakie spełnia słoma w poszczególnych technikach uprawowych. W przypadku uprawy tradycyjnej () słoma jest przyorywana i do m om entu całkowitego rozkładu tworzy do pewnego stopnia izolujące przewar-
324 J. Pabin, S. Włodek, A. Biskupski ABELA 2. Wpływ różnych sposobów uprawy roli na wilgotność gleby (% suchej masy) w 3 roku po odłogowaniu ABLE 2. Effect of different tillage modes on soil water content (% soil dry matter) in 3 year after fallowing Słoma Straw Upra ermin oznaczeń - Sampling date wa illage I (1999.05.05) 11 (1999.06.23) Warstwa - Layer (cm) Usunięta Harvested j* U Z 7,6 8,3 8,0 8,8 10,8 10,6 9.6 10.6 10,8 8.7 9,9 9.8 19,0 16,2 16,6 15.8 14.8 15,4 14,1 12,6 13,6 16,3 14,5 15,2 Średnia - 8,0 10,1 10,3 9,5 17,3 15,3 13,4 15,3 Zostawiona Left U z 6,7 7,6 7,0 9,6 10,2 9,4 10,1 10,4 8,8 8,8 9.4 8.4 17,4 15,9 15,2 15,1 13,0 13,8 12,2 10,6 9,6 14.9 13,2 12.9 Średnia - 7,1 9,7 9,8 8,9 14,0 14,0 10,8 13,7 Średnia u z 7,2 8,0 7,5 9,2 10,5 10,0 9.8 10,5 9.8 8.7 9.7 9,1 18,2 16,0 15,9 15,4 13,8 14,6 13,2 11,6 11,6 15,6 13,8 14,0 Średnia - 7,6 9,9 10,0 9,2 16,8 14,6 12,1 14,5 n i r «,o5, - l s d (üü51: słoma (s) - straw uprawa (u) - tillage j głębokość (g) - depth interakcja - interaction (s Xu) 0,72 0,49 ** r.n 0,59 0,40 0,75 0,69 * - tradycyjna - traditional, U - uproszczona - simplified, Z - zerowa zero ** - różnica nieistotna - insignificant difference stwienia międzyskibowe, które pochłaniają część wody opadowej kosztem niższego uwilgotnienia gleby znajdującej się między słomiastymi przewarstwieniami. W uprawie uproszczonej (U) sieczka jest mieszana z powierzchniową warstwą roli (0-10 cm) i do chwili całkowitego rozkładu słoma chłonie wodę podobnie jak w przypadku jej przyorywania i podobnymi konsekwencjami dla pozostałej części masy glebowej. W uprawie zerowej (Z) resztki pożniwne i słoma w postaci sieczki pozostają na powierzchni, spełniając korzystną rolę mulczu osłabiającego intensywność parowania wody z powierzchni gleby [Sharratt 1998, Singh Baldev i in. 1998, Sow i in. 1997] Wydaje się jednak, że oprócz takiego działania pozostaw iana na powierzchni sieczka ze słomy
Ocena p rzyd a tn o ści niektórych sposobów rolniczej rekultyw acji odłogów 325 ABELA 3. Wpływ różnych sposobów uprawy roli na gęstość gleby (g cm-3) w 3 roku po odłogowaniu ABLE 3. Effect of different tillage modes on soil bulk density (g cm 3) in 3 year after following Sfoma Straw Uprawa illage ermin oznaczeń - Sampling date I (1999.05.05) II (1999.06.23) Warstwa - Layer (cm) Usunięta * 1,30 1,44 1,45 1,40 1,26 1,45 1,47 1,39 Harvested U 1,17 1,43 1,48 1,36 1,40 1,48 1,51 1,46 Z 1,23 1,44 1,50 1,39 1,43 1,46 1,46 1,45 Średnia - 1,23 1,44 1,48 1,38 1,36 1,46 1,48 1,43 Zostawiona 1,28 1,46 1,50 1,41 1,29 1,41 1,51 1,40 Left u 1,32 1,48 1,50 1,43 1,40 1,55 1,54 1,50 z 1,33 1,47 1,48 1,43 1,46 1,46 1,52 1,48 Średnia - 1,31 1,47 1,49 1,42 1,38 1,47 1,52 1,46 Średnia- 1,29 1,45 1,48 1,40 1,28 1,43 1,49 1,40 u 1,24 1,46 1,49 1,40 1,40 1,52 1,52 1,48 z 1,28 1,46 1,49 1,40 1,44 1,46 1,49 1,46 Średnia - 1,27 1,46 1,49 1,40 1,37 1,47 1,50 1,31 ^ ^ ( 0, 0 5 ) ^ ^ ( 0, 0 5 ) sfoma (s) - straw uprawa (u) - tillage głębokość (g) - depth interakcja - interaction: (u x g) 0,031 r.n 0,022 0,028 0,041 *) Objaśnienia jak w tabeli 2. - Explanations as in able 2. może także pochłaniać część wody opadowej i nie dopuszczać jej do gleby znajdującej się pod słomą. akie zjawisko może wpływać negatywnie na wegetację roślin, szczególnie w warunkach częstego występowania stosunkowo niskich opadów. Warto również zauważyć, że rozmieszczenie wilgotności w profilu warstwy uprawnej układało się w pierwszym terminie pomiarowym typowo dla warunków wysychania, a w drugim dla nawilżania, w obu przypadkach różnice były istotne. Znamienne sąjednak wyniki w drugim terminie pomiarowym, wykonane w następnym dniu po obfitych opadach deszczu (19,8 mm), wykazujące tendencję do większej zdolności retencyjnej wody na glebie znajdującej się w uprawie tradycyjnej () niż w przypadku pozostałych sposobów uprawy zarówno w wariancie ze słomą usuwaną, jak i pozostaw ianą po żniwach na polu.
326 J. Pcibin, S. Włodek, A. Biskupski ABELA 4. Wpływ różnych sposobów uprawy roli na zwięzłość gleby (MPa) w 3 roku po od łogowaniu ABLE 4. Effect of different tillage modes on soil penetration resistance (MPa) in 3 year after fallowing Słoma Straw Uprawa illage ermin oznaczeń - Sampling date I (1999.05.05) 11 (1999.06.23) Warstwa - Layer (cm) Usunięta у* 0,96 2,26 4,46 2,56 0,28 1,39 3,02 1,56 Harvested U 0,62 2,76 5,92 3,10 0,80 2,84 6,13 3,26 Z 1,03 3,16 6,23 3,47 1,04 3,09 5,86 3,33 i Średnia - 0,87 2,73 5,54 3,04 0,71 2,44 5,00 2,72 Zostawiona 1,03 3,26 6,40 3,56 0,47 1,54 4,88 2,30 Left U 1,4 3,82 6,68 3,97 1,00 2,84 6,50 3,45 z 1,47 4,02 7,56 4,35 1,06 2,78 5,56 3,13 Średnia - 1,31 3,70 6,88 3,96 0,84 2,39 5,65 0,87 Średnia 1,00 2,76 5,43 3,06 0,38 1,46 3,95 1,93 j u 1,02 3,29 6,30 3,54 0,90 2,84 6,32 3,35 1 z 1. - 1,25 3,59 6,90 3,91 1,05 2,94 5,71 3,23 Średnia - 1,09 3,21 6,21 3,50 0,78 2,41 5,33 2,84 nir (1, 51- l s d (01)51 słoma (s) - straw uprawa (u) - tillage głębokość (g) - depth interakcja - interaction:! 0,76 *) - Objaśnienia jak w tabeli 2. - Explanations as in able 2 0,87 0,73 Zestawione w tabeli 3 wyniki oznaczeń gęstości gleby świadczą o tym, że w I terminie pomiarowym ani zróżnicowane sposoby uprawy (, U, Z), ani gospodarowanie słomą nie wpłynęły na stan zagęszczenia gleby. Ujawnił się natomiast wpływ głębokości: najm niejszą gęstością cechowała się gleba w warstwie 0-5 cm i było to istotne w porównaniu z obu głębiej zalegającymi warstwami. Potwierdza się zatem znaczenie nacisku warstwy stropowej w procesie osiadania gleby. Odnosi się to także do oznaczeń gęstości gleby wykonanych w II terminie pomiarowym. Ponadto w tym terminie istotnie na gęstość gleby wpłynęły sposoby uprawy. Najbardziej spulchnioną rolę w porównaniu z pozostałymi stwierdzano po uprawie tradycyjnej (), płużnej. Współdziałanie efektów uprawy i głębokości występowania porównywanych warstw gleby było także istotne.
Ocena przydatności niektórych sposobów rolniczej rekultywacji odłogów 327 Najsilniej spulchnioną była gleba po upraw ie tradycyjnej () w warstwie 0-5 i 10-15 cm, ale w głębiej zalegającej (20-25 cm), efekt ten nie był już tak przekonujący, ponieważ takie samo zagęszczenie m iała gleba w uprawie zerowej. rudno jednak przesądzać na podstawie tej obserwacji, czy w a runki wzrostu korzeni na głębokości 20-25 cm były jednakowe przy uprawie tradycyjnej () i zerowej (Z), ponieważ odgrywa tu również istotną rolę aktualne uwilgotnienie tej warstwy. Osta-tecznego rozstrzygnięcia wspom-nianej wątpliwości dostarczają wyniki zwięzłości zestawione w tabeli 4, z których wynika jednoznacznie, że średnia zw ięzłość gleby na głębokości 20-25 cm była znacząco wyższa po uprawie zerowej (Z) niż po uprawie tradycyjnej, mimo że gęstość gleby, jak już w spomniano, w obu rozpatrywanych warstwach była jednakowa. M ożna zatem sądzić, że w uprawie uproszonej (U) i zerowej (Z) na głębokości 20-25 cm wzrost korzeni był znacznie utrudniony w ABELA 5. Wpływ rożnych sposobow uprawy roli na plon ziarna żyta ozimego (dt ha ') w latach 1997-1999 ABLE 5. Effect of different tillage modes on winter rye grain yield (t ha ') in 1997-1999 Sfoma Straw Uprawa illage R ok- Year 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 Usunięta j* 9, 9 2 5, 5 4 0, 2 2 5, 2 Harvested U 8, 7 2 4, 8 2 9, 0 2 0, 8 Z 8, 6 1 4, 5 3 2, 4 1 8, 5 Średnia - 9, 1 2 1, 6 3 3, 9 2 1, 5 Zostawiona 9, 0 3 0, 6 3 7, 8 2 5, 8 Left u 8, 5 1 9, 8 2 9, 8 1 9, 4 z 8, 4 1 4, 6 2 6, 2 1 6, 4 Średnia - 8, 6 2 1, 7 3 1, 3 2 0, 5 Średnia 9, 4 2 8, 0 3 9, 0 2 5, 5 и 8, 6 2 2, 3 2 9, 4 2 0, 1 z 8, 5 1 4, 6 2 9, 3 1 7, 4 Średnia - 8, 8 2 1, 6 3 2, 6 2 1, 0 ^^(0,05) L^(0,05)* stoma (s) - straw uprawa (u) - tillage 6, 3 1 6, 2 2 2, 9 5 lata ( 1 ) - years interakcja - interaction (lxu) 2, 3 2 4, 3 8 i Średnia I *) Objaśnienia jak w tabeli 2. Explanations as in able 2 porównaniu z warunkami napotykanymi w glebie uprawianej tradycyjnie (). Odnosi się to także (przy statystycznym potwierdzeniu istotności) do całej analizowanej warstwy, co obrazują wyniki z II terminu pomiarowego przedstawione w tabeli 4. Przytoczone w tabeli 4 wyniki wskazują również na istotne zróżnicowanie zwięzłości gleby między analizowanymi warstwami zarówno w I, jak i II terminie pomiarowym. Nie odnotowano jednak istotności współdziałania między analizowanymi czynnikami doświadczenia. Z danych przedstawionych w tabeli 5. wynika, że w pierwszym roku (1996/1997) zagospodarowanie gleby odłogowanej uzyskano bardzo niskie plony na każdym porównyw anym wariancie uprawowym. W drugim roku (1997/1998) były one już znacznie wyższe i zróżnicowane ze względu na uprawę. Istotnie niższe plony były na na poletkach z siewem bezpośrednim w w porównaniu z plonam i przy uprawie zarówno płużnej, jak i minimalnej. Dalsza progresja plonów wystąpiła w trzecim roku
328 J. Pabin, S. Włodek, A. Biskupski ABELA 6. Wpływ różnych sposobów uprawy roli na a an/ ajw y zszy> zachwaszczenie żyta ozimego (%) w latach 1997-1999 potw ierdzony statystycznie ABLE 6. Effect of different tillage modes on infestation of p lo n u zy sk ano Z p o le te k winter rye (%) in 1997-1999 u p ra w ian y ch sy stem em Słoma Straw Uprawa illage Rok - Year 1997 1998 1999 Średnia Usunięta у* 78,0 23,5 27,5 43,0 Harvested U 60,5 17,5 19,0 32,3 1 Z 67,5 29,5 17,5 38,2 Średnia - 68,7 23,5 21,3 37,8 Zostawiona 67,0 34,5 29,5 43,7 Left u 62,0 25,5 17,5 35,0 z 60,0 22,0 23,0 35,0 Średnia - 63,0 27,3 23,3 37,9 Średnia 72,5 29,0 28,5 43,4 u 61,2 21,5 18,2 33,6 z 63,8 25,8 20,2 36,6 Średnia - 65,8 25,4 22,3 37,9 *) Objaśnienia jak w tabeli 2. - Explanations as in able 2 p łu żn y m. N a p o le tk a c h upraw ianych bezpłużnie w sposób uproszczony i z siewem bezpośrednim uzyskano rów nież plon znacznie wyższy niż w poprzednim roku (1997/ 1998), lecz nie był on istotnie zróżnicowany między w ariantami uprawy. Przeciętnie za okres trzech lat plony ziarna żyta były istotnie zróżnicowane ze względu na stosowane sposoby uprawy. Dzięki uprawie płużnej otrzymane plony były istotnie najw yższe w z e stawieniu z pozostałym i obiektam i upraw ow ym i. O bniżki plonów na obiektach o uproszczonej uprawie stanowiły 2 1-32% zbiorów uzyskanych przy uprawie tradycyjnej (płużnej). Pozostawianie na polu słomy w postaci sieczki lub zbieranie jej z pola nie przyniosło żadnych istotnych różnic w plonach ziarna żyta we wszystkich stosowanych systemach uprawowych. Jedynie w roku 1998/1999 wystąpiła tendencja do niższego plonowania na poletkach z pozostawioną słomą, zwłaszcza przy stosowaniu siewu bezpośredniego. Zjawisko to może wynikać z niewłaściwego umieszczenia ziarna w glebie w czasie siewu siewnikiem z redlicami tarczowymi. W takich warunkach zdarza się bowiem dość często, że wysiane ziarno znajduje się na warstwie nierozłożonej słomy wciśniętej do gleby przez wspom nianą redlicę siewnika. Nie zapewnia to ziarnu odpowiednich warunków do kiełkowania i wschodów, a w konsekwencji - rozwoju i plonowania roślin. Podobne obserwacje poczynili także inni autorzy [Linke 1998]. Duże zróżnicowanie poziomu plonowania ziarna w poszczególnych latach jest silnie związane ze stanem zachwaszczenia roślin w doświadczeniu (tab. 6). Największa ilość chwastów wystąpiła na poletkach w pierwszym roku i wtedy także plony żyta były najniższe. W następnych latach, tj. w drugim i trzecim roku, zachwaszczenie znacznie zmniejszyło się a plony radykalnie wzrosły. Niemniej w ostatnim roku [1999] istotne zmniejszenie plonów na poletkach uprawianych sposobami uproszczonymi nie można wiązać tylko z zachwaszczeniem, bo na wspomnianych obiektach było ono niższe niż na uprawie płużnej.
Ocena p rzyd a tn o ści niektórych sposobów rolniczej rekultyw acji odłogów 329 Pewne wyjaśnienie tych obniżek można przypisać właściwościom fizycznym, które zmieniły się pod wpływem stosowania uproszczonych sposobów uprawy. O negatywnym wpływie zwiększania zwięzłości gleby na plonowanie żyta może świadczyć uzyskany dla wyników z 1999 r., następujący związek korelacyjny: y = 39,55-2,39z2; R2 = 0,2597 ( 1) gdzie: y - plon ziarna żyta [dt ha-1], w zakresie: 2 5,6 ^ 8,5 ; z2 - zwięzłość gleby w warstwie 20-25 cm [MPa], w zakresie: 1,08-4,81. W pływ zwięzłości jest tu stosunkowo nieduży, bo obejmuje ok. 26% zmienności plonowania, jednak jest on istotny. Znaczenie zarówno gęstości, jak i zwięzłości dla wegetacji roślin jest silnie związane z wilgotnością gleby. W analizowanym roku, w maju wystąpiła susza, na skutek czego rośliny cierpiały na brak wody, a ponadto najprawdopodobniej gęstość i zwięzłość gleby weszły w stan krytyczny, co mogło wpłynąć negatywnie na wegetację i poziom plonow ania żyta. W 1999 r. uzyskanie wyższych plonów na poletkach uprawianych tradycyjnie (uprawa płużna) wiąże się także z korzystniejszą gospodarką wodną występującą na tej uprawie. Potwierdzeniem takiej relacji jest dodatnia zależność wielkości plonów ziarna żyta od w ilgotności gleby: y = -8,03 + 2,49w, ; R2 = 0,5483 (2) gdzie: y - plon ziarna żyta [dt- ha-1], w zakresie: 25,6-48,5; w - w ilgotność gleby w warstwie 10-15 cm [% s.m.], w zakresie: 14,1-21,7. W roku 1999 uzyskano także następującą relację opisującą kształtowanie się wilgotności w zależności od gęstości gleby: w, = 40,42-17,23g,; R2 = 0,5084; (3) gdzie: w, - wilgotność gleby [% s.m.] w warstwie 0-5 cm, zakres: 6,0-11,3; gj - gęstość gleby [g cm 3] w warstwie 0-5 cm, zakres: 1,07-142. Z przedstawionych równań wynika bezpośredni dobroczynny efekt spulchniania gleby dla plonowania żyta oraz pośredni przez usprawnienie gospodarki wodnej gleby. Stanowi to, w danych warunkach glebowo-klim atycznych, jeszcze jeden dowód przemawiający za tym, że gleba spulchniona w warstwie ornej gromadzi w ujęciu dynam icznym więcej wody niż gleba zagęszczona. WNIOSKI 1. Przywracanie gleb odłogowanych, piaskowych do produkcji rolniczej (monokultura żyta) w warunkach zarówno zbierania słomy z pola, jak również pozostawiania jej w postaci sieczki, wykazało gorszą przydatność do tego celu uprawy zerowej i uproszczonej, bezpłużnej niż uprawy tradycyjnej (płużnej). W badanych w arunkach gle-
330 J. Pabin, S. Włodek, A. Biskupski bowo-klim atycznych negatywny efekt stosowanych uproszczeń w uprawie roli w y rażał się wzrostem gęstości i zwięzłości gleby oraz niekorzystną dla roślin gospodarką wodną. 2. Zachwaszczenie tylko w pierwszym roku po zlikwidowaniu odłogu było czynnikiem limitującym poziom plonowania ziarna żyta na wszystkich systemach uprawy. W następnych dwóch latach chemiczne zwalczanie chwastów stosowane w wariantach uproszczonej uprawy roli było bardziej skuteczne od efektów uzyskiwanych przy stosowaniu uprawy płużnej. LIERAURA DZIENIA S., PISKIER., WERESZCZAKA J. 1995: Wpływ roślin mulczujących na wybrane właściwości fizyczne gleby po zastosowaniu siewu bezpośredniego bobiku. Konf. Nauk.: Siew bezpośredni w teorii i praktyce Szczecin - Barzkowice: 57-61 GŁÓWNY URZĄD SAYSYCZNY, 2002: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, 2002: 762 HERNANZ J.L., GIRON V.S., CERISOLA C. 1995: Long-term energy use and economic evaluation of three tillage systems for cereal and legume production in central Spain. Soil illage Res. 35: 183-198. LINKE С. 1998: Direktsaat - eine Bestansaufnahme unter besonderer Berücksichtigung technischer, agronomischer und ökonomischer Aspekte. Dissertation zur Erlangung des Grades eines Doktors. Hohenheim: 5-482. MALICKI L., PODSAWKA-CHMIELEWSKA E. 1999: Wpływ systemu uprawy roli na wilgotność wierzchniej warstwy rędziny. Fol. Univ. Agric. Stetin. 195, Agricultura (74): 15-23. MAZZONCINI M., LORENZI R., RISALII R., SORCE C., GINANNI M., CURADI M., PINI R. 1998: Diclofop-methyl dissipation in clay soil under different tillage systems in central Italy. Soil ill. Res. 46: 241-250. PABIN J., WŁODEK S. 1986: Wpływ zagęszczenia gleby lekkiej na niektóre właściwości fizyczne oraz na plonowanie peluszki i jęczmienia jarego. I. Dynamika wody użytecznej w glebie a plony roślin. Pam. Pul. 8 8 : 71-85. SHARRA B.S. 1998: Barley yield and evapotranspiratin governed by tillage practices in interior Alaska. Soil ill. Res. 46: 225-229. SINGH BALDEV, CHANASYK D.S., MC GILL W.B. 1998: Soil water regime under barley with long-term tillage-residue systems. Soil ill. Res. 45: 59-74. SOW A.A., HOSSNER L.R., UNGER P.W., SEWAR B.A. 1997: illage and residue effects on root growth and yields of grain sorghum following wheat. Soil ill. Res. 44: 121-129. EBRUGGE F., DURING R.A. 1999: Reducing tillage intensity - a review of results from a longterm study in Germany. Soil ill. Res. 53: 15-28. VILDE A. 1999: Energetic and economic estimation of soil tillage systems, Fol. Univ. Agric. Stetin., 195, Agricultura (74): 213-222. WOŹNICA Z., PUDEŁKO J., SKRZYPCZAK G., MAYSIAK R. 1995: Wpływ niekonwencjonalnych metod uprawy roli na zachwaszczenie i plony kukurydzy. Konf. Nauk.: Siew bezpośredni w teorii i praktyce Szczecin - Barzkowice: 109-117. doc. dr hab. Jan Pabin Zakład echnik Uprawy Roli i Nawożenia IUNG 55-230 Jelcz-Laskowice,ul. Łąkowa 2 e-mail: zakljl@ mikrozet. wroc.pl